ديدگاه اسلام درباره ی سعه ی صدر چيست؟

در منابع اسلامي، گاهي از سعه ی صدر به شرح صدر تعبير مي شود. واژه شناسی در این خصوص روشنگر این نکته است. کلمه «شرح» در لغت به معناي بازکردن گوشت و گسترش دادن قطعات آن و توليد ورقه هاي نازکتر مي باشد و منظور از شرح صدر، گسترش آن به وسيله ی نور الهي و سکينه و آرامش خدادادي مي باشد. قرآن کريم (انعام / 125). شرح صدر را به عنوان يکي از موهبت هاي معنوي الهي و کم ظرفيتي را يکي از کيفرهاي الهي شمرده است. يعني بلند اندیشی و گسترش افق عقل، نشانه کساني است که آمادگي خود را براي هدايت خدا اعلام نموده و خدا نيز هدايت هاي خويش را نصيب او کرده است. زيرا پذيرش مواهب الهي بدون گذشت از منافع شخصي و داشتن سعه صدر ميسر نمي باشد و کم ظرفيتي و محدوديت فکر و روح کوچک و ناتوان، نشانه ی انسان هاي لجوج و بي ايمان است که توان پذيرش حق را نداشته و پذيرفتن حقيقت براي شان آن قدر مشکل و دشوار است که گويا مي خواهد به آسمان پرواز کند و یا از آسمان فرو افتد. مسأله شرح صدر و نيز بي حوصلگي و کم ظرفيتي موضوعي است که با مطالعه در زندگي روزمره افراد، قابل دست یابی است: بعضي آن چنان روح شان باز است که براي پذيرش هر حقيقتي (هر چند بزرگ و از نظر شخصي بر ضد منافع او باشد) آمادگی دارند، امّا برخي افراد روح شان محدود است به گونه اي که گويا راهي و روزنه ای براي نفوذ هيچ حقيقتي در آن نيست، افق ديد فکري آن ها محدود به زندگي روز مره و خواب و خوراک آن ها است، اگر به آن ها سود برسد، همه چيز بر وفق مرادشان هست و اگر کمترين تغييري در آن پيدا شود، گويا همه چيز پايان يافته و دنيا براي شان همانند اطاق تنگ و تاريکي مي شود که به سختي مي توانند در آن تنفس کنند. بر اين اساس قرآن کريم، هدايت پاداشي را بر شرح صدر، مترتب نموده و ضلالت و گمراهي کيفري را بر کم ظرفیتی، ضیق صدر و دیدگاه مورچه ای، مترتب کرده است. وگرنه هدايت ابتدائي خداوند عام و براي همه است که در جاي خود اين مطلب بايد مطالعه و مورد دقت قرار گيرد. موضوع شرح صدر آن چنان مهم است که وقتي حضرت موسي ـ عليه السلام ـ هدايت و راهنمائي مردم به عهده اش قرار گرفت و اين مسئوليت سنگين را به عهده گرفت از خداوند اولين موهبتي را که درخواست نمود، همين شرح صدر بود: «خدايا حوصله و ظرفيت روحي به من عطا کن». يعني خدايا حال که سروکارم را مواجه با مردم و تبليغ و رساندن پيام خودت به آنان و هدايت و رهبري آن ها قرار دادي، سعه صدر به من عنايت کن. چون بشر را از خود رهاندن و به حق رساندن و او را عليه ی هر ظالمي ولو خودش باشد، تحريک کردن و حرکت دادن شان از خود پرستي و نفس پرستي به سوي حق پرستي، ميسر نمي باشد، مگر با شرح صدر و حوصله که تلخي هاي پيمودن راه را بر انسان شيرين کند. دليل مطلب هم روشن است. زيرا کار پيامبران رساندن پيام خدا فقط به عقل ها و فکرها نمي باشد، بلکه اين کار اول راه است. آنان موظف اند در درجه ی اول پيام خدا را به عقل ها برسانند و سپس به گونه اي عمل نمايند که آن را به دل ها و جان ها برسانند و تمام احساسات و عواطف و تمام وجود بشر را در اختيار بگيرد و اين کار با ابزار برهان و حکمت و موعظه حسنه آنگاه مقدور مي باشد که انبياء الهي شرح صدر و حوصله وصف ناشدني داشته باشند. البته این نکته اختصاص به پيامبران هم ندارد، بلکه هر کس بخواهد هدف آنان را تعقيب کند و به نتيجه برسد بايد شرح صدر داشته باشد. همين نعمت شرح صدر در مورد خاتم پيامبران در سوره ی انشراح نيز مطرح شده است امّا نه به عنوان درخواست از جانب پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ ، بلکه به عنوان يک موهبتي عطا شده و يک امر تحقق يافته، طرح شده است و خداوند مي فرمايد: «آيا به تو شرح صدر عطا نکرديم.» يعني: اين گستردگي و وسعت نظر را که هم توان دريافت و تلقي وحي را مي دهد و هم ناملايمات راه را آسان مي کند به تو عنايت کرديم. در مورد پيشرفت سريع آئين اسلام و اين که چه شد که اسلام از سرزمين خود به زودي خارج و افق هاي ديگري را بگشايد، علل و عواملي را ذکر کرده اند که يکي از آن ها سيره ی پيامبر و خوي و اخلاق، رفتار و طرز دعوت و تبليغ ايشان با همان سعه صدري است که اشاره شد. قرآن کريم در این خصوص مي فرمايد: «اي پيامبر در پرتو لطف خداوند، تو نسبت به مسلمانان داراي اخلاق و روحيه ملايم و داراي حلم و بردباري و حسن رفتار و تحمل و عفو هستي که اگر به جاي اين اخلاق ملايم، تندخو بودي و تحمل نمي داشتي مسلمانان از دور تو پراکنده مي شوند». از اين توصيف قرآن کریم بر مي آيد که يک انسان به خصوص يک رهبر و مدير و دعوت گر به دين، بايد سعه ی صدر به وسعت اقيانوس و فراتر از ستارها داشته باشد تا تلخي هايي که با آن مواجه مي شود، برايش شيرين و گوارا شود. البته روشن است که انعطاف پذيري و تحمل و عفو بايد در مورد کارهايي که از ديگران نسبت به خود انسان، سرزده است باشد، اما تحمل و انعطاف پذيري در مورد مسائل ديني هيچگاه از نظر اسلام، قابل قبول نيست. يعني اگر خطاء و توهيني از ديگران نسبت به شخص پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله وسلم ـ صورت مي گرفت، پيامبر با شرح صدر عمل مي کرد نه در مورد خطاء و توهيني که نسبت به اسلام صورت مي گرفت. سيره و زندگي پيامبر و ائمه ـ عليهم السلام ـ شاهد اين مدعا است. در احاديث و روايات نيز مطالب فراواني در مورد سعه ی صدر و داشتن اين صفت بيان شده است از پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ پرسيدند سعه ی صدر چيست؟ حضرت فرمودند: «نوري است که خدا در قلب هر کس که بخواهد مي افکند و در پرتو آن، روح او وسيع و گشاده مي شود». امام علي ـ عليه السلام ـ در این خصوص مي فرمايد: « ابزار رياست، سعه ی صدر است». از آن چه گفته شد، به اين نتيجه مي رسيم که سعه ی صدر که ما از آن به حلم و بردباري و حوصله داشتن تعبير مي کنيم از نظر اسلام داراي اهميت زيادي است به گونه اي که شرط اساسي رساندن پيام خدا به شمار رفته است و نيز به عنوان نعمتي به حساب آمده است که زمينه ساز پذيرش هدايت خدا، اسلام و حقيقت مي باشد. از نظر شخصي، کسي که اين صفت را دارد به راحتي از خطاءهاي ديگران مي گذرد و از نظر اجتماعي و به خصوص براي کسي که زمام امور مردم به دست او است، بهترين ابزار، وسيله و عامل جذب مردم است و مهم ترين عامل براي جلوگيري از پراکندگي و اختلاف امت اسلامي مي باشد. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه