زنان در آیین‌های دینی عربستان پیش از اسلام، نقش تعیین‌کننده‌ای داشته‌اند؛ در عربستان سه ایزدبانوی مهم به نام‌های لات، منات و عزی مورد پرستش بودند[۱] و گروهی از زنان از جمله لکعاء بنت عیص در کعبه به خدمت بت‌ها مشغول بوده‌اند.چندشوهری در عربستان پیش از اسلام، کاملاً رایج بود. اما در قرآن، از زنده به گور کردن فرزندان دختر در عربستان قبل از اسلام، سخن رفته است.[۲] از احادیث و تواریخ نیز برمی‌آید که این عمل در جامعه عرب قبل از اسلام، کاملاً رایج بوده است.[۳]با این حال، راه زنان برای دست یافتن به مزایای اجتماعی هرگز بسته نبوده‌است. خدیجه دختر خویلد ثروتمندترین زنان قریش بود[۴] و هند دختر عتبه بسیار قدرتمند بود و در احد در کنار مردان علیه سپاه اسلام می‌جنگید.[۵]۱↑ عربستان پیش از اسلام ص ۹۸۲↑ قرآن ۸۱:۸۳↑ حیاة محمد، ص ۲۴ و ۲۵۴↑ سیره ابن هشام ج ۱ ص ۲۰۴۵↑ سیره ابن هشام ج ۲ ص ۱۰۳

منظور شما از ارسال تکه های تاریخی در مورد وضعیت زنان پیش از اسلام مشخص نیست. اینکه عرب جاهلی، بت های خویش را آلهه می نامیدند و لات و منات و عزی، سه بت و الهه آن ها تلقی می شد، یا در موارد خاص و جزیی، برخی زنان دارای جایگاه اقتصادی و اجتماعی بودند دلیل عدم ظلم و جایگاه عالی نوع زنان در عرب جاهلی نیست. بی شک، مواردی که ذکر کردید وضعیت غالبی جزیره العرب و فرهنگ حاکم بر آن را مشخص نمی کند بلکه به عنوان موارد استثنا پذیرفتنی است. فرهنگ غالب جزیره العرب پیش از اسلام و حتی بعد از اسلام ، مرد سالاری و تنفر از فرزندان دختر بوده است که در منابع مهم تاریخی مثل همان سیره ابن هشام و تاریخ عربستان پیش از اسلام به آن تصریح شده است. اما گرایش های قوی قبیلگی و تعصبات شدیدی که بین اقوام عربستان وجود داشت، زنان قبیله را نسبت به طبقات دیگر جامعه عربستان، از نظر منزلت اجتماعی برتری می داد. گفته خلیفه دوم در مورد وضعیت زنان در جاهلیت گواه خوبی است. او اعتراف می کند که زنان در جاهلیت هیچ به حساب نمی آمدند: «کنا فی الجاهلیه لانعد النساء شیاًء». بر اساس روایتی، اعراب زنان را همچون کالایی می شمردند که (اگر از خود پسری نداشت) پس از مرگ شوهر، در شمار دیگر اموال و ثروت شوهر، به پسر شوهر از زن های دیگر منتقل می شد. فرزندان نیز در بسیاری از موارد از حقوق انسانی محروم بودند. به عنوان نمونه در جریان جنگ بسوس، داحس، غبراء و ایام الفجار، پدران، فرزندان خود را نزد دشمنان به رهن می گذاشتند که در بیشتر اوقات موجب کشته شدن آنها می شد.در فرهنگ جاهلی پسران چون در آینده به جنگ جویان و مدافعان قبیله تبدیل می شدند بر دختران که وقت جنگ جز سنگینی، مزاحمت و بی آبرویی هنگام اسارت، چیز دیگری نداشتند، ترجیح داشتند. دختران مورد کراهت و در مرتبه پایین تری از پسران قرار داشتند. جالب اینکه، خود زنان هم این اندیشه را پذیرفته بودند. وقتی از زنی در مورد بهترین زنان سؤال می شود می گوید: بهترین زن کسی است که پسری در شکم، پسری در بغل و پسری که پشت سرش راه می رود، داشته باشد. نمونه های فراوانی از این کراهت در منابع جاهلیت وجود دارد، از جمله وقتی شخصی به نام ابی حمزه، دختردار می شود خانه را ترک کرده و نزد همسایگان می رود. همسرش چنین می سراید: ما لا بی حمزه لا یأتینا یظل فی البیت الذی یلیناغضبان الا نلد البنینا تا لله ما ذلک فی ایدیناابا حمزه را چه شده که به خانه همسایه رفته و به سراغ ما نمی آید. او از این عصبانی است که ما پسر به دنیا نیاورده ایم. به خدا سوگند که این امر در دست ما نیست. نفرت داشتن از دختران گاهی به زنده به گور کردن آنها منجر می شد. البته در میزان شیوع این زشتی اختلاف است؛ برخی آن را نادر و برخی در بیشتر قبایل شایع می دانند. تصریح قرآن کریم به این عمل زشت و تکرار آن، نشانی از سنگینی این مسئله است: و هنگامی که به یکی از آنها بشارت دهند دختر نصیب تو شده، صورتش (از ناراحتی) سیاه می شود و به شدت خشمگین می گردد. به خاطر بشارت بدی که به او داده شده از قوم و قبیله خود متواری می گردد (و نمی داند) آیا او را با قبول ننگ نگهدارد یا در خاک پنهانش کند؟ آگاه باشید که بد حکم می کنند. (نحل: 58-59) و در آن هنگام که از دختران زند به گور شده سؤال شود به کدامین گناه کشته شدند؟ (تکویر: 8-9) قیس بن عاصم در برابر پیامبر اکرم (ص) اعتراف می کند که تمامی دختران خود را زنده به گور کرده، حتی دختری را که با ترفند مادر تا چند سالگی زنده بوده، به رغم التماس های دختر، زیر خاک دفن کرده است. پیامبر با چشمان اشک بار می فرماید به درستی که این قساوتی آشکار است. علل چنین عمل ضد انسانی، غیرت و تعصب شدید و ترس از بی آبرویی هنگام اسارت زن و دختر، ترس از فقر، عیوب ظاهری و جسمی دختر ذکر شده است. البته عامل اقتصادی و فرار از فقر، مهم ترین عامل بوده که قرآن نیز به آن اشاره می کند: «و فرزندانتان را از ترس فقر نکشید ما آنها و شما را روزی می دهیم مسلماً کشتن آنها گناه بزرگی است». (اسراء: 31)با این همه، گروهی بودند که با خریدن دختر از پدرش مانع چنین کاری می شدند. صعصه بن ناجیه جدّ فرزدق 280 دختر را از مرگ نجات داد. وضعیت اجتماعی زن در عصر جاهلی آنچه از مطالعه منابع تاریخ جاهلی به دست می آید عدم منع زن از حضور او در اجتماع است. آنان کم و بیش در عرصه های اجتماعی حضور داشتند. البته میزان مشارکت ایشان در این عرصه ها، به شأن و منزلت آنان که در موقعیت خانوادگی یا ثروت یا امتیاز خاص ریشه داشت، وابسته بود؛ هر چه از شأن و رتبه بالاتر و نفوذ بیشتری برخوردار بودند، مشارکت بیشتری داشتند. مشارکت اجتماعی زن در جاهلیت به شکل رویه ای عام و فراگیر نبود و شاید همه زنان از چنین حقی برخوردار نبودند. اما آنچه دقت بیشتری می طلبد مطالعه وجود یا عدمِ ضوابط و شرایط در حضور اجتماعی زن در عصر جاهلی است. در واقع به این سؤال باید پاسخ داد که آیا در جاهلیت بین زن و مرد در تعاملات اجتماعی حریمی بود یا خیر؟ یا به عبارت دیگر آیا حضور اجتماعی زنان در عصر جاهلی تابع ضوابط و قوانینی بود یا خیر؟ همان گونه که محققان اشاره کرده اند تلاش برای پیدا کردن مشی و رویه واحد در شئون اجتماعی در دوران جاهلی، سخت و بی نتیجه است. تعاملات اجتماعی و آداب و رسوم، شهر به شهر، بلکه قبیله به قبیله و حتی در یک قبیله واحد، مختلف و متنوع بود. برای نمونه، چگونگی حضور زن در محیط های اجتماعی از نظر نوع پوشش، متفاوت بود. در قبیله ای زن با کمترین لباس نزد مردان حاضر می شد و از آنان پذیرایی می کرد و در قبیله دیگر زن هنگام خروج از منزل از پوشش کامل استفاده می کرد و تا بازگشت به خانه از آن جدا نمی شد. از این رو ما پوشش را به عنوان یکی از شاخصه های حضور اجتماعی زنان در جاهلیت بررسی می کنیم. شواهد متعدد حاکی از این نکته است که زنان در جامعه عرب قبل از اسلام برای حضور در اجتماع، از پوشش مناسب و مطلوب برخوردار نبودند. تنوع لباس و زینت زنان ارتباط مستقیم با محیط اجتماعی و طبیعی آنان داشت. در شهرها که اختلاطِ بین دو جنس بیشتر و پر دامنه تر بود، لباس ها متنوع تر و جذاب تر بود و زینت بیشتری وجود داشت، اما در زندگی صحرایی که چنین نبود، پوشش زنان ساده تر و یک دست بود، به ویژه اینکه آنان برای فرار از آسیب های طبیعی از پوشش بیشتری استفاده می کردند. شرایط سخت صحرا زنان بادیه نشین را مجبور به پوشاند سر و صورت می کرد، همان گونه که مردان نیز چنین می کردند. به رغم وجود واژه ها و اصطلاحات متعدد که به وجود اصل پوشش و انواع آن دلالت دارد،  برخی گفته اند: پوشاندن سر و صورت نزد زنان جاهلی، خلاف رویه بود و زنان بدون حجاب در جامعه ظاهر می شدند. جاحظ می گوید: بین زنان و مردان جاهلیت، حجابی نبود و آنان به سهولت با هم معاشرت و گفت و گو می کردند و نگاه به همدیگر هیچ عار و ننگ نبود. جالب این که او ریشه عشق های آتشین عرب جاهلی را همین آزادی در معاشرت می داند. پوشش آنان به گونه ای بود که مواضع مهیج و فتنه انگیز مانند گردن و سینه نمایان بود. از دیگر شواهد بی انضباطی در روابط زن و مرد در دوران جاهلی، طواف برهنه زنان دور خانه خداست. درباره ریشه این عمل، اختلاف است. برخی ریشه آن را به نزاع بین زن و شوهری می دانند که شوهر شرط جدایی از همسر را طواف برهنه زن در خانه خدا قرار داد که بعدها مرسوم شد. برخی نیز آن را ناشی از مبالغه در عبودیت و خارج شدن از لباس هایی که در آن مرتکب گناه شده بودند دانسته اند. برخی گفته اند ترفند قریش در نیازمند کردن حجاج در اخذ لباس از اهل حرم، در شیوع این رسم جاهلی بی تأثیر نبوده است. ولی آنچه مسلم است این که موسم حج در جاهلیت به فصلی برای عرضه زنان بر مردان تبدیل شده بود. برخی از زنان به قصد دلربایی از مردان، به صورت عریان طواف می کردند تا خواستگار مورد نظرشان پیدا شود. اختلاط، بی بند و باری و شهوت رانی به حدی بود که شاعرِ هوس بازِ اموی، عمر بن ربیعه، در شعری حسرت آن روزها را می برد و آرزوی بازگشت آن ایام و طواف ها را می کرد: لیت ذا الحج کان حتماً علینا کل شهرین حجه و اعتمارا«ای کاش آن حج بر ما واجب می شد در هر دو ماه، چه حج و چه عمره».مضمون اشعار تشبیب در دیوان اشعار جاهلی، بازتاب بی انضباطی در روابط زن و مرد در این دوران است. در این اشعار، شاعر به توصیف هوس آلود از زنان جامعه خود پرداخته و زیبایی های آنان را ترسیم می کند. علت این امر گاهی انتقام از زن در ردّ عشق یا هوس بازی شاعر و گاهی تقاضای مادر با هدف یافتن خواستگار بوده است. به طور قطع، شیوع عمل ننگین زنا و دیگر روابط جنسی مردود در جاهلیت، نتیجه روابط بی ضابطه زن و مرد و نشانه عدم حریم مناسب بین ایشان است. اما آنچه از قرآن فهمیده می شود خودآرایی، خود نمایی و جلوه زیبایی ها در زنان جاهلی برای مردان است که قرآن از آن به «تبرّج الجاهلیه» یاد کرده است. (احزاب: 33)برای مطالعه بیشتر و دیدن مستندات مراجعه کنید به اصل مقاله:http://www.rasekhoon.net/article/show/169260/%D9%88%D8%B6%D8%B9%D9%8A%D8%AA-%D8%B2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D8%A7%D9%87%D9%84%D9%8A%D8%AA/  .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه