در ابتدا باید گفت که صفت تکلم از صفات فعلی خداوند است نه صفت ذاتی ؛ صفات ذات همچون علم و قدرت است که از ازل بوده، و نیازی به وجود مخلوقات ندارد، اما «صفات فعلی» صفاتی است که بیرون از ذات خداوند است و عقل این صفات را به هنگام صدور افعالی از خداوند انتزاع کرده و به او نسبت می دهد مانند خالق و رازق، صفت تکلم نیز در زمرة همین صفات است، چون نوعی فعل و حرکت می باشد و می دانیم حرکت در ذات خداوند راه ندارد.

در ابتدا باید گفت که صفت تکلم از صفات فعلی خداوند است نه صفت ذاتی ؛ صفات ذات همچون علم و قدرت است که از ازل بوده، و نیازی به وجود مخلوقات ندارد، اما «صفات فعلی» صفاتی است که بیرون از ذات خداوند است و عقل این صفات را به هنگام صدور افعالی از خداوند انتزاع کرده و به او نسبت می دهد مانند خالق و رازق، صفت تکلم نیز در زمرة همین صفات است، چون نوعی فعل و حرکت می باشد و می دانیم حرکت در ذات خداوند راه ندارد. شیخ طوسی (قدس سره) در «امالی» از ابوبصیر از امام صادق (ع) نقل کرده است، فرمود :«لَمْ یَزَلْ اللهُ جَلَّ اِسْمُهُ عالِماً بِذاتِهِ، وَ لا مَعْلُوْمَ، وَ لَمْ یَزَلْ قادِراً بِذاتِهِ وَ لا مَقْدُوْرَ، قُلْتُ جُعِلْتُ فِداکَ، فَلَمْ یَزَلْ مُتَکَلِّماً؟ قالَ اَلْکَلامُ مُحْدثٌ کانَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ لَیْسَ بِمُتَکَلِّمٍ ثُمَّ اَحْدَثَ الْکَلامَ!: خداوند همیشه بالذات عالم بود در حالی که معلومی وجود نداشت، و بالذات قادر بود در حالی که مقدوری نبود. ابوبصیر می گوید گفتم فدایت شوم، آیا خداوند همیشه موصوف به صفت متکلم بوده؟ فرمود کلام، موضوع حادثی است خداوند متعال وجود داشت و متکلم نبود، سپس کلام را آفرید !» (بحارالانوار 4/68 ) همین حدیث را مرحوم کلینی در کافی با مختصر اضافاتی نقل کرده و در ذیل آن صریحاً آمده است: «اِنَّ الْکَلامَ صِفَةٌ مُحْدَثَةٌ لَیْسَتْ بِاَزَلیَّةٍ، کانَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لا مُتَکَلِّمَ : کلام و سخن گفتن، صفت حادثی است و ازلی نیست، خداوند متعال از ازل بوده و متکلمی وجود نداشت» (اصول کافی 1/107 ). این روایت به وضوح فرق میان «صفات ذات» و «صفات فعل» را بیان می کند. در این مورد که خداوند سخن می گوید و کسی را مخاطب خود قرار می دهد میان مسلمانان جای شک و تردیدی نیست و همگان بر این باورند. اما آنچه در مورد آن اختلاف نظر دارند معنای سخن گفتن خداوند است. به هر حال قبل از بیان نظرات مختلف در این باره بهتر است سخن حق و مورد قبول شیعه (و معتزله ) را در این باره بیان کرده و پس از آن به نقل نظرات دیگر بپردازیم. علامه حلی در شرح کتاب تجرید الاعتقاد(کشف المراد) خواجه نصیر الدین طوسی در مورد اثبات متکلم به عنوان یکی از صفات فعلی او چنین می فرماید : چون خداوند قادر مطلق است و بر هر امر ممکنی تواناست ، از این رو شکی نیست که می تواند امواج صوتی را در فضا بیافریند، و این امواج را به گوش انبیاء و پیامبرانش برساند، و پیام خود را از این طریق به آنها ابلاغ نماید، آنچنان که قرآن در مورد تکلم با موسی بن عمران در وادی «ایمن» گواهی می دهد که امواج صوتی در آن درخت مخصوص ایجاد شده و موسی را به سوی خود فراخوانده است. ( ر.ک. شرح تجرید الاعتقاد / علامه حلی / ص 224) «تکلّم» به معنی سخن گفتن با زبان و از طریق تارهای صوتی از عوارض جسم است و دربارة خداوند که منزه از جسم و جسمانیت است مفهوم ندارد، جز از طریق ایجاد امواج صوتی در اجسام که در بالا اشاره شد.گروهی از اشاعره که این مسائل را درک می کردند - با تایید امکان چنین امری - به حکم ناچاری مسأله «کلام نفسی» را مطرح کرده اند، کلامی که بتواند قدیم باشد و قائم به ذات پروردگار. آنها برای اثبات این مطلب به این آیه تمسک جسته اند که قرآن درباره جمعی از منافقین می گوید «وَ یَقُوْلُوْنَ فی اَنْفُسِهِمْ لَوْ لایُعَذِّبُنَا اللهُ بِما نَقُْوْلُ : آنها در دل می گویند چرا خداوند ما را در برابر سخنانمان عذاب نمی کند؟!» (مجادله/8 ) و به این ترتیب خواسته اند خود را از تضادی که در میان حادث بودن کلام، و قدیم بودن صفات الهی می دیدند رهائی بخشند. ولی آنها با این سخن گرفتار مشکل بزرگتری شده اند و آن اینکه اگر منظور از کلام نفسی «تصویر الفاظ و جمله ها، و گذراندن آنها از ذهن و فکر» باشد، این امور درباره خداوند معنی ندارد، زیرا ذات پاک او جایگاه اینگونه عوارض انسانی نیست. و اگر منظور علم خداوند به محتوای قرآن مجید از ازل بوده باشد، جای شک نیست که او از ازل احاطه علمی به همه این امور داشته باشد، ولی در این صورت کلام نفسی بازگشت به علم خدا می کند، و صفت دیگری نخواهد بود. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه