سلام خدمت کارشناس محترم در علم النفس حضرت ملاصدرا ارتباط بین نفس مجرد تام(عقل) و نفس مادی محض(بدن) را نفس مادی مجرد(مثالی) میدانند.کیفیت حضور مرتبه نفس مادی مجرد را بیان میفرمایید؟مثلا عالم مثال بواسطه واجد اثار مادی بودن اعم از وضع شکل مقدار رنگ با عالم مادی و از حیث منزه بودن از اصل قوه و تغییر و حرکت با عالم عقل ارتباط دارد. نفس مادی مجرد چگونه و از چه جهاتی با نفس مادی و نفس مجرد ارتباط دارد؟

تعبیر مرتبه نفس مادی مجرد، اگر چه بیان و توضیح یک مرتبه تلفیقی است، اما دقیق نبوده و با ابهام همراه است. زیرا در این وضعیت، بیشتر ما با امر میزبانی سر و کار داریم تا یک مرتبه مستقل از نفس. برای همین تا حدودی قابل مقایسه با عالم مثال نیست. این مرتبه نوعی همزیستی دو عالم مادی و نفسانی است.در مورد جسم و روح و رابطه بین آنها بین متفکّرین اسلامی نظرات مختلفی وجود دارد که پرداختن به همه آنها خارج از گنجایش یک نامه است؛ لذا در این نامه تنها به یکی از نظرات که نظر ملاصدرا و پیروان اوست اشاره می شود.طبق براهین فیلسوفان حکمت متعالیه (طرفداران مکتب فلسفی ملاصدرا) ، در عالم خلقت ، سه مرتبه از مخلوقات وجود دارند. پایین ترین مرتبه وجود ، عالم مادّه و موجودات آن است ، که محدود به حرکت ، زمان ، مکان ، اندازه ، رنگ و شکل و امثال این امور هستند. بدن مادّی انسان نیز جزء این عالم بوده محدود به حدود این عالم است. مرتبه متوسّط وجود را عالم مثال گویند ، که عالم برزخ مشهور در زبان متدیّنین ، زیر مجموعه این عالم است. در این عالم ، برخی از محدودیّتهای عالم مادّه مثل حرکت و زمان وجود ندارند ؛ امّا اندازه و شکل و رنگ در آن موجود است. موجودات این عالم ، از حیث غیر مادّی بودن ، شبیه به موجوداتی هستند که انسان در قوّه خیال خود تصوّر می کند یا در خواب می بیند. از نظر فیلسوفان حکمت متعالیه و عرفان نظری ، عالم مثال ، باطن عالم مادّه و علّت وجودی آن است. لذا عالم مثال عالمی در عرض و کنار عالم مادّه نیست ؛ بلکه عالمی در طول عالم مادّه و باطن و حقیقت آن است. حکما و عرفا بر این اعتقادند که هر موجود مادّی صورتی غیر مادّی و مثالی نیز دارد که در عالم مثال بوده ، باطن و حقیقت آن است. «چرخ با این اختران ، نُغز و خوش و زیباستی ....... صورتی در زیر دارد آنچه در بالاستی »این حقیقت از آیات و روایات نیز به روشنی قابل استفاده است. خداوند متعال می فرماید:« وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُوم . ــــــــ و هیچ چیزی نیست مگر آنکه خزائن آن نزد ماست؛ و ما آن را نازل نمی کنیم جز به اندازه معلوم و معیّن »( الحجر:21) و فرمود:« ... وَ أَنْزَلْنَا الْحَدیدَ فیهِ بَأْسٌ شَدیدٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ. ـــــ و ما نازل نمودیم آهن را که در آن نیروى شدید و منافعى براى مردم است»(الحدید:25)بر این اساس ، حکما افزون بر بدن مادّی ، بدنی مثالی و غیر مادّی نیز برای انسان قائلند ؛ که باطن و حقیقت بدن مادّی بوده ، بدن مادّی را تدبیر می کند.امّا مرتبه عالی وجود که حکما آن را عالم عقول می نامند ، عالمی است منزّه از مادّه و آثار مادّه. در این عالم هیچ اثری از محدودیّتهای عالم مادّه و عالم مثال وجود ندارد ؛ لذا از حرکت ، زمان ، مکان ، شکل ، رنگ ، اندازه ، جهت و امثال آن مبرّا و منزّه است. این عالم نیز در عرض و کنار دو عالم دیگر واقع نشده ، بلکه این عالم ، باطن عالم مثال و باطنِ باطن عالم مادّه است. بنا بر این ، هر آنچه در عالم مثال وجود دارد ، حقیقت و باطن آن در عالم عقول موجود بوده از آنجا به عالم مثال نازل شده است. بدن مثالی انسان نیز حقیقتی در عالم عقول دارد که همان روح است. بنا بر این ، روح موجودی از موجودات عالم عقول است که از مادّه و آثار مادّه منزّه بوده حقیقت بدن مثالی و بدن مادّی انسان است ؛ و از طریق مرتبه مثالی ، بدن مادّی را تدبیر می کند. امّا تدبیر او نسبت به بدن مادّی به دو گونه است. تدبیر طبیعی و تدبیر اختیاری. تدبیر طبیعی ، مربوط به خود بدن و رشد و نموّ و حفظ حیات آن می شود ؛ در این قسم از تدبیر ، روح به واسطه بدن مثالی سلولها و اعضاء و جوارح انسان را تدبیر می کند تا بدن مادّی به حیات مادّی خود ادامه دهد ؛ و مسیر تکامل طبیعی خود را به درستی طی نماید. امّا تدبیر اختیاری روح نسبت به بدن مادّی ، مربوط به افعال ارادی انسان می شود. در این قسم از تدبیر ، روح با اختیار خود بدن را تدبیر می کند تا بدن مادّی را در مسیر تکامل اختیاری ، به سمتی رهنمون شود که از ناحیه تکامل اختیاری نیز ــ که مختصّ انسان و جنّ است ــ به حقیقت خود واصل شود. اگر تدبیر طبیعی روح نسبت به بدن ، نادرست باشد یا با مانعی مواجه شود نظم فیزیولوژیکی بدن به هم خورده بدن دچار نارسایی می شود. به عبارت دیگر ارتباط بین صورت بدن و مادّه آن (گوشت و پوست و استخوان و...) سست می شود. همچنین اگر تدبیر اختیاری روح نسبت به بدن درست نباشد یا مانعی در این راه به وجود آید ، بدن در بازگشت به اصل غیر مادّی خود دچار مشکل شده به طور کامل به اصل خود واصل نمی شود. در این بین ، اگرچه مادّه بدن ، جزء حقیقت بدن انسان نیست ولی نقش بسیار مهمّی در مسیر بازگشت انسان به سوی اصل خود دارد. چرا که مادّه بدن نقش قابلی دارد و اگر قابل نصاب قبول را نداشته باشد روح قادر به تدبیر درست بدن نخواهد بود.از اینروست که در ادیان آسمانی به غذا ، شنیدنیها و دیدنیها اهمّیّت بسزایی داده شده و برخی از غذاها ، شنیدنیها و دیدنیها تحریم شده اند مثل غذای حرام یا نجس یا مثل غیبت و موسیقی لهوی و نظر به نامحرم و امثال این امور. سرّ تحریم این گونه از امور در این است که موادِّ حامل صورت انسانی ، از راه همین مجاری سه گانه تأمین می شود. غذاها و شنیدنیها و دیدنیهای حرام ، در مغز و اعصاب و هورمونها و ساختار شیمیایی بدن تأثیر منفی و مخرّب می گذارند ؛ و این تأثیرات مانع از تدبیر درست روح نسبت به بدن می شود. اهمیّت اینگونه از امور در حفظ ارتباط درست بین روح و بدن به قدری زیاد است که در روایات اهل بیت(ع) حتّی برای برخی غذاها یا اصوات و مناظر نیز آثار روحی و معنوی خاصّی برشمرده اند. برای مثال فرموده اند: عدس موجب رقّت قلب می شود یا انگور اندوه دل را می زداید ، خوردن مداوم گوشت به مدّت چهل روز ، موجب قساوت قلب است و هلیم نشاط عبادت می آورد ، خوردن انار ، چهل روز شیطان را از انسان مومن دور می کند و ... همچنین نظر به روی عالم یا والدین تاثیرات روحی دارد یا نظر به منظره حرام تاثیر سوء دارد و ...بنا بر این ، طبق مبنای فیلسوفان حکمت متعالیه ، انسان مرکّب از دو جزء روح و جسم نیست بلکه یک وجود دارای مراتب است که پایین ترین مرتبه وجود او بدن مادّی و مرتبه متوسّط او بدن مثالی و عالی ترین مرتبه وجودی او روح است. و بین مرتبه بالا و پایین رابطه تدبیری وجود دارد. البته باید توجّه داشت که مراد فلاسفه از بدن مادّی ، بدن مرکّب از گوشت و پوست و استخوان و امثال آنها نیست. اینها مادّه بدن هستند نه خود بدن. منظور از بدن مادّی انسان ، آن صورت و قالبی است که گوشت و پوست و استخوان و امثال آنها ، حامل این صورت و قالبند. لذا عوض شدن موادّ بدن ، هیچ لطمه ای به وحدت بدن نمی زند. برای تقریب به ذهن ذکر یک مثال مفید خواهد بود. وقتی به میزی چوبی نظاره می کنیم ، با دو چیز مواجه می شویم ؛ مقداری چوب و میخ و چسب که مادّه میز را تشکیل می دهند و شکلی که این موادّ ، حامل آن هستند. لذا می توان شکل میز را از این موادّ گرفت بدون آنکه خود موادّ از بین بروند. اگر قطعات میز را از هم جدا کنیم میز از بین می رود ولی چوب و میخها و چسب بدون کم و کاست باقی می مانند. بدن مادّی انسان نیز نسبت به موادّ تشکیل دهنده آن چنین حالتی دارد. مراد از بدن مادّی ، آن صورت انسانی است که گوشت و پوست و استخوان و امثال آنها حامل آن هستند ؛ لذا در طول یک عمر ، بارها این موادّ در اثر استهلاک سلولها عوض می شوند ولی بدن شخص تبدیل به بدنی دیگر نمی شود. همینطور اگر تمام موادّ بدن یک شخص به یکباره با معجزه عوض شود باز بدن ، همان بدن خواهد بود. لذا از دیدگاه حکمت متعالیه ، در هنگام مرگ روح از جسم جدا نمی شود؛ بلکه مرتبه پایین روح (صورت بدن ) از مادّه بدن جدا می شود و تمام وجود انسان وارد عالم برزخ می شود و هیچ چیزی از او در این عالم مادّه باقی نمی ماند. آنچه از او باقی می ماند مادّه بدن اوست که مجازاً بدن شخص خوانده می شود ؛ امّا صورت بدن به اصل خود که بدن برزخی است باز گشته با آن متّحد می شود. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه