تخمین زمان مطالعه: 10 دقیقه
ابتدا باید محضر مبارکتان عرض نمائیم که از نظر اسلام، ارزش انسانها به رنگ و زبان و جنسیت و اینگونه مسائل نیست بلکه اسلام ارزش انسانها را در میزان تقوا می داند به همین دلیل یکی از مبارزات جدی اسلام، مساله ریشه کن کردن برده داری بوده است اما با شیوه ای خاص که ما برای روشن شدن بحث با توجه به کتاب شریف تفسیر نمونه مطالبی را از این کتاب گرانبها خدمتتان ارائه می نمائیم:
طرح اسلام برای آزادی بردگان
آنچه غالبا مورد توجه قرار نمیگیرد این است که اگر نظام غلطی در بافت جامعهای وارد شود ریشهکن کردن آن احتیاج به زمان دارد، و هر حرکت حساب نشده نتیجه معکوسی خواهد داشت، درست همانند انسانی که به یک بیماری خطرناک مبتلا شده و بیماریش کاملا پیشرفت نموده است، و یا شخص معتادی که دهها سال به اعتیاد زشت خود خو گرفته، در اینگونه موارد حتما باید از" برنامههای زمان بندی شده" استفاده کرد.
صریحتر بگوئیم: اگر اسلام طبق یک فرمان عمومی دستور میداد همه بردگان موجود در آن را آزاد کنند، چه بسا بیشتر آنها تلف میشدند، زیرا گاه نیمی از جامعه را بردگان تشکیل میدادند، آنها نه کسب و کار مستقلی داشتند، و نه خانه و لانه و وسیلهای برای ادامه زندگی.
اگر در یک روز و یک ساعت معین همه آزاد میشدند یک جمعیت عظیم بیکار ظاهر میگشت که هم زندگی خودش با خطر مواجه بود و هم ممکن بود نظم جامعه را مختل کند، و هنگامی که محرومیت به او فشار میآورد به همه جا حملهور شود و درگیری و خونریزی به راه افتد.
اینجاست که باید تدریجا آزاد شوند، و جذب جامعه گردند، نه جان خودشان به خطر بیفتد، و نه امنیت جامعه را به خطر اندازند، و اسلام درست این برنامه حساب شده را تعقیب کرد.
این برنامه مواد زیادی دارد که رؤوس مسائل آن به طور فشرده و فهرست وار در اینجا مطرح میشود و شرح آن نیاز به کتاب مستقلی دارد:
ماده اول- بستن سرچشمههای بردگی
بردگی در طول تاریخ اسباب فراوانی داشته، نه تنها اسیران جنگی و بدهکارانی که قدرت بر پرداخت بدهی خود نداشتند به صورت برده درمیآمدند که زور و غلبه نیز مجوز برده گرفتن و بردهداری بود، کشورهای زورمند نفرات خود را با انواع سلاحها به ممالک عقب افتاده آفریقایی و مانند آن میفرستادند، و گروه، گروه از آنها را گرفته و اسیر کرده و با کشتیها به بازارهای ممالک آسیا و اروپا میبردند.
اسلام جلو تمام این مسائل را گرفت، تنها در یک مورد اجازه بردهگیری داد و آن در مورد اسیران جنگی بود، و تازه آن نیز جنبه الزامی نداشت، بلکه گاهی طبق مصالح، اسیران را بیقید و شرط یا پس از پرداخت فدیه آزاد می کرد.
در آن روز زندانهایی نبود که بتوان اسیران جنگی را تا روشن شدن وضعشان در زندان نگهداشت، و راهی جز تقسیم کردن آنها در میان خانوادهها و نگهداری به صورت برده نداشت.
بدیهی است هنگامی که چنین شرائطی تغییر یابد هیچ دلیلی ندارد که امام مسلمین حکم بردگی را در باره اسیران بپذیرد میتواند آنها را از طریق" من" و" فداء" آزاد سازد، زیرا اسلام پیشوای مسلمین را در این امر مخیر ساخته تا با در نظر گرفتن مصالح اقدام کند، و به این ترتیب تقریبا سرچشمههای بردگی جدید در اسلام بسته شده است.
ماده دوم- گشودن دریچه آزادی
اسلام برنامه وسیعی برای آزاد شدن بردگان تنظیم کرده است که اگر مسلمانان آن را عمل میکردند در مدتی نه چندان زیاد همه بردگان تدریجا آزاد و جذب جامعه اسلامی میشدند.
رءوس این برنامه چنین است:
الف- یکی از مصارف هشتگانه زکات در اسلام خریدن بردگان و آزاد کردن آنها است[1] و به این ترتیب یک بودجه دائمی و مستمر برای این امر در بیت المال اسلامی در نظر گرفته شده که تا آزادی کامل بردگان ادامه خواهد داشت.
ب- برای تکمیل این منظور مقرراتی در اسلام وضع شده که بردگان طبق قراردادی که با مالک خود میبندند بتوانند از دسترنج خود آزاد شوند (در فقه اسلامی فصلی در این زمینه تحت عنوان" مکاتبه" آمده است)[2]
ج- آزاد کردن بردگان یکی از مهمترین عبادات و اعمال خیر در اسلام است، و پیشوایان اسلام در این مساله پیشقدم بودند، تا آنچه که در حالات علی (ع) نوشتهاند: اعتق الفا من کدیده:" هزار برده را از دسترنج خود آزاد کردند"[3] !
د- پیشوایان اسلام بردگان را به کمترین بهانهای آزاد میکردند تا سرمشقی برای دیگران باشد، تا آنجا که یکی از بردگان امام باقر (ع) کار نیکی انجام داد امام (ع) فرمود: اذهب فانت حر فانی اکره ان استخدم رجلا من اهل الجنة:" برو تو آزادی که من خوش ندارم مردی از اهل بهشت را به خدمت خود درآورم"[4]
در حالات امام سجاد علی بن الحسین (ع) آمده است:" خدمتکارش آب بر سر حضرت میریخت ظرف آب افتاد و حضرت را مجروح کرد، امام (ع) سر را بلند کرد، خدمتکار گفت: و الکاظمین الغیظ حضرت فرمود:" خشمم را فرو بردم" عرض کرد: وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ فرمود:" خدا تو را ببخشد" عرض کرد:
وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ فرمود:" برو برای خدا آزادی[5]
ه- در بعضی از روایات اسلامی آمده است: بردگان بعد از هفت سال خود به خود آزاد میشوند، چنان که از امام صادق (ع) میخوانیم:
من کان مؤمنا فقد عتق بعد سبع سنین، اعتقه صاحبه ام لم یعتقه، و لا یحل خدمة من کان مؤمنا بعد سبعة سنین:
" کسی که ایمان داشته باشد بعد از هفت سال آزاد میشود صاحبش بخواهد یا نخواهد و به خدمت گرفتن کسی که ایمان داشته باشد بعد از هفت سال حلال نیست [6]
در همین باب حدیثی از پیامبر گرامی اسلام (ص) نقل شده که فرمود: ما زال جبرئیل یوصینی بالمملوک حتی ظننت انه سیضرب له اجلا یعتق فیه:
" پیوسته جبرئیل سفارش بردگان را به من میکرد تا آنجا که گمان کردم به زودی الاجلی برای آنها میشود که به هنگام رسیدن آن آزاد شوند[7]
و- کسی که برده مشترکی را نسبت به سهم خود آزاد کند موظف است بقیه را نیز بخرد و آزاد کند[8]
و هر گاه بخشی از بردهای را که مالک تمام آن است آزاد کند این آزادی سرایت کرده و خود بخود همه آزاد خواهد شد[9]
ز- هر گاه کسی پدر یا مادر و یا اجداد و یا فرزندان یا عمو یا عمه یا دایی یا خاله، یا برادر یا خواهر و یا برادرزاده و یا خواهرزاده خود را مالک شود فورا آزاد میشوند.
ج- هر گاه مالک از کنیز خود صاحب فرزندی شود فروختن آن کنیز جائز نیست و باید بعد از سهم ارث فرزندش آزاد شود.
این امر وسیله آزادی بسیاری از بردگان میشد، زیرا بسیاری از کنیزان به منزله همسر صاحب خود بودند و از آنها فرزند داشتند.
ط- کفاره بسیاری از تخلفات در اسلام آزاد کردن بردگان قرار داده شده (کفاره قتل خطا- کفاره ترک عمدی روزه- و کفاره قسم را به عنوان نمونه در اینجا میتوان نام برد).
ی- پارهای از مجازاتهای سخت است که اگر صاحب برده نسبت به بردهاش انجام دهد خود به خود آزاد میشود[10]
ماده سوم- احیای شخصیت بردگان
در دوران برزخی که بردگان مسیر خود را طبق برنامه حساب شده اسلام به سوی آزادی میپیمایند اسلام برای احیای حقوق آنها اقدامات وسیعی کرده است، و شخصیت انسانی آنان را احیاء نموده، تا آنجا که از نظر شخصیت انسانی هیچ تفاوتی میان بردگان و افراد آزاد نمیگذارد و معیار ارزش را همان تقوا قرار میدهد، لذا به بردگان اجازه میدهد همه گونه پستهای مهم اجتماعی را عهدهدار شوند، تا آنجا که بردگان میتوانند مقام مهم قضاوت را عهدهدار شوند[11]
در عصر پیامبر (ص) نیز مقامات برجستهای از فرماندهی لشکر گرفته تا پستهای حساس دیگر به بردگان یا بردگان آزاد شده سپرده شد.
بسیاری از یاران بزرگ پیامبر (ص) بردگان بودند و یا بردگان آزاد شده، و در حقیقت بسیاری از آنها به صورت معاون برای بزرگان اسلام انجام وظیفه میکردند.
سلمان و بلال و عمار یاسر و قنبر را در این گروه میتوان نام برد، بعد از غزوه بنی المصطلق پیامبر (ص) با یکی از کنیزان آزاد شده این قبیله ازدواج کرد و همین امر بهانهای آزادی تمام اسرای قبیله شد.
ماده چهارم- رفتار انسانی با بردگان
در اسلام دستورات زیادی در باره رفق و مدارا با بردگان وارد شده تا آنجا که آنها را در زندگی صاحبان خود شریک و سهیم کرده است.
پیغمبر اسلام (ص) میفرمود: کسی که برادرش زیر دست او است باید، از آنچه میخورد به او بخوراند و از آنچه میپوشد به او بپوشاند، و زیادتر از توانایی به او تکلیف نکند[12]
علی (ع) به غلام خود" قنبر" میفرمود:" من از خدای خود شرم دارم که لباسی بهتر از تو بپوشم، زیرا رسول خدا (ص) میفرمود: از آنچه خودتان میپوشید بر آنها بپوشانید و از آنچه خود میخورید به آنها غذا دهید[13]
امام صادق (ع) میفرماید:" هنگامی که پدرم به غلامی دستور انجام کاری میداد ملاحظه میکرد اگر کار سنگینی بود بسم اللَّه میگفت و خودش وارد عمل میشد و به آنها کمک میکرد"[14]
خوشرفتاری اسلام نسبت به بردگان در این دوران انتقالی به اندازهای است که حتی بیگانگان از اسلام نیز روی آن تاکید و تمجید کردهاند.
به عنوان نمونه" جرجی زیدان" در تاریخ تمدن خود چنین میگوید:
" اسلام به بردگان فوق العاده مهربان است پیغمبر اسلام (ص) در باره بردگان سفارش بسیار نموده، از آن جمله میفرماید:" کاری که برده تاب آن را ندارد به او واگذار نکنید، و هر چه خودتان میخورید به او بدهید".
در جای دیگر میفرماید:" به بندگان خود کنیز و غلام نگوئید، بلکه آنها را" پسرم" و" دخترم" خطاب کنید! قرآن نیز در باره بردگان سفارش جالبی کرده و میگوید:" خدا را بپرستید، برای او شریک مگیرید، با پدر و مادر و خویشان و یتیمان و بینوایان همسایگان نزدیک و دور و دوستان، و آوارگان، و بردگان جز نیکوکاری رفتاری نداشته باشید، خداوند از خودپسندی بیزار است"[15]
ماده پنجم- بدترین کار انسانفروشی است!
اصولا در اسلام خرید و فروش بردگان یکی از منفورترین معاملات است تا آنجا که در حدیثی از پیغمبر اکرم (ص) آمده است:
شر الناس من باع الناس!" بدترین مردم کسی است که انسانها را بفروشد"[16]
همین تعبیر کافی است که نظر نهایی اسلام را در مورد بردگان روشن سازد و نشان دهد جهتگیری برنامههای اسلامی به کدام سو است.
و از این جالبتر این که یکی از گناهان نابخشودنی در اسلام سلب آزادی و حریت از انسانها و تبدیل آنها به یک متاع است، چنان که در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام (ص) آمده است:
ان اللَّه تعالی غافر کل ذنب الا من جحد مهرا، او اغتصب اجیرا اجره، او باع رجلا حرا:" خداوند هر گناهی را میبخشد جز (سه گناه): کسی که مهر همسرش را انکار کند، یا حق کارگری را غصب نماید، و یا انسان آزادی را بفروشد"[17] طبق این حدیث غصب حقوق زنان، و حق کارگران، و سلب آزادی از انسانها سه گناه نابخشودنی است.
همانگونه که در بالا آوردیم اسلام تنها در یک مورد اجازه بردهگیری میدهد و آن در مورد اسیران جنگی است، آن هم هرگز جنبه الزامی ندارد در حالی که در عصر ظهور اسلام، و قرنها بعد از آن بردهگیری از طریق زور و حمله به کشورهای سیاهپوستان و دستگیر کردن انسانهای آزاد، و تبدیل آنها به بردگان، بسیار زیاد بود، و گاهی در مقیاسهای وحشتناک روی آن معامله میشد، بطوری که در اواخر قرن 18 میلادی دولت انگلستان هر سال دویست هزار برده را معامله میکرد، و هر سال یکصد هزار نفر را از آفریقا گرفته و به صورت بردگان به آمریکا میبردند[18]
کوتاه سخن اینکه کسانی که به برنامه اسلام در مورد بردگان خود خردهگیری میکنند از دور سخنی شنیدهاند، و از اصول این برنامه و جهتگیری آن که همان" آزادی تدریجی و بدون ضایعات بردگان" است اطلاع دقیقی ندارند، و یا تحت تاثیر افراد مغرضی قرار گرفتهاند که به گمان خود این را نقطه ضعف مهمی برای اسلام شمرده و روی آن تبلیغات دامنهداری به راه انداختهاند.[19] آنچه در بالا مطالعه فرمودید گزیده هایی از کتاب تفسیر نمونه بود که با قدری تصرف خدمتتان ارائه نمودیم موفق باشید.
بردگی در اسلام
برده داری از نظر اسلام
.[2] در زمینه مکاتبه و احکام جالب آن بحث مشروحی در جلد 14 تفسیر نمونه صفحه 459 و 467 داشتیم.
.
پایگاه اطلاع رسانی حوزه
تماس با ما
آدرس : آزمايشگاه داده کاوي و پردازش تصوير، دانشکده مهندسي کامپيوتر، دانشگاه صنعتي شاهرود
09111169156
info@parsaqa.com
حامیان
همكاران ما
کلیه حقوق این سامانه متعلق به عموم محققین عالم تشیع است.