۱ . معاد در روز قیامت، آیا جسمانى است یا روحانى؟۲ . اگر معاد جسمانى است، چه پاسخى براى شبهه آکل و مأکول دارید؟

« أَ وَ لَیْسَ الَّذى خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلى وَ هُوَ الْخَلاَّقُ الْعَلیمُ » 1 « آیا کسى که آسمان ها و زمین را آفریده ، توانا نیست که ( - ( باز ) - ) مانند آنها را بیافریند ؟ آرى ، اوست آفریننده دانا » . این بحث ممکن است ظاهرش ساده باشد ولى خیلى جاى فکر دارد و در میان عالمان ( به ویژه بین فیلسوفان و متکلمان ) ، اختلاف نظرهاى جدى وجود دارد . ابوعلى سینا مى گوید : « از نظر عقلى ، نمى توانیم ثابت کنیم که معاد ، جسمانى است و راهى براى اثبات آن نیست ولى چون صادق مصدّق ، رسول اکرم صلى الله علیه وآله فرموده ، از باب وحى ، من قبول مى کنم » . 2 ظاهر آیات قرآن و روایات این است که معاد ، جسمانى است . خداوند در سوره قیامت مى فرماید : « بَلى قادِرینَ عَلى أَنْ نُسَوِّىَ بَنانَهُ » 3 « آرى ( - ( بلکه ) - ) تواناییم که ( - ( خطوط ) - ) سر انگشتانش را ( - ( یکا یک ) - ) درست ( - ( و بازسازى ) - ) کنیم » . این تعبیر ، خیلى زیبا است . خداوند مى توانست از تعبیرهاى مختلفى استفاده نماید اما گفت : سرانگشتان شما را بر مى گردانیم چون سرانگشت همه انسان ها با همدیگر فرق مى کند و هر چه انسان ها شبیه هم باشند ، ولى محال است سرانگشت دو انسان با همدیگر یکسان باشند به همین جهت از مجرم ها و متهم ها و براى برخى سندها ، اثر انگشت مى گیرند و این که مى گویند : با پیشرفت علم ، لطائف قرآن بیشتر معلوم مى شود ، به خاطر همین نکات است . خداوند نمى فرماید که قیافه ها ، ابروها و یا بینى هاى شما را مثل اول درست مى کنیم . گرچه بینى دو نفر یا چشم هاى دو نفر نیز هیچ وقت مثل هم نیستند و در تمام عالم نمى توانید حتى دو عدد عدس پیدا کنید که کاملاً شبیه هم باشند ولى در هر حال ، تعبیر سرانگشت ، داراى ظرافت و دقت بیشترى است و ظاهر این تعبیر ، آن است که معاد ، جسمانى مى باشد . در آیه دیگرى آمده است : « إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا بِآیاتِنا سَوْفَ نُصْلیهِمْ ناراً کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها لِیَذُوقُوا الْعَذابَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَزیزاً حَکیماً » 4 « به زودى کسانى را که به آیات ما کفر ورزیده اند ، در آتشى ( - ( سوزان ) - ) درآوریم که هر چه پوستشان بریان گردد ، پوست هاىِ دیگرى بر جایش نهیم تا عذاب را بچشند . آرى ، خداوند ، تواناى حکیم است » . تقریباً همه آیاتى که درباره معاد است ، معاد را جسمانى تصویر مى کنند زیرا در آنها مطالبى مانند سوختن گوشت و پوست ، شهادت دادن دست و پا بر ضد انسان و . . . آمده است و نیز در آیات مربوط به بهشت ، مطالبى مانند جام هایى از نقره ، لباس هاى حریر ، حورالعین و . . . ذکر شده که همه آنها حکایت از معاد جسمانى دارد . در روایات هم مطالب فراوانى در مورد قیامت ، بهشت و جهنم یافت مى شود که ظهور اکثر قریب به اتفاق آنها در معاد جسمانى است . شبهه آکل و مأکول برخى درباره معاد جسمانى اشکال کرده اند و اصل مسئله را زیر سؤال برده اند . « ابن کمونه » ، شبهه اى را مطرح کرده و گفته است : یک قبر بیاورید و خاک آن قبر را وزن کنیم مثلاً صد کیلو خاک داشته باشد و دورش را هم به تعبیر ما ، بتون کنیم که فرسایشى نداشته باشد و در این قبر ، مردگان متعددى دفن کنید مثلاً هر پنجاه سال ، یک مرده در این قبر دفن کنید و از این قبر ، گیاهانى بروید و انسان بعدى از آن تعذیه کند و بعد از مرگش ، در همان قبر دفنش کنند و در مجموع که حساب کنیم ، مى بینم پانصد کیلو بدن آدمى در این قبر دفن کرده ایم ولى در مجموع ، پانصد کیلو خاک نداریم . چطور خدا مى خواهد از این صد کیلو خاک ، پانصد کیلو آدم درست کند ؟ علاوه بر این ، چه بسا از این خاک ، گیاهى سبز شود و مقدارى از اجزاى بدن آن مرده ، جذب گیاه شود و آن گیاه را انسان بعدى بخورد و جزء بدن او شود و در واقع ، یک جزء در دو بدن یا بیشتر قرار مى گیرد . حال در روز قیامت ، آن جزء با کدام بدن ظاهر مى شود و پاداش یا عذاب مى بیند ؟ این ، شبهه « ابن کمونه » است . جواب هاى متعددى به این شبهه داده شده که برخى عبارتند از : پاسخ اول : برخى مى گویند در انسان سلول هاى لایتجزایى وجود دارد که سلول هاى اصلى جسم هستند و آنها تجزیه نمى شود و این سلول ها ، جزء اعضاى بدن هیچ کس نمى شوند و در نتیجه ، این سلول ها مى مانند و انسان مورد نظر ، از همان سلول هاى بنیادى بازآفرینى مى شود . اگر قضیه سلول هاى غیرقابل تجزیه درست باشد و بپذیریم که همه بدن از تکثیر آن سلول یا سلول ها تشکیل مى شود ، این پاسخ ، قابل قبول است . پاسخ دوم : خداوند ، قدرت دارد زیرا خودش مى فرماید : « . . . أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلى کُلِّ شَىْ ءٍ قَدیرٌ » 5 « . . . مگر ندانستى که خدا بر هر کارى تواناست » ؟ بنابراین ، خداوند ، قدرت دارد و مى تواند این کار را هم انجام دهد . در قرآن آمده است : « وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلاً وَ نَسِىَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ یُحْىِ الْعِظامَ وَ هِىَ رَمیمٌ » « و براى ما مَثَلى آورد و آفرینش خود را فراموش کرد گفت : چه کسى این استخوان ها را که چنین پوسیده است ، زندگى مى بخشد » ؟ بعد خداى متعال جواب این اشکال را مى دهد « قُلْ یُحْییهَا الَّذى أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّهٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلیمٌ » 6 « بگو : همان کسى که نخستین بار آن را پدید آورد و اوست که به هر ( - ( گونه ) - ) آفرینشى ، داناست » . پس همان کسى که اولین بار این انسان را خلق کرد ، مى تواند دوباره او را بازآفرینى کند . مورد دوم ، داستان ابراهیم خلیل علیه السلام است که عرض کرد : « . . . رَبِّ أَرِنى کَیْفَ تُحْىِ الْمَوْتى قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلى وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبى قالَ فَخُذْ أَرْبَعَهً مِنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلى کُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتینَکَ سَعْیاً وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزیزٌ حَکیمٌ » 7 « و ( - ( یاد کن ) - ) آن گاه که ابراهیم گفت : پروردگارا ! به من نشان ده چگونه مردگان را زنده مى کنى ؟ فرمود : مگر ایمان نیاورده اى ؟ گفت : بله ، ولى تا دلم آرامش یابد . فرمود : پس ، چهار پرنده برگیر و آنها را پیش خود ، ریز ریز گردان سپس بر هر کوهى ، پاره اى از آنها را قرار ده ، آن گاه آنها را فرا خوان شتابان به سوى تو مى آیند و بدان که خداوند ، توانا و حکیم است » امّا ظاهراً این پاسخ ، فقط قدرت خداوند را بر معاد جسمانى فى الجمله ثابت مى کند یعنى در صورتى که موجودات مرده باشند ولى مواد اولیه آنها موجود باشد و نمى تواند پاسخ شبهه ابن کمونه باشد زیرا در فرضى که او تصویر کرده ، خاک ، کمتر از وزن انسان هاى مرده است و حتى اگر بتوان یک مورد از مثال او را درست کرد ، به عنوان نقض بر امکان معاد جسمانى ، کافى است . پاسخ سوم : ظاهر آیات و روایات ، دلالت دارند که در قیامت و بهشت و جهنم ، انسان ها داراى بدن هستند و نمى توان تنها به معاد روحانى اعتقاد داشت ولى نیازى به این جسم که در دنیا بوده ، نیست . خداوند براى روح هر انسان ، جسمى شبیه همان جسمى که در دنیا داشته ، خلق مى کند به طورى که قابل شناخت و قابل تطبیق است و به عبارت دیگر ، « صورت » و شخصیت هر کس ، ثابت است اگرچه ماده او متفاوت باشد و اصلاً نیازى نیست که همین جسم باشد زیرا اولین اشکالش این است که خداوند ، جسم چند سالگى را مى آورد ؟ هفت سالگى بیست سالگى یا هفتاد سالگى ؟ چون جسم انسان ، حتى در این دنیا ، تغییر مى کند و پس از چند سال ، سلول هاى بدن عوض مى شوند بنابراین ، باید جسم متناسب با نعمت هاى بهشتى و عذاب هاى جهنمى ، آفریده شود . مگر نه این است که در روایت داریم : زبان غیبت کننده در قیامت ، دراز مى شود پس با ظاهر روایت ، سازگار نیست که همین جسم باشد . بنابراین ، لازم نیست همین سلول ها و همین مولکول ها موجود شوند بلکه شبیه آنها خلق مى شود و حتى با اثر انگشت در دنیا هم مطابقت دارد و از نظر « صورت » ، شبیه آن است اما از نظر « ماده » ، با آن متفاوت مى باشد . حال اشکال دیگرى مطرح مى شود و آن این که چطور خداوند مى خواهد یک جسم دیگر را بسوزاند در حالى که او با جسم و سلول هاى دیگرى که در دنیا داشته گناه کرده است ؟ جوابش این است که جسم گناه نکرده بلکه روح و حقیقت انسان گناه کرده است و تمام شادى ها ، غم ها ، سختى ها و عذاب ها ، متعلق به روح است و جسم ، فقط ابزار انتقال درد و شادى به روح مى باشد یعنى با دیدن صحنه اى فرح انگیز ، روح شاد مى شود و نیز در هنگام سوختن با آتش ، این روح است که درد مى گیرد . سؤال : اگر بنا باشد روح عذاب شود یا لذت ببرد ، پس چه نیازى به بدن هست ؟ آیا همان معاد روحانى کفایت نمى کند . جواب این است که ما دو نوع عذاب و دو نوع شادى داریم برخى غم و شادى ها ، درونى هستند مانند محبتى که از تصور محبوب در قلب ما ایجاد مى شود و احساس شادى و خوشى درونى پیدا مى کنیم و یا غمى که از احساس درونى و یا اندوه قلبى نسبت به پوچى و بى هدفى در زندگى ، براى ما ایجاد مى شود . گاهى نیز غم ها و شادى هاى روحى ، از عوامل بیرونى سرچشمه مى گیرند مانند شادى اى که بر اثر دیدن صحنه اى زیبا یا ناراحتى اى که بر اثر سوختن بدن ، به روح وارد مى شود و در هر دو نوع ، روح ، نیازمند جسم است . در نوع اول ، اگر مغز نباشد ، تصور محبوب یا هدف ، ممکن نیست و در نوع دوم ، اگر چشم یا پوست نباشد ، آن حس و درک ، ممکن نیست . اگر کسى کور مادر زاد باشد ، امکان ندارد بفهمد سرخى گل سرخ یعنى چه چون از طریق چشم که ابزار دیدن رنگ هاست ، آن روح آگاه مى شود و اگر بخشى از این ابزارهاى جسمى نباشد ، بخشى از آگاهى هاى روح قطع مى شود و امکان رسیدن به آن ، به طور شفاف و کامل ، ممکن نیست . در نتیجه ، به جهت این که لذت ها و عذاب ها در قیامت ، به طور کامل به انسان ها برسند ، لازم است علاوه بر معاد روحانى ، معاد جسمانى نیز باشد اگرچه « بدن قیامتى » ، متناسب با نظام قیامت مى باشد . ( 1 ) یس ( 36 ) ، آیه . 81 ( 2 ) بوعلى سینا ، شفا ، مقاله نهم الهیات . ( 3 ) قیامت ( 75 ) ، آیه . 4 ( 4 ) نساء ( 4 ) ، آیه . 56 ( 5 ) بقره ( 2 ) ، آیه . 106 ( 6 ) یس ( 36 ) ، آیه . 79 ( 7 ) بقره ( 2 ) ، آیه . 260 .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه