با سلام و آرزوی توفیق/ آیا در تقلید احکام دینی دیگر نیازی به مراجعه به عقل خودمان وجود ندارد ؟ (با توجه به این که مراجع عظام تقلید معصوم نیستند ) یعنی نماز جماعتی که در حرمین شریفین مکه و مدینه به امامت روحانی سنی مذهب اقامه می شود با توجه به عقل ما نباید این نماز اعاده شود ؟

جواب اجمالی:این استدلال که چون مراجع تقلید معصوم نیستند پس باید به عقل خودمان مراجعه کنیم، استدلال صحیحی نیست. مگر شما معصوم هستید؟ عقل شما از کجا فهمید که نماز جماعت حرمین شریفین نباید اعاده شود؟ چه نکته ای در عقل شما وجود دارد که باعث ترجیح استنباط شما نسبت به مرجع تقلید شده است؟از همه مهمتر مگر مراجع تقلید احکام را از خودشان در می آورند؟ احکام فقهی مستند به آیات و روایات معصومین علیهم السلام و یافته های یقینی عقلی است نه عقل ناقص و خطاپذیر.جواب تفصیلی:1. عقل انسان هرگز چیزی را بدون دلیل نمی پذیرد،امّا تقلیدی که مسلمان ها از آن بحث می کنند،پذیرش بدون دلیل نیست. مثلاً مجتهد به مسأله وجوب خمس فتوا می دهد، و دلیل او آیه مبارکه 41 سوره «انفال» و روایاتی است که در این زمینه وارد شده است. مقلد نیز هرگز این فتوا را بدون دلیل نمی پذیرد؛ دلیل او برای پذیرش فتوای مجتهد،این است که می داند خداوندِ حکیم تکالیفی را برای انسان معیّن کرده است، یعنی بعضی کارها را بر او واجب یا حرام کرده است، و احتمال می دهد که یکی از این واجبات، وجوب خمس باشد. همین مقدار از علم او به احکام، او را مسئول می کند. لذا باید آن احکام را بشناسد و ببیند آیا خمس واجب است یا نه و چه شرایطی دارد، امّا فهم این احکام از قرآن و سنّت و عقل و اجماع، نیازمند مقدمات فراوان و آشنایی با علوم بسیاری است. پس او که در این علوم متخصص نیست، باید از راه دیگری این احکام را بشناسد و آن راه، رجوع به متخصصان این علوم است،در واقع، دلیل مقلد برای پذیرش فتوای مجتهد همان دلیل او بر لزوم تقلید است. پس او با دلیل، به فتوای مجتهد عمل می کند، نه بدون دلیل. اگر بیماری به پزشک مراجعه کند و بر اساس دستور و نظر او عمل کند، هیچ فرد عاقلی وی را سرزنش نمی کند بلکه کار وی را عین خردورزی می داند. به عبارت دیگر، عقل حکم به لزوم تقلید می کند. پس تقلید مبتنی بر عقل است. تقلیدی که قرآن به بت پرستان نسبت داده است، تقلید بدون دلیل و صرفاً از روی عادت است. به همین جهت اسلام، تقلید یهودیان از علمایشان را نکوهش کرده است.2. اسلام دین فطری است وتمام احکام و وظائفی را هم که بر عهده انسانها قرار داده است بر اساس فطرت است وفطرت همه انسانها در صورت توجه و آگاهی از مصالح ومفاسد احکام به آن اذعان می کند.یکی از احکام اسلام هم که اتفاقا به طور صریح مطابق فطرت است رجوع به کارشناس در اموری که آدمی نسبت به آن ناآگاه است می باشد. در واقع مغالطه ای که برخی به آن دچار شده اند آن است که امور تخصصی را اموری غیر فطری می دانند در حالی که منظور از فطری بودن دین اسلام واحکام اسلامی آن است که اگر علت و حکمت موجود در احکام برای انسانها روشن شود و تمام مفاسد و مصالح مترتب بر یک حکم شرعی بر عقل انسان آشکارگردد هر شخص بنا بر فطرت مشترک به همان حکم شرعی حکم خواهد کرد ولی این بدان معنا نیست که همه اشخاص مفاسد و مصالح احکام را بدانند .مانند خردسالی که به حکم فطرت به چیز های لذت بخش گرایش دارد ولی مصادیق آن را اشتباه می کند وممکن است به حکم فطرت حشره کثیفی را به عنوان اینکه خوردنی لذت بخشی است در دهان بگذارد در این صورت وظیفه بزرگتر هاست که به خاطر تخصصی که در شناخت مصادیق لذایذ دارند کودک را راهنمایی کنند.در مورد احکام شرعی نیز همین طور است شخص فقیه اعلم به خاطر تخصصی که در شناخت احکام که بر اساس مفاسد و مصالح است صلاحیت دارد مصادیق احکام ونوع آنان را برای دیگر افراد مشخص کند.خلاصه آنکه همانطور که پزشکی امری تخصصی است و در بیماری رجوع به پزشک ماهر بر طبق فطرت وعقل است کارشناسی احکام دین هم امری تخصصی و رجوع به کارشناس دینی امری بر اساس فطرت سلیم بشر است. 3. این مطلب که «احکام شرعی،خود را باتوجه به عقل و منطق انجام می دهیم» یعنی چه؟ مثلاً شما چگونه از راه عقل می فهمید مبطلات روزه چیست؟ کفاره روزه عمد چه می باشد؟ زکات فطره چه مقدار باید باشد؟ نمازهای یومیه چندتا و چند رکعت و دارای چه اجزا و شرایطی است؟ حقوق دریاها و فلات قاره از نظر دینی چیست؟ و صدها و هزارها مسأله دیگر؟! واقع مطلب آن است که هیچ یک از ما نمی توانیم احکام دینی خود را مستقلاً از طریق عقل به دست آوریم و انجام دهیم؛ بلکه در همان اموری که به گفته خود تقلید نمی کنیم، مقلد هستیم. لیکن به جای آنکه مثلاً رساله مجتهدی را برداریم و مطابق با آن عمل کنیم، براساس آنچه از دیگران دیده و با آن خوگرفته ایم، عمل می نماییم و از عرف و عادت عمومی تقلید می کنیم. یعنی در واقع به جای آنکه مستقیماً از متخصص و کارشناسی، مسائل دینی را بیاموزیم، با واسطه از غیر متخصص می گیریم، گاه نیز ممکن است به پندارهای خود و به خاطر ندانستن دلایل و منابع یک حکم با آن بستیزیم و آن را خلاف عقل به حساب آوریم، در حالی که با اندکی جستجو و کاوش و با مراجعه به کارشناسان دین درخواهیم یافت دانش ما در این زمینه ناقص بوده است. در چنین مواردی همان عقل و منطق که مستند برخی از مدعیان روشنفکری است، حکم می کند انسان باید از طریق دین شناس و متخصص،احکام دین را فرا بگیرد و ناشیانه و با پندار بر بی راهه نرود. به عبارت دیگر می توان گفت: عقل دو گونه است: الف. عقل ورزیده و کارشناس؛ این همان عقل و دانش تخصصی است و عقلای بشر همواره در اموری که از آن آگاهی ژرف ندارند، به اندیشه و دانش کارشناس مراجعه می کنند. ب. عقل خام وبالقوه؛ چنین عقلی در مرحله پیش از تخصص است و کسی که در چنین مرحله ای قرار دارد، همواره به عدم تخصص خویش اعتراف دارد و چاره ای نمی بیند جز اینکه در امور به متخصص مراجعه کند. البته راه دراز دیگری نیز وجود دارد و آن زحمت عمری تلاش و کوشش علمی برای یافتن تخصص است. این نیز پدیده ای نیکوست، ولی تا پیش از رسیدن به آن چاره ای جز پیروی از کارشناس نیست. ناگفته نماند گاهی قدرت تشخیص عقل و حکم عقل با فرآیند برخی اندوخته های فکری انسان که حاصل تأثیرپذیری از محیط و تجربیات بشری و خواسته های شخص است، اشتباه می شود و آدمی تشخیص شخصی خود را به عنوان حکم عقل به شمار می آورد. اینجا همان لغزشگاهی است که بسیاری گرفتار آن می شوند. آن گاه که تشخیص شخص خود را با احکام دینی در تضاد می بینند فکر می کنند دین و عقل ناسازگارند و یا انتظار دارند احکام دینی با تشخیص خودشان منطبق باشد. در صورتی که حکم عقل در شناخت بدیهیات است که خطاپذیری در آن راه ندارد. چنین حکم عقلی با حکم شرع منافات ندارد. همچنین گفته ها و روش و منش عاقلان به دور از هرگونه قومیت و رنگ و نژاد، بیانگر فطرت مشترک انسان هاست که در تشخیص احکام شرعی نیز جایگاه ویژه ای دارد و با شرع ناسازگار نیست. آنچه عقل حکم می کند زشتی ناهنجاری و سیاهی ظلم است. اما چه چیزهایی موجب ناهنجاری و ظلم می شود؛ عقل به تنهایی قادر به تشخیص آن نیست، به ویژه اگر در گستره ابعاد ناهنجاری علاوه بر جسم و روان، معنویت نیز ملاحظه گردد.(برای آگاهی بیشتر ر.ک:سیدابراهیم حسینی،مقاله نقش عقل دراستنباط قوانین،مجلع معرفت ،شماره،61) .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه