در جایی شنیدم که دروغ گفتن حکمی فقهی است که انواع مختلف حرام و مکروه و مباح و مستحب و واجب دارد. هر کدام از این انواع چه شروطی دارند؟ چه کار کنیم که دروغ حرام نگوییم؟ اگر برای حفظ آبرو مجبور شویم دروغ بگوییم معصیت کرده ایم؟

دروغ و واژه‌های معادل آن در زبان عربی، از قبیل کذب، افتراء، افک، به معنای خبر مخالف با واقع به کار می‌روند. دروغ در اصطلاح دانشمندان اخلاق و فقیهان و نزد عرف نیز به همین معناست. راستی و صدق نیز که نقطه‌ی مقابل دروغ است به خبر مطابق با واقع تعریف شده است.انسان از اینکه به او دروغ گفته شود، نا خشنود می‌شود و احساس بیزاری می‌کند و این بهترین گواه بر آن است که سرشت پاک بشری از این عمل، تنفر داشته، از آن می‌پرهیزد. طبیعت و فطرت انسانی با دروغ ناسازگار بوده، در برابر این عمل، نوعی مقاومت و بازدارندگی از خود نشان می‌دهد که از آن با عنوان قبح عقلی یاد می‌شود. (1) از دیدگاه شرع نیز احادیث فراوانی در زمینه‌ی قبح دروغ وارد شده است که تفکر و تأمل در این احادیث موجبات دوری انسان از این صفت زشت - که مخرب دنیا و آخرت می‌باشد - رافراهم می‌کند.در تفسیر شریف نمونه، ضمن بیان مقدماتی در خصوص دروغ، اینگونه آمده:اصولا ً در تعلیمات اسلام به مسأله‌ی راستگویی و مبارزه با کذب و دروغ فوق‌العاده اهمیت داده شده است که نمونه‌های آنرا به طور فشرده و فهرست‌وار ذیلا ً ملاحظه می کنید:1 – راستگویی و اداء امانت دو نشانه‌ی بارز ایمان و شخصیت انسان است؛ حتی دلالت این دو بر ایمان، از نماز هم برتر و بیشتر است.امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: نگاه به رکوع و سجود طولانی افراد نکنید چرا که ممکن است عادت آنها شده باشد به طوری که اگر آنرا ترک کنند ناراحت شوند؛ ولی نگاه به راستگویی و امانت آنها کنید. ذکر این دو با هم (راستگویی و امانت) به خاطر این است که ریشه‌ی مشترکی دارند؛ زیرا راستگویی چیزی جز امانت در سخن نیست و امانت همان راستی در عمل است.2 – دروغ سرچشمه‌ی همه‌ی گناهان در روایات اسلامی دروغ به عنوان کلید گناهان شمرده شده است. علی (علیه السلام) می‌فرماید: الصدق یهدی الی البر و البر یهدی الی الجنة؛ راستگویی دعوت به نیکوکاری می‌کند و نیکوکاری دعوت به بهشت.در حدیثی از امام باقر (علیه السلام) می‌خوانیم ان الله عز و جل جعل للشر اقفالا ً و جعل مفاتیح تلک الاقفال الشراب و الکذب شر من الشراب؛ خداوند متعال برای شر و بدی، قفل‌هایی قرار داده و کلید آن قفلها شراب است (چرا که مانع اصلی زشتی‌ها و بدیها عقل است و مشروبات الکلی عقل را از کار می‌اندازد) سپس اضافه فرمود: دروغ از شراب هم بدتر است.امام عسگری (علیه السلام) می‌فرماید: جعلت الخبائث کلها فی بیت و جعل مفتاحها الکذب؛ تمام پلیدیها در اطاقی قرار داده شده و کلید آن دروغ است.رابطه‌ی دروغ و گناهان دیگر از این نظر است که انسان گناهکار، هرگز نمی‌تواند راستگو باشد. چرا که راستگویی موجب رسوائی او است و برای پوشاندن آثار گناه، معمولا ً باید متوسل به دروغ شود و بعبارت دیگر، دروغ انسان را در مقابل گناه آزاد می‌کند و راستگویی محدود....شخصی به حضور پیامبر (صلی الله علیه و آله) رسید، عرض کرد: نماز می‌خوانم و عمل منافی عفت انجام می‌دهم، دروغ هم می‌گویم! کدام را اول ترک گویم؟! پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: دروغ؛ او در محضر پیامبر (صلی الله علیه و آله) تعهد کرد که هرگز دروغ نگوید. هنگامی که خارج شد، وسوسه‌های شیطانی برای عمل منافی عفت در دل او پیدا شد اما بلافاصله در این فکر فرو رفت که اگر فردا پیامبر (صلی الله علیه و آله) از او در این باره سؤال کند چه بگوید؟ بگوید چنین عملی را مرتکب نشده است؛ اینکه دروغ است و اگر راست بگوید حد بر او جاری می‌شود و همین‌گونه در رابطه با سایر کارهای خلاف این طرز فکر و سپس خودداری و اجتناب برای او پیدا شد و به این ترتیب ترک دروغ سرچشمه‌ی ترک همه‌ی گناهان او گردید.3 – دروغ سرچشمه‌ی نفاق است – چرا که راستگویی یعنی هماهنگی زبان و دل و بنابراین دروغ ناهماهنگی این دو است؛ نفاق نیز چیزی جز تفاوت ظاهر و باطن نیست...4 – دروغ با ایمان سازگار نیست... در حدیثی چنین می‌خوانیم: از پیامبر پرسیدند: آیا انسان با ایمان، ممکن است (احیاناً) بخیل باشد؟ فرمود: آری؛ پرسیدند: آیا ممکن است کذاب و دروغگو باشد؟ فرمود: نه! چرا که دروغ از نشانه‌های نفاق است و نفاق، با ایمان سازگار نیست... 5 – دروغ نابود کننده‌ی سرمایه‌ی اطمینان است. می‌دانیم که مهمترین سرمایه‌ی یک جامعه اعتماد متقابل و اطمینان عمومی است و مهمترین چیزی که این سرمایه را به نابودی می‌کشاند دروغ و خیانت و تقلب است و یک دلیل عمده بر اهمیت فوق‌العاده راستگویی و ترک دروغ در تعلیمات اسلامی همین موضوع است...حضرت علی (علیه السلام) در کلمات قصارش می‌فرماید: از دوستی با دروغگو بپرهیز که او همچون سراب است، دور را در نظر تو نزدیک و نزدیک را دور می‌سازد. (2)البته بحث در خصوص دروغ و پیامدهای زشت آن بسیار گسترده است. از جمله: ضعیف ساختن مروت و جوانمردی، فراموشی، سلب توفیق، لعن خدا و فرشتگان، فقر و تنگدستی، سرزنش و پشیمانی، نابودی شرم و حیا و...پرسشگر گرامی!احادیثی که بعنوان نمونه در مذمت دروغ در بالا ذکر شد، از مصادیق «حرمت» دروغ است. و اما دروغ «واجب» را می‌توان در جاهایی تعریف کرد که دروغ‌گفتن، ضرورت داشته باشد؛ مانند حفظ جان خود یا دیگران و یا دروغ‌گفتن در صحنه‌ی جنگ، برای پیروزی مسلمانان.شاید بتوان اصلاح ذات البین (آشتی دادن بین دو مسلمان) را از جمله دروغ «مستحب»، دانست؛ اما درباره‌ی دروغ مکروه و مباح، چیزی در احادیث نیافتیم.دوست عزیز؛اگر برای حفظ آبروی خود چاره‌ای بجز دروغ‌گفتن ندارید، می‌توانید توریه کنید؛ توریه این است که انسان بدون این که دروغ بگوید، به گونه اى حرف بزند که طرف مقابل برداشت دیگرى کند. نقل است یکى از اهل سنت از شیعه اى پرسید جانشین بعد از پیامبر (صلی الله علیه و اله) کیست؟ شیعه جواب دادند کسى که دخترش در خانه او است. آن شخص تصور کرد که ابوبکر را مى گوید؛ چون دخترش عایشه زن پیامبر بود. ازاین رو، آزارى به شخص شیعه نرساند؛ در حالى که منظور او امیرالمؤمنین (علیه السلام) بود. استفاده از توریه در موردى که گفتن سخن راست براى انسان یا مؤمنى ایجاد مزاحمت کند، مانعى ندارد. توریه در حکم دروغ نیست؛ بلکه راهی شرعی است برای فرار از دروغ و گناه و افتادن در حرام. *اما راههای درمان دروغ:برای درمان دروغ، بزرگان ما دو راه علمی و عملی را سفارش می‌کنند.راه علمی:درمان از طریق علمی، با مطالعه‌ی آیات و احادیث وارده و کتب اخلاقی که در زمینه‌ی مذمت دروغ نگاشته شده، حاصل می‌شود. وقتی انسان به محرومیتها و خسارات ناشی از این صفت می‌اندیشد، می‌تواند با سعی و تلاش و تمرین این صفت زشت را از خود دور کند. یادآوری مداوم پیامدهای دروغ – محرومیت از هدایت الهی، ناتوانی از چشیدن طعم ایمان، قرار گرفتن در زمره‌ی کفار و منافقان، سقوط در آتش جهنم و ... – انسان دروغگو را در درمان، کمک می‌کند. بنابراین لیستی از آثار منفی دروغ تهیه کنید و این آثار را هر روز مطالعه کنید.راه عملی:1. قبل از اینکه سخنی را بر زبان جاری کنیم در مورد راست یا دروغ بودن آن تفکر کنیم. آیة الله مجتبی تهرانی در این زمینه می‌فرمایند: یکی از مهمترین روشهای عملی در درمان دروغ آن است که انسان پیش از آنکه کلمه‌ای را بر زبان بیاورد، درباره‌ی درستی یا نادرستی آن بیاندیشد و به آثار و عواقب آن توجه کند... 2. شیوه‌ی دیگر در درمان عملی دروغ آن است که از معاشرت با دوستان دروغگو بپرهیزد؛ چرا که بسیاری از زشتیها در اثر رفت و آمد و همنشینی با انسانهای ناصالح پدید می‌آید و به عکس، بسیاری از زیبائیهای اخلاقی هم در همنشینی با خوبان و صالحان پدیدار می‌شود.پسر نوح با بدان بنشست * خاندان نبوتش گم شد سگ اصحاب کهف روزی چند * پی نیکان گرفت و مردم شد (3)3. راه دیگر، قراردادن تنبیه شرعی در صورت دروغ گفتن است. برای مثال: می‌توانید با هر بار دروغ گفتن مبلغی را به عنوان صدقه کنار بگذارید و یا فردای آن روز را روزه بگیرید.4. دعا و نیایش و زاری به درگاه الهی و توسل به حضرات معصومین، بخصوص امام زمان (عج الله تعالی فرجه الشریف) و تلاوت روزانه‌ی آیات قرآن کریم و تفکر در آن، بسیار مؤثر است.5.از الگوهایی که در زندگی خود راستگویی را سرمشق کار خود قرار داده‌اند درس بگیرید.بی‌شک اگر راهکارهای ارائه شده را بطور مداوم انجام دهید، پس از مدتی خواهید دید که بطور کلی این صفت را ترک کرده‌اید. انشاءالله بدانید که هر کس با عمل خویش، چهره‌ی برزخی و قیامتی خود را می‌سازد و هر انسانی الی‌الابد با عمل خویش محشور است؛ پس تلاش کنیم با عمل صالح و ترک زشتیها، چهره‌ای زیبا و نورانی برای برزخ و قیامت خود بسازیم؛ هر چند که اثرات این زیبایی را در دار دنیا نیز خواهیم چشید. پیروز باشید.پی نوشت ها:(1) اخلاق الهی/ آفات زبان/ آیة الله مجتبی تهرانی(2) تفسیر نمونه/ ج 11/ ص 412 تا 415(3) اخلاق الهی/ آفات زبان/ آیة الله مجتبی تهرانیمنابع:اخلاق در قرآن ، ناصر مکارم شیرازی ج 3دروغ، سید رضا صدرگناهان کبیره، شهید دستغیبحریم های اخلاقی در آیینه احکام، حسین مظاهری .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه