دفتر ۲۲ پرسش ها و پاسخ ها « احکام موسیقی »

                     پرسش  ها و پاسخ ها ـ دفتر بیست و دوم :   احکام موسیقى به ضمیمه رقص و قمار  مطابق با نظر ده تن از مراجع عظام        نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه ها معاونت مطالعات راهبردى ـ اداره مشاوره و پاسخ سرشناسه: حسینى، سید مجتبى، 1345 ـ گردآورنده عنوان و نام پدیدآور: احکام موسیقى (به ضمیمه رقص و قمار)، مطابق با نظر ده تن از مراجع عظام / مؤلف سید مجتبى حسینى ؛ تنظیم و نظارت نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه ها، معاونت مطالعات راهبردى ـ اداره مشاوره و پاسخ. مشخصات نشر: قم: نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه ها، دفتر نشر معارف، 1385. مشخصات ظاهرى: 112 ص فروست:  پرسش ها و پاسخ هاى دانشجویى ؛ دفتر بیست و دوم (احکام ؛ 7 ) شابک: 000/13 ریال  ؛ 3-058-531-964-978 کتابنامه: ص [111] ـ 112 ؛ همچنین به صورت زیرنویس موضوع: اسلام و موسیقى موضوع: موسیقى (فقه) موضوع: فقه جعفرى -- رساله عملیه شناسه افزوده: نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه ها، معاونت مطالعات راهبردى ـ اداره مشاوره و پاسخ. شناسه افزوده: نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه ها، دفتر نشر معارف. رده بندى کنگره:1385 3الف 47ح/82/232 bp رده بندى دیویى: 4878 / 297 شماره کتابشناسى ملى: 1098262 تنظیم و نظارت: ···  نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه ها معاونت مطالعات راهبردى ـ اداره مشاوره و پاسخ مؤلف: ···  سیدمجتبى حسینى تایپ و صفحه آرایى: ···  طالب بخشایش ناشر: ···  دفتر نشر معارف نوبت چاپ: ···  نهم، پاییز 89 تیراژ: ···  000/10 جلد قیمت: ···  1300 تومان شابک: ··· 3ـ058ـ531ـ964ـ978 «کلیه حقوق براى ناشر محفوظ است» مراکز پخش: قم: معاونت مطالعات راهبردى نهاد، تلفن 2904440 قم: مؤسسه فرهنگى و اطلاع رسانى طلوع طاها، تلفن 7748345 قم: خیابان شهدا، کوچه 32، پلاک 3، تلفن و نمابر: 7744616 فروشگاه قم: خ شهدا، روبه روى دفتر رهبرى، تلفن7735451 نمابر 7742757 فروشگاه تهران: خ انقلاب، چهارراه کالج، جنب بانک ملت، پ 715، تلفن 88911212 نمابر 88809386 نشانى اینترنت: www.nashremaaref.ir - پست الکترونیک: info@porseman.org     فهرست اجمالى فهرست تفصیلى··· 7 مقدمه··· 21 بخش اول ـ موسیقى و غنا··· 25 استماع موسیقى··· 43 نوازندگى··· 52 آموزش و ترویج موسیقى··· 61 غـنـا و آواز··· 66 کف زدن··· 77 رقـص··· 80 بخش دوم ـ قمار··· 87 کلیدواژه ها··· 109 کتابنامه··· 111     فهرست تفصیلى مقدمه··· 21 بخش اول ـ موسیقى و غنا تعریف موسیقى و غنا پرسش 1 . آیا در اصطلاح فقهى، موسیقى مترادف با غنا است یا با یکدیگر تفاوت دارند؟··· 27 موسیقى در نگاه قرآن و حدیث پرسش 2 . آیا در قرآن آیه اى وجود دارد که غنا را حرام بداند؟··· 28 موسیقى در نگاه شیعه و سنى پرسش 3 . نظر شیعه و سنى درباره غنا چیست؟ آیا در میان فقیهان شیعى کسى هست که غنا را حلال بداند؟··· 30 فلسفه حرمت موسیقى پرسش 4 . فلسفه حرمت موسیقى (لهوى) و غنا چیست؟··· 32 موسیقى لهوى پرسش 5 . گفته مى شود موسیقى انسان را غافل مى کند، بسیارى از امور روزمره نظیر انواع بازى ها و فیلم ها نیز این چنین هستند ؛ پس چرا اینها حرام نیست؟··· 34 دف شب عروسى پرسش 6 . اگر نواختن آلات موسیقى از جمله دف و دایره حرام است، پس چرا در عروسى حضرت زهرا (علیهاالسلام)  و یاهنگامى که پیامبراسلام (صلی  الله  علیه  و  آله)   و اصحاب باپیروزى از جنگ برمى گشتند و عده اى دف مى زدند، حضرت نهى نمى فرمودند؟··· 35 موسیقى و فقها پرسش 7 . اگر موسیقى یک هنر مبتنى بر اصول و قواعد علمى و تاریخى است، آیا بهتر نیست فقیهان ـ که نه جزء عرف محسوب مى شوند و نه کارشناس موسیقى هستند ـ درباره مصداق موسیقى حکم ندهند؟··· 37 آلات مختص و مشترک موسیقى پرسش 8 . آلات موسیقى مختص به لهو و آلات مشترک کدام است؟ براى هر یک نمونه هایى بیان کنید؟··· 39 نوازندگى پرسش 9 . چرا گوش دادن به بعضى از آهنگ ها مجاز و حداکثر مشتبه است ؛ اما استفاده از هر نوع ابزار آلات موسیقى به طور مطلق حرام است؟··· 39 طرب و لهو پرسش 10 . منظور از مطرب و لهوى بودن موسیقى چیست؟··· 40 مجلس لهو و لعب پرسش 11 . مجالس لهو و لعب به چه نوع مجالسى گفته مى شود؟··· 42 استماع موسیقى شنیدن آهنگ پرسش 12 . حکم گوش دادن به آهنگ بدون کلام چیست؟··· 43 پرسش 13 . گوش دادن به آهنگى که هیچ گونه توجهى به اشعار همراه با آن نمى شود و  یا  اصلاً به زبانى خوانده مى شود که معناى آن فهمیده نمى شود، چه حکمى دارد؟··· 44 موسیقى بدون تأثیر پرسش 14 . اگر استماع موسیقى هیچ گونه تأثیرى در انسان نداشته باشد، آیا باز حرام است؟··· 44 موسیقى شعرهاى مذهبى پرسش 15 . آیا در موسیقى حرام، لهوى بودن آن مطرح است یا محتواى شعرهایى که خوانده مى شود؟ به تعبیر دیگر اگر اشعار خوب و مذهبى در قالب موسیقى مطرب و لهوى خوانده شود، آیا باز حرام است؟··· 45 ملاک حرمت موسیقى پرسش 16 . آیا ملاک حرمت استماع غنا و موسیقى، طرب انگیز بودن آن است یا مناسب بودن آن با مجالس لهو و لعب؟··· 45 پرسش 17 . ویژگى هاى موسیقى (بدون کلام) حرام کدام است: داشتن ریتم تند، ایجاد رقص در شنونده، طرب انگیزى آن و یا هیچ کدام؟··· 46 موسیقى نیروبخش پرسش 18 . اگر گوش دادن به موزیک، باعث نیرو گرفتن و علاقه پیدا کردن به کار باشد، حکمش چیست؟··· 47 موسیقى تفریحى پرسش 19 . آیا استماع موسیقى و یا غنا به قصد تفریح، تفنّن و گذراندن اوقات فراغت اشکال دارد؟··· 47 موسیقى غم انگیز پرسش 20 . گوش دادن به موسیقى غم انگیز چه حکمى دارد؟··· 47 موسیقى کوتاه پرسش 21 . آیا گوش دادن به موسیقى، حد (اندازه و زمان) مشخصى دارد؟ براى مثال اگر کسى دو دقیقه به قطعه اى از موسیقى لهوى گوش دهد، آیا مرتکب گناه شده است؟··· 48 موسیقى ناخواسته پرسش 22 . شنیدن صداى موسیقى بدون اختیار، چه حکمى دارد؟··· 48 موسیقى عروسى پرسش 23 . اگر به مجلس عروسى و مانند آن دعوت شدیم ؛ ولى در اثناى امر، موسیقى و ترانه مبتذل پخش کردند، تکلیف چیست؟ آیا باید محل را ترک کنیم؟··· 48 پرسش 24 . در صورتى که در مجلسى مجبور هستیم موسیقى مطرب و لهوى را تحمل کنیم ؛ آیا باز هم مرتکب گناه مى شویم؟··· 49 پرسش 25 . من در مکانى کار مى کنم که صاحب آن همیشه به نوارهاى موسیقى مبتذل و حرام گوش مى دهد و من هم مجبور به شنیدن آن هستم ؛ آیا این کار براى من جایز است یا خیر؟··· 49 موسیقى اتوبوس پرسش 26 . در اتوبوسرانى بین شهرى که نوار مبتذل مى گذارند و تذکر فایده اى ندارد ؛ حکم گوش دادن به آن چگونه است؟··· 50 آهنگ مشکوک پرسش 27 . حکم گوش دادن به آهنگ و صداهاى مشکوک چیست؟··· 50 موسیقى حماسى پرسش 28 . آیا مى توان استفاده از موسیقى حرام را براى امرى مهم تر، همچون مقابله با هجوم فرهنگى و سیاسى غرب (براى مدتى و یا مردم منطقه اى)، جایز دانست؟··· 51 موسیقى تحریک همسر پرسش 29 . آیا زن و شوهر به خاطر تمایل به یکدیگر و افزایش شهوت، مى توانند به موسیقى گوش فرا دهند؟··· 51 نوازندگى حکم نوازندگى پرسش 30 . حکم نواختن با آلات موسیقى را بیان کنید؟··· 52 دف زدن پرسش 31 . حکم استفاده از دف و دایره زنگى، در عروسى چیست؟··· 52 حکم ساز پرسش 32 . آیا همه سازهاى دستى و الکترونیکى ایرانى و غربى، حکم واحدى دارند؟··· 53 زدن ظرف و حلبى پرسش 33 . کوبیدن بر روى ظروف پلاستیکى و حلبى در عروسى ها و غیر آن چه حکمى دارد؟··· 54 موسیقى متن پرسش 34 . استفاده از موسیقى براى تعلیم مسائل شرعى و پیام هاى اخلاقى و بهداشتى چه حکمى دارد؟··· 54 موزیک متن فیلم پرسش 35 . استفاده از موسیقى غربى براى موزیک متن فیلم و برنامه هاى رادیویى و تلویزیونى چه حکمى دارد؟··· 55 موسیقى درمانى پرسش 36 . امروزه موسیقى براى معالجه بعضى از بیمارى هاى روانى (مانند افسردگى، اضطراب، مشکلات جنسى و سرد مزاجى زنان) به کار مى رود، حکم آن چیست؟··· 55 موسیقى صدا و سیما پرسش 37 . گاهى از صدا و سیما آهنگ هایى پخش مى شود که به نظر من مناسب با مجالس لهو و خوش گذرانى است ؛ در حالى که در نظر دیگران این چنین نیست! آیا مى توانم آنان را از گوش دادن به آن منع کنم؟··· 56 پرسش 38 . بعضى از موسیقى هاى تلویزیون، همان موسیقى غربى است که تنها آوازش برداشته شده است! آیا گوش دادن آن جایز است؟··· 56 پرسش 39 . با توجه به نظارت رهبرى بر سازمان صدا و سیما، موسیقى آن چه حکمى دارد؟··· 57 پرسش 40 . اگر فتواى ولى فقیه با مرجع تقلید، در گوش کردن به بعضى از موسیقى هاى صدا و سیما تفاوت داشته باشد، تکلیف چیست؟··· 57 موسیقى و نهى از منکر پرسش 41 . بیشتر وقت ها در عروسى ها به پخش نوارهاى موسیقى مى پردازند که بعضى از آنها از صدا و سیما هم پخش مى شود ؛ آیا نیروى انتظامى و یا بسیج و یا نهاد دیگرى مى توانند آنها را از این عمل باز دارند و نهى از منکر کنند؟··· 57 موسیقى خوابگاه پرسش 42 . در مورد کسانى که در خوابگاه هاى دانشجویى به موسیقى هاى مبتذل گوش مى دهند، چه باید کرد؟··· 58 مرجع تشخیص موسیقى پرسش 43 . آیا ملاک در تشخیص موسیقى حرام، نوع مردم است یا شخص؟··· 58 پرسش 44 . ملاک و مرجع تشخیص موسیقى و غناى حرام، در نظام اسلامى کیست: وزارت ارشاد، حوزه هنرى سازمان تبلیغات اسلامى، کارشناسان موسیقى، فقیهان و یا عرف؟··· 59 نوار غیر قانونى پرسش 45 . آیا مى شود به نوارى که از نظر قانونى غیر مجاز است ؛ ولى شرعا غنا و مطرب محسوب نمى شود، گوش داد؟··· 59 موسیقى خارج از کشور پرسش 46 . گوش دادن به ترانه ها و موسیقى هاى تولید شده در خارج، چه حکمى دارد؟··· 60 موسیقى سنتى و غربى پرسش 47 . آیا میان انواع موسیقى ها ـ از قبیل اصیل(سنتى)، کلاسیک، محلى، پاپ و... ـ تفاوتى در حکم هست؟··· 60 آموزش و ترویج موسیقى نشر کتاب موسیقى پرسش 48 . حکم انتشار کتاب در زمینه مسائل آموزشى و تحقیقى موسیقى چیست؟··· 61 نگه دارى آلات موسیقى پرسش 49 . حکم نگه دارى آلات موسیقى چیست؟··· 61 خرید آلات موسیقى پرسش 50 . حکم خرید و فروش آلات موسیقى چیست؟··· 62 چاپ آگهى موسیقى پرسش 51 . چاپ آگهى در مطبوعات و یا انعکاس در صدا و سیما به منظور جلب افراد مورد نظر، براى آموزش موسیقى چه حکمى دارد؟ آیا مصداق ترویج است؟··· 62 نمایشگاه آلات موسیقى پرسش 52 . حکم تشکیل نمایشگاه آلات موسیقى چیست؟··· 63 نمایش آلات موسیقى پرسش 53 . اگر موسیقى حلال پخش مى شود، آیا نشان دادن دستگاه هاى آن از سیماى جمهورى اسلامى حرام است؟!··· 63 تکثیر نوار موسیقى پرسش 54 . ضبط و تکثیر ترانه و موسیقى، چه حکمى دارد؟··· 64 پرسش 55 . درآمدى که از رهگذر تکثیر و توزیع نوار و سى دى هاى موسیقى به دست مى آید، حلال است یا حرام؟··· 64 آموزش موسیقى پرسش 56 . حکم آموزش و یادگیرى نوازندگى آلات موسیقى چیست؟··· 64 پرسش 57 . آیا دانشجو مى تواند در رشته موسیقى ادامه تحصیل دهد؟··· 65 پرسش 58 . آیا یادگیرى آلات موسیقى صرفا براى استفاده شخصى اشکال دارد؟··· 65 غـنـا و آواز حکم غنا و آواز پرسش 59 . غنایى که از نظر فقهى موضوع حکم حرمت قرار گرفته، چیست؟··· 66 ملاک حرمت غنا پرسش 60 . آیا حکم غنا مربوط به قالب (صوت) یا مربوط به محتوا (کلام) است، یا هر دو؟··· 67 نیت غنا پرسش 61 . هرگاه خواننده در آوازخوانى خود، نیت و انگیزه غنا نداشته باشد ؛ ولى شنونده آن را غنا بپندارد، تکلیف چیست؟! آیا گوش دادن به آن جایز است؟!··· 68 غناى کودکان پرسش 62 . گوش دادن به غناى اطفال چه حکمى دارد؟··· 68 غنا در مجلس عروسى پرسش 63 . آیا غنا و آواز خوانى زن در شب عروسى جایز است؟··· 68 پرسش 64 . گوش دادن به صداى ترانه زن ایرانى و خارجى، چه حکمى دارد؟··· 69 پرسش 65 . آیا مجوّز وزارت ارشاد در حکم تک خوانى و یا جمع خوانى زن و مرد تأثیر دارد؟··· 69 صداى مداحى زن پرسش 66 . در برخى موارد مرثیه خوانى و یا مداحى زنان در مجلس خودشان، به گونه اى است که صداى آنان با بلندگو به گوش مردان رهگذر مى رسد، آیا این عمل جایز است؟··· 69 صداى گریه زن پرسش 67 . حکم استماع صداى گریه زن نامحرم، چه حکمى دارد؟··· 70 صداى خنده زن پرسش 68 . لبخند و خندیدن هنگام صحبت با مرد نامحرم چه حکمى دارد؟··· 70 پرسش 69 . شنیدن صداى خنده زنان در مجلس فامیلى و غیره، چه حکمى دارد؟··· 70 صداى تلاوت زن پرسش 70 . قرآن خواندن خانم ها با صوت زیبا جهت یادگیرى در مقابل استاد مرد چگونه است؟··· 71 صداى دکلمه زن پرسش 71 . گوش کردن به صداى زن ـ که به صورت شعر و دکلمه خوانده مى شود و گاهى با احساسات شاعرانه نیز همراه است ـ چه حکمى دارد؟··· 71 صداى کودکانه زن پرسش 72 . آیا زن مى تواند در برنامه هاى کودکان و امثال آن، صداى خود را به لحن کودکان در بیاورد و آواز بخواند؟··· 72 همخوانى زنان پرسش 73 . همخوانى زنان در سرودها و تواشیح، چه حکمى دارد و آیا شنیدن آن جایز است؟··· 72 جمع خوانى زن و مرد پرسش 74 . همخوانى زنان و مردان در سرودها و تواشیح، چه حکمى دارد؟ آیا شنیدن آن جایز است؟··· 73 آواز زن براى شوهر پرسش 75 . آیا آواز خواندن زن براى شوهرش جایز است؟··· 73 پرسش 76 . در شب عروسى آواز زن را بر روى نوار یا سى دى ضبط مى کنند، آیا بر زنان جایز است در روزهاى دیگر نیز آن را گوش کنند؟··· 73 آواز شب عروسى پرسش 77 . آیا جایز است زن در شب عروسى (در مجلس زنان)، غنا و آواز بخواند و عده اى به رقص و زدن بر روى میز و صندلى مشغول شوند؟··· 74 پرسش 78 . اگر زن در شب عروسى غنا بخواند، آیا مردان محرم مى توانند به آن گوش فرا دهند؟··· 74 پرسش 79 . استفاده از آهنگ هاى مبتذل (موسیقى حرام)، در مجالس عروسى زنان چه حکمى دارد؟··· 75 پرسش 80 . آیا جایز است همراه غنا و آوازخوانى زن در مجالس عروسى، دف و دایره بزنند؟··· 75 جشن میلاد امامان (علیهم  السلام)   پرسش 81 . آیا غنا و آوازخوانى زن در مجالس جشن میلاد و اعیاد ائمه (علیهم  السلام)   و مانند آن جایز است؟··· 76 کف زدن دست زدن در عروسى پرسش 82 . حکم دست زدن در مراسم عروسى چیست؟··· 77 دست زدن در میلاد ائمه (علیهم  السلام)   پرسش 83 . حکم دست زدن در مراسم و جشن هایى که به مناسبت ایام ولادت و اعیاد ائمه (علیهم  السلام)   برگزار مى شود، چیست؟··· 77 دست زدن براى تشویق پرسش 84 . حکم دست زدن به منظور تشویق وتأیید شخص یا کارى چگونه است؟··· 78 دست زدن در مساجد پرسش 85 . حکم دست زدن در مساجد و حسینیه ها چیست؟··· 79 رقـص رقص زن و شوهر پرسش 86 . آیا رقص زن براى شوهرش یا مرد براى همسرش جایز است؟··· 80 پرسش 87 . آیا زن مى تواند براى شوهرش برقصد و همراه با آن به موسیقى طرب انگیز و شاد گوش کنند؟··· 81 رقص داماد پرسش 88 . رقصیدن داماد در مجلس زنان چه حکمى دارد؟··· 81 رقص زن براى زن پرسش 89 . رقص زن براى زن، بدون وجود نامحرم در مجالس عروسى، میهمانى ها و پارتى ها چه حکمى دارد؟··· 82 رقص مرد براى مرد پرسش 90 . حکم رقص مرد براى مرد را بیان کنید؟··· 82 رقص زن براى مرد نامحرم پرسش 91 . حکم رقص زن براى مردان نامحرم چگونه است؟··· 83 رقص زن براى مرد محرم پرسش 92 . رقص زن براى محرم چگونه است؟··· 83 رقص نابالغ پرسش 93 . آیا رقص دختر و پسرى که به سن تکلیف نرسیده اند اشکال دارد؟ دیدن آن چه حکمى دارد؟··· 84 رقص ورزشى پرسش 94 . آیا زن یا مرد مى تواند به تنهایى و به دور از چشم دیگران (حتى از نگاه همسر خود)، براى ورزش بدن برقصد؟··· 84 انواع رقص پرسش 95 . آیا در حکم رقص، فرقى بین رقص انفرادى و دسته جمعى هست؟··· 84 پرسش 96 . رقص محلى و سنتى چه حکمى دارد؟··· 84 رقص با چوب پرسش 97 . آیا چوب بازى و حرکات موزون و مانند آن اشکال دارد؟··· 85 رقص براى آموزش پرسش 98 . حکم رقص جهت آموزش چیست؟··· 85 فیلم رقص پرسش 99 . آیا نگاه به رقص از تلویزیون اشکال دارد؟··· 85 پرسش 100 . نگاه به فیلم هاى رقص و آواز زنان ـ که از تلویزیون کشورهاى مسلمان پخش مى شود ـ چه حکمى دارد؟··· 85 بخش دوم ـ قمار فلسفه حرمت قمار پرسش 101 . فلسفه حرمت بازى با شطرنج یا پاسور چیست؟ طبق نظر برخى از فقها این  کار جایز است ؛ پس چگونه چیزى که حرام بوده، اینک حلال شده است؟ مگر احکام دین ثابت نیست؟··· 89 حکم قمار پرسش 102 . حکم بازى با آلات قمار چیست؟··· 96 ملاک تشخیص قمار پرسش 103 . اگر بعضى از وسیله هاى بازى، در شهرى از آلات قمار محسوب شوند ؛ ولى در شهر دیگر این طور نباشد، آیا بازى با آنها جایز است؟··· 97 بازى شطرنج پرسش 104 . بازى با شطرنج، بدون برد و باخت و به منظور تقویت فکر و حافظه، چه حکمى دارد؟··· 98 پرسش 105 . اگر براى مقلد ثابت شود که شطرنج در زمان حاضر آلت قمار بودن خود را از دست داده، بازى با آن بدون برد و باخت چه حکمى دارد؟··· 98 جایزه قهرمان شطرنج پرسش 106 . پولى که به قهرمان بازى شطرنج مى دهند، چه حکمى دارد؟··· 99 بازى پاسور پرسش 107 . بازى ورق و یا پاسور چه حکمى دارد؟··· 99 تخت نرد پرسش 108 . حکم بازى با تخت نرد را بیان کنید؟··· 100 بیلیارد پرسش 109 . با توجه به رواج بیلیارد در سطح جامعه و تمایل بعضى مراکز آموزش عالى به استفاده از آن لطفا نظر مراجع عظام تقلید را در این خصوص بیان کنید؟··· 100 بازى با رایانه پرسش 110 . بازى با آلات قمار به صورت تک نفره با رایانه چه حکمى دارد؟··· 101 پرسش 111 . در اکثر پارک ها و فروشگاه ها و مکان هاى عمومى، بازى هایى رایج است که فرد سکه پولى را در دستگاه قرار مى دهد و ممکن است چیزى برنده شود یا نشود!! آیا بر این بازى ها قمار صدق مى کند؟··· 101 شرط بندى پرسش 112 . آیا هر بازى که در آن برد و باخت و شرط بندى انجام گیرد، حرام است؟··· 102 شرط بندى فوتبال پرسش 113 . بیشتر اوقات مشاهده مى شود که عده اى در مسابقات فوتبال و... مبلغ کمى را تعیین و روى آن شرط بندى مى کنند و هر گروه یا تیمى که برنده مى شود ؛ با آن پول مواد خوراکى خریدارى کرده و همگى با هم مى خورند آیا این عمل حرام است؟··· 102 مسابقه اسب دوانى پرسش 114 . حکم شرط بندى در مسابقات اسب دوانى، تیراندازى و شنا چیست؟··· 102 شرط بندى تماشاچیان پرسش 115 . آیا تماشاچیان مسابقات اسب دوانى و تیراندازى، مى توانند با یکدیگر در پیش بینى نفرات برتر شرط بندى نموده و دریافت پول کنند؟··· 103 پرسش 116 . اگر مالکان اسب یا سوارکاران در مسابقه کورس به تماشاچیان وکالت دهند تا میان خود نفرات برتر را پیش بینى و شرط بندى کنند ؛ آیا شرعاً مبالغ یا اجناس رد و بدل شده، حلال خواهد بود؟··· 103 مسابقه موتور سوارى پرسش 117 . آیا مسابقه موتور سوارى و مانند آن ـ که در این عصر جنبه نظامى دارد ـ آیا شرط برد و باخت در آن جایز است؟··· 103 مسابقات ورزشى پرسش 118 . آیا در بازى هاى ورزشى، تعیین جایزه از شخص یا گروه سوم (غیر از مسابقه دهندگان) اشکال دارد؟··· 104 جایزه پیشگویى مسابقات پرسش 119 . بعضى از بنگاه هاى خصوصى، با توجه به علاقه شدید جوانان به ورزش فوتبال اوراقى را در معرض فروش قرار داده و از خریداران مى خواهند که نتیجه مسابقات بین تیم هاى ورزشى را پیشگویى کنند و به کسانى که صحیح ترین پاسخ را بدهند، جایزه نقدى اعطا مى کنند، آیا این کار جایز است؟··· 104 پول زمین پرسش 120 . پولى که براى برگزارى مسابقات ورزشى، از بازى کنندگان دریافت مى شود، چه حکمى دارد؟··· 104 نگه دارى آلات قمار پرسش 121 . حکم نگه دارى آلات قمار را بیان کنید؟··· 105 خرید آلات قمار پرسش 122 . آیا خرید و فروش آلات قمار جایز است؟··· 105 ارمغان بهزیستى پرسش 123 . سازمان هایى که به عنوان انجام کارهاى خیر، (مانند ارمغان بهزیستى، نهادهاى فرهنگى و...) اوراقى را در معرض فروش مى گذارند و در آن اوراق سؤالاتى مطرح مى کنند که اگر خریدار به آنها پاسخ بدهد، به قید قرعه جوایزى دریافت مى کند ؛ آیا این کار جایز است؟··· 105 گلدکوئیست پرسش 124 . حکم شرکت در طرح تجارى «گلدکوئیست» و مانند آن چیست؟··· 106 پرسش 125 . تکلیف پولى که از طریق معامله با شرکت گلدکوئیست و مانند آن به دست آمده چیست؟··· 107 کلیدواژه ها··· 109 کتابنامه··· 111       مقدمه «پرسش گرى» از آغاز آفرینش انسان، رخ نمایى کرده ؛ بر بال سبز خود، فرشتگان را فرانشانده ؛ بر برگ زرد خود شیطان را فرونشانده و در این میان، مقام آدمیت را نشان داده است. آفتاب کوفه چه زیبا فرموده است: «مَن اَحسَنَ السؤال عَلِمَ» و «من عَلِمَ اَحسَنَ السؤال». هم سؤال از علم خیزد هم جواب همچنانکه خار و گُل از خاک و آب آرى! هر که سؤال هایش آسمانى است، دانش و بینش پاسخش خواهد بود. پویایى و پایایى «جامعه» و «فرهنگ»، در گرو پرسش هاى حقیقت طلبانه و پاسخ هاى خِردورزانه است. از افتخارات ایران اسلامى، آن است که از سویى، سرشار از جوانانى پاک  دل، کمال  خواه و پرسش گر مى باشد و از دیگر سوى، از مکتبى غنى برخوردار است که معارف بلند آن، گوارا نوش دل هاى عطشناک پرسش گر و دانش جو است. اداره مشاوره و پاسخ معاونت مطالعات راهبردى نهاد، محفل انسى فراهم آورده است، تا «ابر رحمت» پرسش ها را به «زمین اجابت» پذیرا باشد و نهال سبز دانش را بارور سازد. ما اگر بتوانیم سنگ صبور جوانان اندیشمند و بالنده ایران پرگهرمان باشیم، به خود خواهیم بالید. شایان ذکر است در راستاى ترویج فرهنگ دینى، اداره مشاوره و پاسخ نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه ها با همکارى گروه هاى علمى، بیش از 70  هزار پرسش دانشجویى را در موضوعات مختلف اندیشه دینى، مشاوره، احکام و... پاسخ داده است. این اداره داراى هشت گروه علمى و تخصصى، به شرح زیر است: 1. گروه قرآن و حدیث ؛ 2. گروه احکام ؛ 3. گروه فلسفه، کلام و دین پژوهى ؛ 4. گروه اخلاق و عرفان ؛ 5. گروه تربیتى و روان شناسى ؛ 6. گروه اندیشه سیاسى ؛ 7. گروه فرهنگى و اجتماعى ؛ 8. گروه تاریخ و سیره. آن چه پیش رو دارید، بخشى از سؤالات فقهى درباره احکام موسیقى (به ضمیمه رقص و قمار) است که توسط محقق ارجمند حجه الاسلام سیدمجتبى حسینى(زیدعزه) پاسخ داده شده است. ویژگى هاى این مجموعه و شیوه تنظیم آن در چند نکته ذیل بیان مى شود: الف. پاسخ پرسش ها همراه با مأخذ و مستندات آن آورده شده است. ب. پاسخ هاى هم مضمون با عبارت یکسان و روان تحریر شده است ؛ از این رو بیشتر پاسخ ها به صورت اقتباس مى باشد. ج. جهت اتقان و اطمینان بیشتر علاوه بر مستندسازى پاسخ ها، از دفاتر مراجع بزرگوار نیز استفتا گردیده است. د. در تنظیم کتاب، نظر حضرت امام خمینى قدس سره به عنوان اولین فتوا آمده و فتاواى دیگر مراجع بزرگوار که نامشان به ترتیب حروف الفبایى در ذیل مى آید، سپس ذکر گردیده است: 1. حضرت آیه اللّه  حاج شیخ محمدتقى بهجت (دام ظلّه العالى) 2. حضرت آیه اللّه  حاج شیخ میرزا جواد تبریزى (قدس سرّه) 3. حضرت آیه اللّه  حاج سیدعلى حسینى خامنه اى (رهبر معظم انقلاب)(دام ظلّه العالى) 4. حضرت آیه اللّه  حاج سید على حسینى سیستانى (دام ظلّه العالى) 5. حضرت آیه اللّه  حاج شیخ لطف اللّه  صافى گلپایگانى (دام ظلّه العالى) 6. حضرت آیه اللّه  حاج شیخ محمد فاضل لنکرانى (قدس سرّه) 7. حضرت آیه اللّه  حاج شیخ حسین نورى همدانى (دام ظلّه العالى) 8. حضرت آیه اللّه  حاج شیخ ناصر مکارم شیرازى (دام ظلّه العالى) 9. حضرت آیه اللّه  حاج شیخ حسین وحید خراسانى (دام ظلّه العالى) لازم به ذکر است که در متن کتاب تنها به ذکر اسامى مراجع بزرگوار به اختصار اکتفا شده است، لذا از ساحت آن بزرگواران پوزش مى طلبیم و از درگاه خداوند متعال براى ایشان دوام عزت و سلامتى مسئلت داریم. ه . در این کتاب تنها به بیان احکام تکلیفى «واجب و حرام» و احکام وضعى «باطل و صحیح» بسنده شده و از بیان احکام استحبابى خوددارى شده است. بر آنیم با توفیق خداوند، به تدریج ادامه این مجموعه را تقدیم شما خوبان کنیم. پیشنهادها و انتقادهاى سازنده شما، راهنماى ما در ارائه شایسته و پربارِ مجموعه هایى از این دست خواهد بود. در پایان از تلاش هاى مخلصانه مؤلف محترم و مجموعه همکاران اداره مشاوره و پاسخ، به خصوص حجج اسلام سید محمدتقى علوى و صالح قنادى که در بازخوانى و آماده سازى این اثر تلاش کرده اند، تشکر و قدردانى مى شود و دوام توفیقات این عزیزان را در جهت خدمت بیشتر به مکتب اهل بیت (علیهم  السلام)   و ارتقاء فرهنگ دینى جامعه ـ به ویژه دانشگاهیان ـ از خداوند متعال مسألت داریم.       بخش اول : موسیقى و غنا   تعریف موسیقى و غنا  پرسش 1 . آیا در اصطلاح فقهى، موسیقى مترادف با غنا است یا با یکدیگر تفاوت دارند؟ موسیقى (یا موسیقیا)، واژه اى یونانى است که در اصطلاح و فرهنگ لغت معادل مفهوم «غنا» دانسته شده و در چند معنا به کار مى رود: الف. اصوات و نغمه هاى موزون و متناسب که از طبیعت برخى اشیاء و یا از حنجره حیوانات شنیده مى شود ؛ مانند صداى آهسته برگ ها و درختان هنگام وزیدن باد و یا آواز خوش برخى پرندگان. ب. آواز خوش که از حنجره آدمى بیرون آید. ج. صدایى که از نواختن آلات موسیقى تولید مى شود. ولى این دو واژه، در حوزه مفاهیم دینى و اصطلاح فقیهان با یکدیگر تفاوت دارند، «غنا» از دیدگاه فقه عبارت است از: آوازى که از حنجره آدمى بیرون آید و در گلو چرخانده (چهچهه) و در شنونده حالت سرور و وجد ایجاد کند و مناسب با مجالس لهو و خوش گذرانى باشد. اما «موسیقى» به صوت و آهنگى گفته مى شود که از آلات موسیقى پدید آید. بنابراین بین موسیقى اصطلاحى و موسیقى فقهى، عموم و خصوص مطلق است: «موسیقى اصطلاحى»، عام و گسترده است و شامل موسیقى فقهى نیز مى گردد ؛ ولى «موسیقى فقهى»، خاص است و به بخشى از موسیقى اصطلاحى اختصاص مى یابد. این سخن در غنا نیز صادق است و نسبت یاد شده در آن جارى است[1]. گفتنى است واژه موسیقى (یا موسیقیا) در متون دینى به چشم نمى خورد ؛ ولى به جاى آن واژه هاى غنا، لهو، ملاهى و مصادیق آلات موسیقى، مانند: دف، مزمار (نى و فلوت)، معزف (تار)، عود، طبل، تنبور و مانند آن به کار رفته است.   موسیقى در نگاه قرآن و حدیث پرسش 2 . آیا در قرآن آیه اى وجود دارد که غنا را حرام بداند؟ دین اسلام، مجموعه اى از اعتقادات و دستورالعمل هاى فردى و اجتماعى اعم از اخلاقى و فقهى است که به عنوان اساسى ترین و مطمئن ترین منبع و در کنار آن، سنت پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله)  و معصومین (علیهم  السلام)   مى باشد که مشتمل بر احادیث، رفتارها و حتى تقریر آنان است و عقل سلیم بشرى نیز از منابع فقه و حقوق اسلامى است. از این رو براى دستیابى به تفسیر و شرح هر موضوعى از نگاه دین، بایستى در همه آن منابع، آن را مورد بررسى قرارداد و تنها اکتفا به قرآن کافى نیست. در این کتاب مقدس تصریحى نسبت به غنا نشده است ؛ ولى با توجه به احادیثى که در ذیل برخى آیات آمده، حرمت غنا به خوبى استفاده مى شود. 1. «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْتَرِى لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّخِذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ»[2] ؛ «و برخى از مردم سخنان بیهوده را مى خرند تا مردم را از روى نادانى، از راه خدا گمراه سازند و آیات الهى را به استهزا گیرند ؛ براى آنان عذابى خوارکننده است». «لهو الحدیث» به هر گونه سخن با آهنگ سرگرم کننده و غفلت زا ـ که انسان را به بیهودگى یا گمراهى مى کشاند ـ گفته مى شود. روایات متعددى آن را به غنا تفسیر کرده و آن را از مصادیق «لهو الحدیث» مى شمارد[3]. 2. «فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ»[4] ؛ «و از بت هاى پلید اجتناب کنید و از سخن باطل بپرهیزید». «قول الزور» به گفتار باطل و بى واقعیت گفته مى شود و در روایات مختلفى، غنا از مصادیق «قول الزور» بر شمرده شده است[5]. 3. «وَ الَّذِینَ لا یَشْهَدُونَ الزُّورَ»[6] ؛ «و کسانى که شهادت به باطل نمى دهند [و در مجالس باطل شرکت نمى کنند]». در بخشى از این سوره، به ویژگى هاى خوب بندگان خاص الهى اشاره گشته و در این آیه مشخصه یاد شده از صفات نیک آنان دانسته شده است. روایات متعددى در ذیل آیه آمده و واژه «الزور» را به غنا تفسیر کرده است[7]. 4. «وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ»[8] ؛ «و آنها (مؤمنان) که از لغو و بیهودگى روى گردانند». 5. «وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ»[9] ؛ «و [مؤمنان] هرگاه سخن لغو و بیهوده بشنوند، از آن روى بر مى گردانند». در تفسیر قمى در ذیل این دو آیه از امام معصوم (علیه السلام)  آمده که مقصود از «اللغو»، غنا است[10]. تردیدى نیست که اگر این احادیث نبود، حرمت غنا از ظاهر آیات استنباط نمى شد! اهل بیت (علیهم  السلام)   با علم و دانش نشأت گرفته از غیب و با توسعه در معناى این واژه ها، غنا را از مصادیق آن دانسته اند ؛ وگرنه فهم بشر از ظاهر آیات تجاوز نکرده و حرمت غنا را به طور مستقل از آیات درک و استنباط نمى کند. گفتنى است ؛ روایاتى که در ذیل آیات پیشین آمده، همگى غنا را به عنوان مصداق و از نمونه هاى بارز برشمرده است، نه اینکه تنها به غنا تفسیر شده و در آن منحصر گردد.   موسیقى در نگاه شیعه و سنى پرسش 3 . نظر شیعه و سنى درباره غنا چیست؟ آیا در میان فقیهان شیعى کسى هست که غنا را حلال بداند؟ غنا از مسائلى است که از دیر باز تاکنون مورد توجه و نظر فقیهان بوده و رساله هاى فراوانى در این زمینه نگاشته شده است. تمامى فقیهان شیعى بر این باورند که غنا حرام بوده و هیچ شک و تردیدى در آن نیست و اگر اختلافى هم هست، همه به مصادیق باز مى گردد. از این رو سخن عده اى از فقیهان و نویسندگان ـ که اظهار مى دارند دو تن از فقیهان شیعى (فیض کاشانى و محمدباقر سبزوارى) قائل به حلیت غنا هستند و همان چیزى را معتقدند که اهل تسنن به آن گرایش دارند ـ توهم و گزافى بیش نیست!! اگر اندکى در سخن این دو فقیه تأمل و درنگ شود، روشن مى گردد که آن دو نیز در اصل حرمت غنا تردیدى ندارند و معتقدند غنا دو قسم دارد: غناى حرام و غناى حلال. غناى حرام آن است که با محرمات دیگرى از قبیل کلام باطل، نواختن آلات موسیقى و گرد آمدن زن و مرد در یک مکان و.. آمیخته شود (نظیر آنچه که در عصر بنى امیه و بنى عباس رواج داشته است). این نوع غنا با این ویژگى خودش، حرام است ؛ نه اینکه حرمت تنها به این امور اختصاص یابد! این دو فقیه بزرگوار یک دسته از آوازها را از اصل غنا استثنا کرده اند و آن غنا و آوازى است که در قالب اشعار و مراثى مذهبى و یا قرآن و ذکر بوده و از خدا و بهشت یاد مى شود. این غنا حلال است. استثنا و جدا کردن، شاهد بر این است که ایشان اصل غنا را حرام مى دانند و در حرمت غنا همسنگ فقیهان دیگر فتوا و نظر مى دهند با این تفاوت که یک دسته از غنا و آوازها را حلال مى دانند[11]. لکن بیشتر فقیهان این نوع از غنا را نیز حرام مى دانند و مى گویند آواز قرآنى و مذهبى نیز اگر با مجالس لهو و خوش گذرانى تناسب داشته باشد، مشمول حرمت قرار مى گیرد. در واقع آنان قالب (صوت) را حرام مى دانند و براى محتوا نقشى قائل نیستند و یا حد اقل احتیاط مى کنند. بر این اساس امام خمینى مى گوید: این دو فقیه راهى بر خلاف اجماع فقیهان برنگزیده اند تا مورد طعن و سرزنش قرار گیرند ؛ بلکه آنان نیز بر حرمت غنا فتوا داده اند ؛ منتها در برخى ویژگى و خصوصیات با آنان اختلاف نظر دارند. افزون بر آن آیه اللّه  خویى در صحّت انتساب این نظر به محقق سبزوارى، تردید دارد[12].  اما تمامى فرقه هاى اهل تسنن بر این باورند که اصل غنا، به تنهایى حلال است و آنچه از محرمات همراه آن انجام مى گیرد، آن را دچار مشکل و حرمت مى سازد!![13]   فلسفه حرمت موسیقى پرسش 4 . فلسفه حرمت موسیقى (لهوى) و غنا چیست؟ با پژوهشى اندک در قرآن و روایات و دیدگاه برخى از روان شناسان و پزشکان، مى توان موارد ذیل را از حکمت هاى حرمت موسیقى دانست: 1. گرایش به فساد: غنا و آواز مطرب و لهوى، انسان را به سوى شهوت و فساد اخلاقى مى کشاند و از راه پرهیزکارى باز مى دارد. مجلس غنا و موسیقى، معمولاً مرکز مفاسد گوناگون است. در حدیثى از نبى اکرم (صلی الله علیه و آله) آمده است: «غنا نردبان زنا است»[14]. امام صادق (علیه السلام)  فرمود: «خانه اى که در آن غنا باشد، از فساد و فحشا مصون نخواهد بود»[15]. و نیز: «غنا باعث پیدایش روح نفاق است»[16]. روح نفاق همان آلودگى به فساد و کناره گیرى از تقوا است. در تفسیر روح المعانى سخن یکى از سران قبایل را نقل مى کند که به آنها مى گفت: از غنا بپرهیزید که حیا را کم مى کند ؛ شهوت را مى افزاید ؛ شخصیت را درهم مى شکند ؛ جانشین شراب مى شود و همان کارى را مى کند که مستى انجام مى دهد[17]. 2. غفلت از یاد خدا: قرآن یکى از عوامل گمراهى را «لهو الحدیث»[18] دانسته است. «لهو» چیزى است که انسان را چنان مشغول کند که باعث غفلت و بازماندن از کارهاى مهم تر شود. گوش دادن به غنا قساوت قلب مى آورد[19] و در نتیجه باعث فراموشى خدا و معنویت مى شود. از این رو در روایات اسلامى از «لهو الحدیث» به «غنا» تفسیر شده است[20] ؛ چه اینکه شنیدن غنا و موسیقى آن چنان اراده را سست و غریزه جنسى شخص را تحریک مى کند که از یاد خدا و قیامت باز مى ماند. در روایتى نبى اکرم (صلی  الله  علیه  و  آله)  فرمود: هر کس به غنا و موسیقى (لهوى) گوش فرا دهد قطعه اى از سرب (روز قیامت) در گوش او آب مى شود[21] و شاید این تعبیر کنایه از آن است که گوش او از شنیدن سخن حق کر مى شود. 3. زیان بخشى غنا بر اعصاب: به گواهى برخى از پزشکان، غنا و موسیقى آثار زیان بارى بر روى اعصاب دارد[22] و در حقیقت یکى از عوامل مهم تخدیر اعصاب به شمار مى رود. مواد مخدر گاهى از راه دهان و نوشیدن وارد بدن مى شوند (مانند شراب) ؛ زمانى از راه بوییدن (مانند هروئین) ؛ گاه از راه تزریق (مانند مرفین) و از راه حس شنوایى به جان و روان آدمى منتقل مى شود (مانند غنا و موسیقى). از این رو بعضى از آهنگ ها چنان افراد را در نشئه فرو مى برد که حالتى شبیه به مستى به آنها دست مى دهد. البته گاهى به این حد و مرحله نمى رسد ؛ ولى تخدیر خفیف ایجاد مى کند و در پى آن آثار زیان بارى روى اعصاب بر جاى مى گذارد و شخص را دچار افسردگى و مبتلا به فشار خون مى کند[23]. باید دانست که هر موسیقى و آهنگى شاید براى اعصاب زیان بار نباشد ؛ بلکه موسیقى تند و استفاده زیاد و افراط در آن باعث تخدیر اعصاب مى شود ؛ با وجود این پیامدهاى منفى معنوى آن حتى در سایر موارد نباید کوچک شمرده شود.   موسیقى لهوى پرسش 5 . گفته مى شود موسیقى انسان را غافل مى کند، بسیارى از امور روزمره نظیر انواع بازى ها و فیلم ها نیز این چنین هستند ؛ پس چرا اینها حرام نیست؟ باید دانست لهو انواعى دارد که مهم ترین آنها عبارت است از: 1. مشغول شدن انسان به امور غیر مهم و بى معنا و بیهوده ؛ مانند بازى با تسبیح، بازى با محاسن صورت و برخى از امورى که هیچ فایده عقلایى در بر ندارد. 2. مشغول شدن به امورى که اوقات فراغت را پر مى کند و داراى فایده عقلایى است ؛ چنان که حضرت على (علیه السلام)  از پیامبراسلام (صلی الله علیه و آله)  نقل مى کند: «نِعْمَ اللهوُ المِغْزَلُ لِلْمَرأة الصالِحَةِ» ؛ «بافندگى لهو و سرگرمى زن صالح است»[24]. بسیارى از بازى هایى که در این عصر رایج بوده و داراى هدف و منفعت عقلایى است، از مصادیق این قسم به شمار مى رود. 3. مشغول شدن به امورى که باعث طرب و شادى نفسانى و خارج شدن از حد اعتدال مى گردد ؛ مانند غنا و نواختن موسیقى. در متون دینى، هیچ گاه لهو به صورت فراگیر و مطلق حرام نبوده ؛ بلکه نوع خاصى از آن مورد مذمت و حرمت قرار گرفته است. «لهو حرام» آن است که شارع مقدس به طور جزئى و مشخص، به آن تصریح کرده و مورد نهى و سرزنش خود قرار داده است، مانند نواختن موسیقى و استماع آن[25]. آیه اللّه  بروجردى مى فرماید: حرمت برخى انواع لهو هر چند قطعى است ؛ ولى نمى توان آن را به همه اقسام آن سرایت داد. لهو حرام آن است که انسان را از حد اعتدال و طبیعى خود بیرون آورد و باعث کاهش یا سلب جدیت عقل شود ؛ مانند برخى آهنگ هاى موسیقى که هر کس بشنود، او را در حرکات و رفتار بى اختیار مى سازد (هر چند از عاقل ترین انسان ها باشد)[26] شبیه این سخن از آیه اللّه  وحید خراسانى نیز نقل شده است[27].   دف شب عروسى پرسش 6 . اگر نواختن آلات موسیقى از جمله دف و دایره حرام است، پس چرا در عروسى حضرت زهرا (علیهاالسلام)  و یا هنگامى که پیامبر اسلام (صلی  الله  علیه  و  آله)   و اصحاب با پیروزى از جنگ برمى گشتند و عده اى دف مى زدند، حضرت نهى نمى فرمودند؟ با دقت در امور ذیل، پاسخ پرسش فوق به خوبى روشن مى شود: 1. این نوع احادیث که غالباً در کتاب هاى اهل تسنن ـ آن هم به طور فراوان وجود دارد ـ ضعیف و غیر معتبر بوده و با مذهب آنان، سازگار است ؛ چه اینکه آنان غنا و دف زنى را به ویژه در ایام جشن عروسى، عید و سرور و هنگام بازگشت از جنگ، حلال و جایز مى دانند!![28] 2. در مقابل آن، روایات فراوان و معتبر موجود در کتاب هاى شیعه، به روشنى بر حرمت غنا و نواختن آلات لهو دلالت دارد. 3. اگر به فرض اکثر این احادیث، معتبر و قابل پذیرش باشند، در نهایت به جهت ناهمگونى مضمون، با یکدیگر تعارض پیدا مى کنند ؛ در این صورت باید از قواعد فنى آن رشته بهره جست. در علم اصول قاعده اى هست که هرگاه دو دسته از روایات با یکدیگر تعارض کنند و هیچ راهى در سازگارى و جمع بین آنها نباشد، به مرجّحات عمل مى شود که یکى از آنها، ناسازگارى با فتواى اهل تسنن است. هر حدیثى که با مذهب آنان مطابق و موافق باشد، آن را کنار مى گذارند و به آن عمل نمى کنند و به روایتى که مخالف باشد، پایبند مى شوند. مسئله فوق از این قبیل است، چه اینکه اهل تسنن غنا و موسیقى را حلال مى شمارند و احادیث یاد شده، با این مذهب سازگار است (نه با مذهب شیعه). 4. آنچه در باره ازدواج حضرت زهرا (علیهاالسلام)  از تاریخ و احادیث معتبر استفاده مى شود، این است که رسول خدا (صلی  الله  علیه  و  آله)   در شب عروسى دختر گرامى شان به زنان دستور دادند اظهار خوشحالى کنند ؛ ولى چیزى که موجب خشم خداوند باشد، انجام ندهند. گفته شده که عایشه و برخى از زنان، اشعارى در فضیلت و مقام حضرت زهرا (علیهاالسلام) مى سرودند و اظهار سرور و شادمانى مى کردند[29] و مسئله دف و دایره زنى در احادیثى که هیچ سند و اعتبارى ندارد، بیان شده است[30].   موسیقى و فقها پرسش 7 . اگر موسیقى یک هنر مبتنى بر اصول و قواعد علمى و تاریخى است، آیا بهتر نیست فقیهان ـ که نه جزء عرف محسوب مى شوند و نه کارشناس موسیقى هستند ـ درباره مصداق موسیقى حکم ندهند؟ تردیدى نیست که موسیقى، یک هنر و دانش به شمار مى آید و داراى قواعد علمى و فرمول هاى پیچیده اى است و نیز تشخیص موضوع و مصادیق موسیقى حرام و حلال، بر عهده عرف و مکلف نهاده شده و وظیفه فقیهان تنها بیان و تبیین حکم است و به هیچ وجه نظر خاص فقهى آنان در این زمینه (موضوعات) معتبر و حجت نیست ؛ جز در مواردى که موضوع از موضوعات شرعى باشد و یا شرع مقدس موضوع را با معیارهاى خاص خود پایه صدور حاکم قرار داده باشد ولى با وجود آن اشاره به چند نکته در این راستا بایسته است: یکم. بسیارى از مصادیق موسیقى حرام، طورى است که همه آن را درک مى کنند و مجتهد نیز به عنوان یک مکلف و فرد (همانند دیگران) نظر عرفى خود را بیان مى کند و مصادیق موسیقى حرام و حلال را از یکدیگر جدا مى سازد. دوم. با اندکى تأمل در رساله ها و استفتائات مراجع تقلید، روشن مى شود که آنان به هیچ وجه پا به عرصه موضوع نگذاشته و در آن حکم صادر نکرده اند ؛ بلکه تنها در حکم کلى موسیقى نظر خود را بیان نموده اند. براى مثال وقتى از آنان درباره برخى از آلات موسیقى (از قبیل پیانو، گیتار، سه تار و...) سؤال مى شود، در پاسخ مى گویند: استفاده از آنها به طور لهوى و مناسب مجالس فساد و خوش گذرانى حرام است و تشخیص آن بر عهده عرف است. در برخى موارد نیز به طور صریح اظهار داشته اند که تشخیص موسیقى حرام بر عهده عرف عام است ؛ نه فقیه و یا کارشناس موسیقى[31]. سوم. شارع مقدس فهم و شناخت الفاظ و مفاهیمى را که داراى حکم شرعى بوده، بر عهده عرف واگذار کرده و نظر و تشخیص او را مورد تأیید خود قرار داده است (مگر در موارد خاص)،[32] و تردیدى نیست که عرف متدین و متشرع، موسیقى لهوى را به خوبى مى شناسد ؛ هر چند از اصول و قواعد علمى آن هیچ گونه اطلاعى نداشته باشد. این امر در بسیارى از موضوعات صادق است ؛ براى مثال قمار، قانون و قواعد علمى دارد و مؤمنانى که اهل قمار نیستند و از قواعد آن بى خبرند، قمار بودن آن را به خوبى مى شناسند. بنابر این لازم نیست که فقیه از قواعد دقیق و پیچیده علم موسیقى آگاهى داشته باشد تا بتواند فتوا صادر کند ؛ بلکه همین اندازه براى او کافى است که دیدگاه دین را به کلیت خود بیان کند و تشخیص مصادیق و نمونه ها را به عرف و مردم واگذار نماید. افزون بر آنکه برخى از فقیهان از علم موسیقى و رموز و دقایق آن آگاهى داشته اند.    آلات مختص و مشترک موسیقى  پرسش 8 . آلات موسیقى مختص به لهو و آلات مشترک کدام است؟ براى هر یک نمونه هایى بیان کنید؟ از دیدگاه فقهى، آلات موسیقى دو قسم است: آلات مختص و آلات مشترک. قسم اول به ابزار و آلاتى گفته مى شود که نوعا در لهو و لعب به کار رفته و با آن آهنگ هاى مناسب مجالس فساد و رقص و پایکوبى نواخته مى شود. این قسم هیچ منفعت حلالى در بر ندارد و استفاده از آن در هر حال اشکال دارد (هر چند به صورت لهوى نواخته نشود). قسم دوم به آلاتى گفته مى شود که مى توان با آن آهنگ هاى حلال و حرام نواخت. اگر به طور لهوى و (مُطرب) و مناسب با مجالس یاد شده نواخته شود، استفاده از آن حرام است و در غیر این صورت نواختن آن اشکال ندارد. فقیهان و مراجع تقلید، در تبیین و تشخیص مصداق ها و نمونه ها و اینکه کدام آلات از قسم اول و کدام از قسم دوم است، اختلاف نظر دارند. اکثر آنان برخى از آلات و ابزار رایج موسیقى در این عصر را از آلات مشترک مى دانند ؛ مانند: طبل، سنج، نى، شیپور، دهل، ساز، تار، دف، سنتور و... ولى براى آلات مختص، به نمونه ها اشاره نکرده و تنها از حکم کلى آن سخن گفته اند و تشخیص مصداق را به عرف مردم واگذار کرده اند.   نوازندگى پرسش 9 . چرا گوش دادن به بعضى از آهنگ ها مجاز و حداکثر مشتبه است ؛ اما استفاده از هر نوع ابزار آلات موسیقى به طور مطلق حرام است؟ دانستن چند امر در این زمینه بایسته است: یکم. استفاده از همه نوع آلات موسیقى حرام نیست ؛ بلکه اگر از آلاتى باشد که نوعا در لهو و لعب و حرام به کار مى رود و منفعت حلالى در بر ندارد، استفاده از آن جایز نیست ؛ ولى اگر از آلات مشترک باشد، نواختن آن به منظور منافع مشروع و حلال (مانند اجراى سرودهاى انقلابى و برنامه هاى دینى و مانند آن) اشکال ندارد. دوم. مسئله نوازندگى با استماع آهنگى که از آلات موسیقى تولید مى شود، تفاوت بسیار دارد و هر دو از یک مقوله به شمار نمى رود: بلکه هر کدام حکم خاص خود را دارد. نواختن آلات مختص به لهو، به اتفاق همه مراجع تقلید در هر حال حرام است، هر چند در موردى به صورت غیر لهوى از آن استفاده شود ؛ زیرا این گونه آلات (مختص به لهو) نوعا براى حرام ساخته شده و نگه دارى آنها جایز نیست و باید از بین برود ؛ ولى گوش دادن به آهنگ هایى که از این نوع آلات (آلات مختص) تولید مى شود، تنها در صورتى حرام است که متناسب با مجالس لهو و خوش گذرانى باشد و در غیر این صورت محکوم به حلیت است. بنابراین ممکن است نواختن در این آلات حرام باشد، در حالى که گوش دادن به آن حلال و یا مشتبه و مشکوک باشد که باز هم استماع آن جایز مى باشد.   طرب و لهو پرسش 10 . منظور از مطرب و لهوى بودن موسیقى چیست؟ «طرب و لهو» از واژه هاى اساسى و کلیدى است که در باب غنا و موسیقى به کار مى رود «طرب» به حالت سبک عقلى گفته مى شود که در اثر شنیدن آواز یا آهنگ در روان و نفس آدمى پدید مى آید و او را از حد اعتدال خارج مى کند. این امر تنها به حالت شادى اختصاص ندارد ؛ بلکه ممکن است از آهنگ هاى غم و حزن آور نیز به دست آید. پس اختصاص دادن کلمه غنا به حالت شادى، توهمى بیش نیست ؛ زیرا ممکن است از راه غنا حالت اندوه و حزن براى آدمى حاصل شود[33] و از این راه اختیار و عنان آدمى از کف عقل او گرفته شود!! گفتنى است که چه در باب شادى و چه در باب غم، غلبه هواى نفس و تهییج افکار باطل و تحریک شهوات نیز ملاک حصول غنا است. غنا همیشه فرحناک نیست ؛ زیرا گاهى آدم هواپرست از راه غنا و توجه به فقدان معشوق و یا محرومیت از عشق جنسى، دچار هیجانات گشته به اندوه و غم مبتلا مى گردد. مقصود فقیهان از واژه «لهو»، سازگارى و همنوایى آواز و آهنگ نواخته شده با مجالس فساد و خوش گذرانى است ؛ یعنى ممکن است نغمه اى طرب انگیز نباشد ؛ ولى از نغمه هایى باشد که فقط در جلسات فاسقان و هواپرستان رایج باشد. این آهنگ را لهوى گویند و اگر از هر دو مشخصه (طرب و لهو) برخوردار باشد، مطرب لهوى گفته مى شود. تمامى مراجع تقلید «لهوى بودن» را جزء و قید اصلى موسیقى حرام مى دانند ؛ ولى در قید «طرب انگیزى» اختلاف نظر است. عده اى بر این باورند که این مشخصه به هیچ گونه در موسیقى حرام تأثیر ندارد و مقوم ماهیت غنا نیست ؛ ولى برخى اظهار مى دارند که موسیقى حرام باید از دو مشخصه «لهوى» و «طرب انگیزى» برخوردار باشد تا مشمول حرمت قرار گیرد[34]. افزون برآن گاهى در کلام و عبارات برخى از فقیهان واژه «مطرب» به کار رفته، ولى مقصودشان لهوى بودن است[35].   مجلس لهو و لعب پرسش 11 . مجالس لهو و لعب به چه نوع مجالسى گفته مى شود؟ منظور مجالسى است که براى عیاشى، هوس رانى و رقص و پایکوبى تشکیل شده و نزد عرف متدین مجلس گناه محسوب گردد. اگر هر موسیقى اى به کیفیتى نواخته شود که مناسب آن باشد، گوش دادن به آن حرام است. مقصود از مجالس لهو و لعب، آن نیست که در آن شراب، رقص و... باشد ؛ بلکه منظور مجالس شأنى است ؛ یعنى، آهنگ موسیقى به گونه اى باشد که اگر در مجلس عادى و یا به صورت فردى نیز نواخته شود، متناسب با مجلس فسق و گناه به کار مى رود و انسان را به یاد فضاى مجالس یاد شده مى اندازد[36].   استماع موسیقى: شنیدن آهنگ پرسش 12 . حکم گوش دادن به آهنگ بدون کلام چیست؟ آیات عظام امام، خامنه اى، فاضل و نورى: گوش دادن به هر آهنگى که مطرب و لهوى و مناسب مجالس گناه و خوش گذرانى است، جایز نیست (هر چند مشتمل بر کلام نباشد)[37]. آیات عظام بهجت و صافى: گوش دادن به هر آهنگى که مطرب و لهوى و مناسب مجالس گناه و خوش گذرانى است، جایز نیست و گوش دادن به آهنگى که از نواختن آلات موسیقى تولید مى شود، حرام است[38]. آیات عظام تبریزى، سیستانى، مکارم و وحید: گوش دادن به هر آهنگ لهوى که مناسب مجالس گناه و خوش گذرانى است، جایز نیست (هر چند مشتمل بر کلام نباشد)[39].   پرسش 13 . گوش دادن به آهنگى که هیچ گونه توجهى به اشعار همراه با آن نمى شود و یا اصلاً به زبانى خوانده مى شود که معناى آن فهمیده نمى شود، چه حکمى دارد؟ همه مراجع: گوش دادن به موسیقى حرام جایز نیست و توجه نداشتن به محتوا و عدم شناخت زبان خواننده، هیچ تأثیرى در آن ندارد[40].   موسیقى بدون تأثیر پرسش 14 . اگر استماع موسیقى هیچ گونه تأثیرى در انسان نداشته باشد، آیا باز حرام است؟ همه مراجع: اگر از نوع موسیقى حرام باشد، گوش دادن به آن جایز نیست ؛ هر چند در شخص تأثیر نداشته باشد[41]. تبصره. موسیقى حرام، غالباً آثار ناپسندى دارد و باعث بیگانگى از خدا و تحریک شهوت و آلودگى به مفاسد دیگر مى شود ؛ ولى حکم تابع این امور نیست و اگر به فرض، در موردى موسیقى حرام، هیچ تأثیرى در روح و روان انسان بر جاى نگذارد، باز گوش دادن به آن جایز نیست.    موسیقى شعرهاى مذهبى  پرسش 15 . آیا در موسیقى حرام، لهوى بودن آن مطرح است یا محتواى شعرهایى که خوانده مى شود؟ به تعبیر دیگر اگر اشعار خوب و مذهبى در قالب موسیقى مطرب و لهوى خوانده شود، آیا باز حرام است؟ همه مراجع: معیار در حرمت موسیقى، مطرب و لهوى بودن آن است ؛ هر چند با محتواى اشعار مذهبى و اسلامى باشد[42]. تبصره. برخى از مراجع تقلید (آیات عظام: تبریزى، سیستانى، مکارم و وحید) قید «طرب انگیزى» را جزء موسیقى حرام نمى دانند.   ملاک حرمت موسیقى پرسش 16 . آیا ملاک حرمت استماع غنا و موسیقى، طرب انگیز بودن آن است یا مناسب بودن آن با مجالس لهو و لعب؟ آیات عظام امام، خامنه اى، صافى، فاضل و نورى: ملاک حرمت آنها، هر دو مورد است[43].  آیات عظام بهجت، تبریزى، سیستانى، مکارم، و وحید: ملاک حرمت آنها، مناسب بودن با مجالس لهو و خوش گذرانى است[44].   پرسش 17 . ویژگى هاى موسیقى (بدون کلام) حرام کدام است: داشتن ریتم تند، ایجاد رقص در شنونده، طرب انگیزى آن و یا هیچ کدام؟ آیات عظام امام، خامنه اى، فاضل و نورى: معیار حرمت موسیقى، مطرب و لهوى بودن آن و مناسبت آن با مجالس گناه و خوش گذرانى و فساد است[45]. آیات عظام بهجت و صافى: نواختن و استفاده از موسیقى، به طور مطلق حرام است[46]. آیات عظام تبریزى، سیستانى، مکارم و وحید: معیار حرمت موسیقى، لهوى و مناسب بودن آن با مجالس گناه و خوش گذرانى و فساد است[47]. تبصره. موسیقى حرام معمولاً داراى نشانه هاى یاد شده است ؛ ولى گاه ممکن است لهوى و مناسب مجالس گناه و خوش گذرانى باشد ؛ اما با وجود آن داراى ریتم تند و ایجاد حالت رقص در شنونده نباشد. در این صورت نیز گوش دادن به آن حرام است.   موسیقى نیروبخش پرسش 18 . اگر گوش دادن به موزیک، باعث نیرو گرفتن و علاقه پیدا کردن به کار باشد، حکمش چیست؟ همه مراجع: اگر از نوع موسیقى حرام باشد، گوش دادن به آن جایز نیست (هر چند باعث علاقه پیدا کردن به کار شود)[48].   موسیقى تفریحى پرسش 19 . آیا استماع موسیقى و یا غنا به قصد تفریح، تفنّن و گذراندن اوقات فراغت اشکال دارد؟ همه مراجع: اگر از نوع موسیقى حرام باشد، گوش دادن به آن جایز نیست (هر چند به منظور هدف یاد شده باشد)[49].   موسیقى غم انگیز پرسش 20 . گوش دادن به موسیقى غم انگیز چه حکمى دارد؟ همه مراجع: در موسیقى حرام تفاوتى بین شاد و غم انگیز بودن آن نیست و گوش دادن به هر دو حرام است[50].   موسیقى کوتاه پرسش 21 . آیا گوش دادن به موسیقى، حد (اندازه و زمان) مشخصى دارد؟ براى مثال اگر کسى دو دقیقه به قطعه اى از موسیقى لهوى گوش دهد، آیا مرتکب گناه شده است؟ همه مراجع: تفاوتى میان موسیقى کوتاه مدت و بلند مدت نیست[51].   موسیقى ناخواسته پرسش 22 . شنیدن صداى موسیقى بدون اختیار، چه حکمى دارد؟ همه مراجع: آنچه حرام است گوش دادن به موسیقى است ؛ ولى شنیده شدن آن بدون توجه، اشکال ندارد[52].   موسیقى عروسى پرسش 23 . اگر به مجلس عروسى و مانند آن دعوت شدیم ؛ ولى در اثناى امر، موسیقى و ترانه مبتذل پخش کردند، تکلیف چیست؟ آیا باید محل را ترک کنیم؟ همه مراجع: اگر احتمال تأثیر مى دهید، با فراهم بودن شرایط، نهى از منکر کنید و اگر نمى پذیرند، چنانچه حضور شما باعث استماع موسیقى حرام یا تأیید گناه گردد، باید مجلس را ترک کنید ؛ مگر آنکه عسر و حرج لازم آید[53].   پرسش 24 . در صورتى که در مجلسى مجبور هستیم موسیقى مطرب و لهوى را تحمل کنیم ؛ آیا باز هم مرتکب گناه مى شویم؟ همه مراجع: اگر احتمال تأثیر مى دهید ـ با فراهم بودن سایر شرایط ـ باید نهى از منکر کنید و اگر نمى پذیرند، چنانچه حضور شما در آنجا باعث استماع موسیقى حرام و یا تأیید گناه گردد، مجلس را ترک کنید ؛ مگر آنکه باعث فتنه و فساد شود. در این صورت ماندن در آن محل، به مقدار ضرورت اشکال ندارد. البته باید در صورت امکان از گوش دادن به موسیقى حرام اجتناب ورزید و اگر صداى آن بدون دلخواه به گوش شما رسید، اشکال ندارد[54].   پرسش 25 . من در مکانى کار مى کنم که صاحب آن همیشه به نوارهاى موسیقى مبتذل و حرام گوش مى دهد و من هم مجبور به شنیدن آن هستم ؛ آیا این کار براى من جایز است یا خیر؟ همه مراجع: اگر احتمال تأثیر مى دهید ـ با تحقق سایر شرایط ـ باید او را نهى از منکر کنید و اگر نمى پذیرد، چنانچه مجبورید در آن مکان حضور داشته باشید کار کردن در آنجا براى شما اشکال ندارد ؛ ولى باید به موسیقى مبتذل حرام گوش ندهید. و اگر صداى آن بدون دلخواه به گوش شما رسید، اشکال ندارد[55]. تبصره. اگر این شخص بتواند بدون زحمت و مشقّت، شغل مناسب دیگرى انتخاب کنید، باید این راه را برگزیند و فرض مسئله جایى است که ترک آن مکان و اختیار شغل دیگر، براى او دشوار و سخت است.   موسیقى اتوبوس پرسش 26 . در اتوبوسرانى بین شهرى که نوار مبتذل مى گذارند و تذکر فایده اى ندارد ؛ حکم گوش دادن به آن چگونه است؟ همه مراجع: اگر احتمال تأثیر بدهید ـ با تحقّق سایر شرایط ـ باید نهى از منکر کنید و اگر نمى پذیرد، چنانچه حضور شما در اتوبوس باعث استماع موسیقى حرام یا تأیید گناه گردد، (اگر برایتان امکان دارد) باید پیاده شوید ؛ ولى بدانید اگر به طور ناخودآگاه صداى موسیقى حرام به گوش شما برسد، اشکال ندارد[56].   آهنگ مشکوک  پرسش 27 . حکم گوش دادن به آهنگ و صداهاى مشکوک چیست؟ همه مراجع (به جز صافى): گوش دادن به آهنگ و موسیقى هاى مشکوک، اشکال ندارد[57]. آیه اللّه  صافى: گوش دادن به آهنگ هایى که با آلات موسیقى نواخته مى شود، جایز نیست (هر چند مشکوک باشد)[58].    موسیقى حماسى پرسش 28 . آیا مى توان استفاده از موسیقى حرام را براى امرى مهم تر، همچون مقابله با هجوم فرهنگى و سیاسى غرب (براى مدتى و یا مردم منطقه اى)، جایز دانست؟ همه مراجع: خیر، جایز نیست[59].   موسیقى تحریک همسر پرسش 29 . آیا زن و شوهر به خاطر تمایل به یکدیگر و افزایش شهوت، مى توانند به موسیقى گوش فرا دهند؟ همه مراجع: گوش دادن به موسیقى حرام جایز نیست و صرف افزایش تمایل به همسر، مجوز شرعى براى استماع آن محسوب نمى شود[60].   نوازندگى: حکم نوازندگى پرسش 30 . حکم نواختن با آلات موسیقى را بیان کنید؟ همه مراجع (به جز بهجت و صافى): اگر از آلاتى است که به لهو و حرام اختصاص دارد، نواختن آن (در هر حال) جایز نیست ؛ ولى اگر از آلات مشترک باشد، استفاده از آن به منظور منافع مشروع و حلال اشکال ندارد[61]. آیات عظام بهجت و صافى: به طور کلى نواختن با آلات موسیقى (لهو)، حرام است[62].   دف زدن پرسش 31 . حکم استفاده از دف و دایره زنگى، در عروسى چیست؟ آیات عظام امام، خامنه اى و فاضل: استفاده از آلات موسیقى، براى نواختن موسیقى مطرب و لهوى (مناسب مجالس گناه و خوش گذرانى) جایز نیست و بین مجلس عروسى و غیر آن تفاوتى نیست[63]. آیات عظام تبریزى، سیستانى، مکارم، نورى و وحید: استفاده از آلات موسیقى براى نواختن موسیقى لهوى (مناسب مجالس گناه و خوش گذرانى)، جایز نیست و بین مجلس عروسى و غیر آن تفاوتى نیست[64]. آیات عظام بهجت و صافى: استفاده از آن جایز نیست و بین مجلس عروسى و غیر آن تفاوتى نیست[65].   حکم ساز پرسش 32 . آیا همه سازهاى دستى و الکترونیکى ایرانى و غربى، حکم واحدى دارند؟ همه مراجع (به جز بهجت و صافى): اگر از آلات موسیقى مختص به لهو باشد، استفاده از آن جایز نیست و اگر از آلات مشترک است، استفاده از آن به منظور منافع مشروع و حلال اشکال ندارد[66]. آیات عظام بهجت و صافى: استفاده از آلات موسیقى و لهو جایز نیست[67].   زدن ظرف و حلبى پرسش 33 . کوبیدن بر روى ظروف پلاستیکى و حلبى در عروسى ها و غیر آن چه حکمى دارد؟ همه مراجع (به جز تبریزى و سیستانى): اگر به طور لهوى و مناسب مجالس گناه و خوش گذرانى کوبیده نشود، اشکال ندارد[68]. آیات عظام تبریزى و سیستانى: کوبیدن بر ظروف یاد شده، حرام نیست[69].   موسیقى متن پرسش 34 . استفاده از موسیقى براى تعلیم مسائل شرعى و پیام هاى اخلاقى و بهداشتى چه حکمى دارد؟ به عنوان مثال بسیارى از احکام را مى توان در قالب نظم آورد و با موسیقى موزون تنظیم و به صورت نوارهاى کاست به بازار عرضه کرد که مورد پسند و علاقه کودکان، نوجوانان و جوانان قرار گیرد و از این راه آنها را با ضرورت حکمت و چگونگى اجراى احکام و دستورات اسلامى آشنا ساخت؟ همه مراجع (به جز بهجت و صافى): اگر از انواع موسیقى حرام باشد، استفاده از آن جایز نیست ؛ هر چند به منظور هدف یاد شده باشد[70]. آیات عظام بهجت و صافى: استفاده از آلات موسیقى مطلقا حرام است[71].   موزیک متن فیلم پرسش 35 . استفاده از موسیقى غربى براى موزیک متن فیلم و برنامه هاى رادیویى و تلویزیونى چه حکمى دارد (با توجه به اینکه به جهت انس نداشتن ذائقه ایرانى با آن، طرب انگیز هم نیست)؟ همه مراجع: اگر از نوع موسیقى حرام باشد، جایز نیست و تفاوتى بین زبان ها و کشورهاى محل تولید نیست[72].   موسیقى درمانى پرسش 36 . امروزه موسیقى براى معالجه بعضى از بیمارى هاى روانى (مانند افسردگى، اضطراب، مشکلات جنسى و سرد مزاجى زنان) به کار مى رود، حکم آن چیست؟ همه مراجع: اگر نظر پزشک متخصص و امین بر این است که تنها راه معالجه و درمان آن، استفاده از موسیقى است، گوش دادن آن به مقدارى که درمان بیمار اقتضا مى کند، اشکال ندارد[73]. تبصره. فرض فوق بسیار نادر است و خداوند متعال در کارهاى حرام ـ از جمله موسیقى ممنوع ـ شفا قرار نداده است و پاسخ یاد شده تنها در هنگام ضرورت به کار مى آید.   موسیقى صدا و سیما پرسش 37 . گاهى از صدا و سیما و یا نوار ضبط صوت، آهنگ هایى پخش مى شود که به نظر من مناسب با مجالس لهو و خوش گذرانى است ؛ در حالى که در نظر دیگران این چنین نیست! آیا مى توانم آنان را از گوش دادن به آن منع کنم؟ همه مراجع: بر شما واجب است به آن گوش ندهید ؛ ولى نهى دیگران مبتنى بر این است که آنان هم آن را موسیقى حرام بدانند[74]. تبصره. یکى از شرایط وجوب امر به معروف و نهى از منکر، آن است که حرام بودن منکر در حق فاعل ثابت و یا اصرار بر گناه داشته باشد و فرض مسئله جایى است که موسیقى یاد شده، در نظر دیگران از نوع موسیقى حرام نیست ؛ در نتیجه نهى از منکر در اینجا ساقط مى شود.   پرسش 38 . بعضى از موسیقى هاى تلویزیون، همان موسیقى غربى است که تنها آوازش برداشته شده است! آیا گوش دادن آن به صرف اینکه در نظام اسلامى پخش مى شود، جایز است؟ به تعبیر دیگر آیا ممکن است مکان پخش موسیقى در حکم تأثیر داشته باشد؟ همه مراجع: اگر از نوع موسیقى حرام باشد، گوش دادن به آن جایز نیست و محل پخش، تأثیرى در جواز و حرمت آن ندارد[75].   پرسش 39 . با توجه به نظارت رهبرى بر سازمان صدا و سیما، موسیقى آن چه حکمى دارد؟ همه مراجع: اگر از نوع موسیقى حرام باشد، گوش دادن به آن جایز نیست و صرف پخش آن از این رسانه، دلیلى بر جواز آن نیست ؛ ولى صداهاى مشکوک اشکال ندارد[76].   پرسش 40 . اگر فتواى ولى فقیه با مرجع تقلید، در گوش کردن به بعضى از موسیقى هاى صدا و سیما تفاوت داشته باشد، تکلیف چیست؟ همه مراجع: هر کس باید به فتواى مرجع تقلید خود عمل کند[77].   موسیقى و نهى از منکر پرسش 41 . بیشتر وقت ها در عروسى ها به پخش نوارهاى موسیقى مى پردازند که بعضى از آنها از صدا و سیما هم پخش مى شود ؛ آیا نیروى انتظامى و یا بسیج و یا نهاد دیگرى مى توانند آنها را از این عمل باز دارند و نهى از منکر کنند؟ همه مراجع: اگر از نوع موسیقى حرام باشد، گوش دادن به آن جایز نیست و نهادهاى یاد شده وظیفه دارند ارشاد و نهى از منکر کنند. صرف پخش شدن آن از صدا و سیما، دلیلى بر جواز آن نیست ؛ ولى صداهاى مشکوک اشکال ندارد[78]. تبصره. امر به معروف و نهى از منکر، متوقف بر تشخیص موضوع و تحقق شرایط آن است و تعرض به خانه هاى مردم، جایز نیست و نیروهاى انتظامى باید مطابق مقررات عمل کنند.   موسیقى خوابگاه  پرسش 42 . در مورد کسانى که در خوابگاه هاى دانشجویى به موسیقى هاى مبتذل گوش مى دهند، چه باید کرد؟ همه مراجع: اگر احتمال تأثیر مى دهید، در صورت فراهم بودن سایر شرایط، باید نهى از منکر کنید و یا به مسئولان دانشگاه اطلاع دهید و اگر نمى پذیرند، واجب است از گوش دادن به آن اجتناب کنید و چنانچه به طور ناخودآگاه به گوش شما برسد، اشکال ندارد[79].   مرجع تشخیص موسیقى پرسش 43 . آیا ملاک در تشخیص موسیقى حرام، نوع مردم است یا شخص؟ همه مراجع: ملاک نوع مردم (متدین) است ؛ نه شخص مکلّف[80].   پرسش 44 . ملاک و مرجع تشخیص موسیقى و غناى حرام، در نظام اسلامى کیست: وزارت ارشاد، حوزه هنرى سازمان تبلیغات اسلامى، کارشناسان موسیقى، فقیهان و یا عرف؟ همه مراجع: در تعیین و تشخیص موسیقى حرام و حلال، باید به عرف عام مراجعه کرد[81]. تبصره. فقیهان، کارشناسان موسیقى و نهادهاى فرهنگى نیز مى توانند در زمینه موضوعات، اظهار نظر کرده و موسیقى و غناى حرام و حلال را بر اساس نظر عرفى خود، معرفى کنند.   نوار غیر قانونى پرسش 45 . آیا مى شود به نوارى که از نظر قانونى غیر مجاز است ؛ ولى شرعا غنا و مطرب محسوب نمى شود، گوش داد؟ همه مراجع: اگر موسیقى و غناى حرام نباشد، گوش دادن به آن حرام نیست ؛ ولى رعایت قانون و مقررات واجب است[82].   موسیقى خارج از کشور پرسش 46 . گوش دادن به ترانه ها و موسیقى هاى تولید شده در خارج، چه حکمى دارد؟ همه مراجع: گوش دادن به موسیقى حرام، جایز نیست و هیچ تفاوتى بین تولید داخل و خارج نیست[83].   موسیقى سنتى و غربى پرسش 47 . آیا میان انواع موسیقى ها ـ از قبیل اصیل (سنتى)، کلاسیک، محلى، پاپ و... ـ تفاوتى در حکم هست؟ همه مراجع: خیر، هیچ گونه تفاوتى میان آنها در حکم نیست و معیار حرمت استماع موسیقى، مطرب و لهوى بودن آن است[84].   آموزش و ترویج موسیقى: نشر کتاب موسیقى پرسش 48 . حکم انتشار کتاب در زمینه مسائل آموزشى و تحقیقى موسیقى چیست؟ همه مراجع: اصل نشر و تألیف کتاب، در علم موسیقى اشکال ندارد[85].   نگه دارى آلات موسیقى پرسش 49 . حکم نگه دارى آلات موسیقى چیست؟ آیات عظام امام، خامنه اى، سیستانى، فاضل، مکارم و نورى: اگر از آلاتى است که به لهو و حرام اختصاص دارد، نگه دارى آنها جایز نیست و باید آنها از بین برد ؛ ولى اگر از آلات مشترک است، اشکال ندارد[86]. آیات عظام تبریزى و وحید: اگر از آلاتى است که به لهو و حرام اختصاص دارد، نگه دارى آنها بنابر احتیاط واجب جایز نیست و باید آنها را از بین برد ؛ ولى اگر از آلات مشترک است و منفعت حلالى (هرچند کم) دربرداشته باشد، اشکال ندارد[87]. آیات عظام بهجت و صافى: نگه دارى آلات موسیقى (لهو) جایز نیست و باید آنها را از بین برد[88].   خرید آلات موسیقى پرسش 50 . حکم خرید و فروش آلات موسیقى چیست؟ همه مراجع (به جز بهجت و صافى): اگر از آلاتى است که به لهو و حرام اختصاص دارد، خرید و فروش آن جایز نیست ولى اگر از آلات مشترک باشد معامله آن اشکال ندارد[89]. آیات عظام بهجت و صافى: خرید و فروش آن جایز نیست[90].   چاپ آگهى موسیقى پرسش 51 . چاپ آگهى در مطبوعات و یا انعکاس در صدا و سیما به منظور جلب افراد مورد نظر، براى آموزش موسیقى چه حکمى دارد؟ آیا مصداق ترویج است؟ همه مراجع (به جز بهجت و صافى): اگر به منظور جذب افراد براى آموزش موسیقى حرام باشد جایز نیست[91].  آیات عظام بهجت و صافى: این کار حرام است[92].   نمایشگاه آلات موسیقى پرسش 52 . حکم تشکیل نمایشگاه آلات موسیقى چیست؟ همه مراجع: حکم نگه دارى آلات موسیقى را دارد[93].   نمایش آلات موسیقى پرسش 53 . آنچه از تلویزیون پخش مى شود، باید جنبه تصویرى و دیدارى داشته باشد متأسفانه سال ها است که تلویزیون صداى موسیقى را پخش مى کند و روى این صدا تصویر منظره و طبیعت قرار مى دهد. هنرمندان این رشته، این اقدام تلویزیون را توهین به اصل موسیقى مى دانند و مى گویند: چگونه است که صداى ساز پخش مى شود، لیکن تصاویر آن ممنوع است، حال این سؤال مطرح است که اگر موسیقى حلال پخش مى شود، آیا نشان دادن آلات آن از سیماى جمهورى اسلامى حرام است؟! همه مراجع (به جز بهجت و صافى): نشان دادن ابزار و آلاتى که به لهو و حرام اختصاص دارد، جایز نیست ؛ ولى نمایش آلات مشترک اشکال ندارد[94]. آیات عظام بهجت و صافى: نمایش ابزار و آلات موسیقى جایز نیست[95].   تکثیر نوار موسیقى پرسش 54 . ضبط و تکثیر ترانه و موسیقى، چه حکمى دارد؟ همه مراجع: اگر از نوع موسیقى حرام باشد، ضبط و تکثیر آن جایز نیست[96].   پرسش 55 . درآمدى که از رهگذر تکثیر و توزیع نوار و سى دى هاى موسیقى به دست مى آید، حلال است یا حرام؟ همه مراجع: اگر از نوع موسیقى حرام است، خرید و فروش و درآمد حاصل از آن، حرام مى باشد[97].   آموزش موسیقى پرسش 56 . حکم آموزش و یادگیرى نوازندگى آلات موسیقى چیست؟ همه مراجع (به جز بهجت و صافى): آموزش و یادگیرى نوازندگى با آلات مختص (به لهو)، جایز نیست و اگر از آلات مشترک باشد، به منظور استفاده مشروع و حلال، اشکال ندارد[98]. آیات عظام بهجت و صافى: آموزش و یادگیرى نوازندگى با آلات موسیقى (لهو) حرام است[99].   پرسش 57 . آیا دانشجو مى تواند در رشته موسیقى ادامه تحصیل دهد؟ در صورتى که تحصیلات دانشگاهى براى وى ضرورى باشد، چه حکمى دارد؟ همه مراجع (به جز بهجت و صافى): اگر تحصیلات او به صورت تئورى باشد، اشکال ندارد ؛ ولى اگر به صورت عملى باشد، تنها در آموزش نواختن آلات مشترک به طور غیر لهوى (و غیرمطرب) جایز است[100]. آیات عظام بهجت و صافى: اگر تحصیلات او به صورت تئورى باشد، اشکال ندارد ؛ ولى آموزش به صورت عملى جایز نیست[101].   پرسش 58 . مى خواهم بنا به علاقه زیادم، موسیقى را یاد بگیرم و از طرفى دوست ندارم با شرع مغایرتى داشته باشد ؛ لطفا بگویید آیا یادگیرى آلات موسیقى صرفا براى استفاده شخصى اشکال دارد؟ همه مراجع (به جز بهجت و صافى): آموزش و یادگیرى آلات مختص به لهو، جایز نیست ؛ هر چند براى استفاده شخصى باشد. اما در آلات مشترک به منظور اغراض و منافع مشروع، اشکال ندارد[102]. آیات عظام بهجت و صافى: آموزش و یادگیرى آلات موسیقى (لهو) جایز نیست[103].    غـنـا و آواز: حکم غنا و آواز پرسش 59 . غنایى که از نظر فقهى موضوع حکم حرمت قرار گرفته، چیست؟ آیات عظام امام، بهجت، خامنه اى، صافى، فاضل و نورى: غنا، آوازى است که در گلو غلتانده (چهچهه) و باعث طرب شود و مناسب با مجالس لهو و خوش گذرانى و فساد انجام گیرد. آواز با این مشخصه، خواندن و استماعش حرام است ؛ خواه در کلام حق باشد یا کلام باطل[104]. آیه اللّه  تبریزى: غنا، آوازى است که مناسب با مجالس لهو و خوش گذرانى و فساد انجام گیرد و محتواى آن کلام باطل باشد. آواز با این مشخصه، خواندن و استماعش حرام است و اگر محتواى آن کلام صحیح و حق باشد، بنابر احتیاط واجب جایز نیست[105]. آیات عظام مکارم و وحید: غنا، آوازى است که مناسب با مجالس لهو و خوش گذرانى و فساد انجام گیرد. آواز با این مشخصه، خواندن و استماعش حرام است ؛ خواه در کلام حق باشد یا باطل[106].  آیه اللّه  سیستانى: غنا، آوازى است که مناسب با مجالس لهو و خوش گذرانى انجام گیرد و اگر محتواى آن کلام باطل و یا قرآن، ذکر و دعا باشد، آواز با این مشخصه، خواندن و استماعش حرام است و اگر محتواى آن کلام حق و صحیح باشد (به جز قرآن ذکر و دعا)، بنابر احتیاط واجب جایز نیست[107].   ملاک حرمت غنا پرسش 60 . آیا حکم غنا مربوط به قالب (صوت) یا مربوط به محتوا (کلام) است، یا هر دو؟ همه مراجع (به جز تبریزى و سیستانى): به قالب (صوت) مربوط است و محتوا هیچ نقشى ندارد[108]. آیه اللّه  تبریزى: به هر دو مربوط است ؛ اگر محتواى غنا کلام باطل باشد، خوانندگى و گوش دادن به آن حرام است و اگر کلام صحیح و حق باشد، بنابر احتیاط واجب جایز نیست[109]. آیه اللّه  سیستانى: به هر دو مربوط است ؛ اگر محتواى غنا کلام باطل باشد، خوانندگى و گوش دادن به آن حرام است و اگر کلام صحیح و حق باشد، بنابر احتیاط واجب جایز نیست ؛ مگر آنکه محتوا قرآن و دعا و ذکر باشد (که در این صورت حکم فرض اول را دارد)[110].   نیت غنا پرسش 61 . هرگاه خواننده در آوازخوانى خود، نیت و انگیزه غنا نداشته باشد ؛ ولى شنونده آن را غنا بپندارد، تکلیف چیست؟! آیا گوش دادن به آن جایز است؟! همه مراجع: اگر شنونده آن را غنا بداند، گوش دادن به آن جایز نیست[111].   غناى کودکان پرسش 62 . گوش دادن به غناى اطفال چه حکمى دارد؟ همه مراجع: اگر به صورت غنا بخوانند، گوش دادن به آن جایز نیست ؛ هر چند خواندن آن براى کودکان اشکال نداشته باشد[112].   غنا در مجلس عروسى پرسش 63 . آیا غنا و آواز خوانى زن در شب عروسى جایز است؟ همه مراجع (به جز سیستانى و مکارم): اگر محتواى آن باطل نباشد، اشکال ندارد[113]. آیات عظام سیستانى و مکارم: بنابر احتیاط واجب جایز نیست[114]. تبصره. در صورتى آوازخوانى زن در شب عروسى جایز است که صداى او را  مرد اجنبى نشنود و به همراه آن موسیقى لهوى نیز به کار نرود.   پرسش 64 . گوش دادن به صداى ترانه زن ایرانى و خارجى، چه حکمى دارد؟ همه مراجع: گوش دادن به غنا حرام است ؛ خواه خواننده، ایرانى باشد و یا خارجى[115].   پرسش 65 . آیا مجوّز وزارت ارشاد در حکم تک خوانى و یا جمع خوانى زن و مرد تأثیر دارد؟ همه مراجع: مجوّز وزارت ارشاد یا هر نهاد دیگرى، هیچ تأثیرى در حکم ندارد[116].   صداى مداحى زن پرسش 66 . در برخى موارد مرثیه خوانى و یا مداحى زنان در مجلس خودشان، به گونه اى است که صداى آنان با بلندگو به گوش مردان رهگذر مى رسد، آیا این عمل جایز است؟ همه مراجع (به جز مکارم): اگر صداى آنان در معرض ریبه، تلذّذ و تهییج شهوت باشد، جایز نیست[117].  آیه اللّه  مکارم: خیر، جایز نیست[118].   صداى گریه زن پرسش 67 . حکم استماع صداى گریه زن نامحرم، چه حکمى دارد؟ همه مراجع: اگر باعث تهییج شهوت و مفسده نشود، اشکال ندارد[119].   صداى خنده زن پرسش 68 . لبخند و خندیدن هنگام صحبت با مرد نامحرم چه حکمى دارد؟ همه مراجع: اگر خنده او طورى باشد که باعث تهییج شهوت نامحرم شود، جایز نیست[120].   پرسش 69 . شنیدن صداى خنده زنان در مجلس فامیلى و غیره، چه حکمى دارد؟ همه مراجع: اگر شنیدن آن باعث تلذذ و ترس افتادن به گناه نباشد، اشکال ندارد[121].   صداى تلاوت زن پرسش 70 . از آنجایى که این جانب در رشته علوم و فنون کتابت و قرائت قرآن مجید، در دانشگاه تحصیل مى کنم و قرائت صوت جزء درس هاى اصلى مى باشد، خواندن قرآن با صوت زیبا براى یادگیرى در مقابل استاد مرد چگونه است؟ همه مراجع (به جز مکارم): اگر به صورت غنا نباشد و باعث تهییج شهوت شنونده نگردد و مفسده دیگرى نیز نداشته باشد، اشکال ندارد[122]. آیه اللّه  مکارم: جایز نیست[123].   صداى دکلمه زن پرسش 71 . گوش کردن به صداى زن ـ که به صورت شعر و دکلمه خوانده مى شود و گاهى با احساسات شاعرانه نیز همراه است ـ چه حکمى دارد؟ آیه اللّه  صافى: جایز نیست[124]. همه مراجع (به جز صافى): اگر باعث تهییج شهوت و مفسده نشود، اشکال ندارد[125].   صداى کودکانه زن پرسش 72 . آیا زن مى تواند در برنامه هاى کودکان و امثال آن، صداى خود را به لحن کودکان در بیاورد و آواز بخواند؟ آیات عظام امام، بهجت، صافى، فاضل و مکارم: خیر، خوانندگى زن (به هر شکلى که باشد) جایز نیست و گوش دادن به آن نیز حرام است[126]. آیات عظام تبریزى، خامنه اى، سیستانى، نورى و وحید: اگر به صورت غنا نباشد و باعث تهییج شهوت شنونده نشود و مفسده اى بر آن مترتب نگردد، اشکال ندارد و گوش دادن به آن نیز جایز است[127].   همخوانى زنان پرسش 73 . همخوانى زنان در سرودها و تواشیح، چه حکمى دارد و آیا شنیدن آن جایز است؟ آیات عظام امام، تبریزى، خامنه اى، سیستانى، فاضل، نورى و وحید: اگر باعث تهییج شهوت و مفسده نگردد، اشکال ندارد[128]. آیات عظام بهجت، صافى و مکارم: اگر باعث مفسده شود، حرام است و بدون آن نیز بنابر احتیاط واجب جایز نیست[129].   جمع خوانى زن و مرد پرسش 74 . همخوانى زنان و مردان در سرودها و تواشیح، چه حکمى دارد؟ آیا شنیدن آن جایز است؟ آیات عظام امام، تبریزى، خامنه اى، سیستانى، فاضل، نورى و وحید: اگر به صورت غنا نباشد و باعث تهییج شهوت نشود و مفسده دیگرى نیز نداشته باشد، اشکال ندارد[130]. آیات عظام بهجت، صافى و مکارم: اگر باعث مفسده شود، حرام است و بدون آن نیز بنابر احتیاط واجب جایز نیست[131].   آواز زن براى شوهر پرسش 75 . آیا آواز خواندن زن براى شوهرش جایز است؟ همه مراجع: اگر به صورت غنا باشد، جایز نیست[132].   پرسش 76 . در شب عروسى آواز زن را بر روى نوار یا سى دى ضبط مى کنند، آیا بر زنان جایز است در روزهاى دیگر نیز آن را گوش کنند؟ همه مراجع: خیر، جواز استماع آواز خوانى زن، مختص به شب عروسى است و گوش دادن در غیر این شب جایز نیست[133].   آواز شب عروسى پرسش 77 . آیا جایز است زن در شب عروسى (در مجلس زنان)، غنا و آواز بخواند و عده اى به رقص و زدن بر روى میز و صندلى مشغول شوند؟ حکم چنین مجلسى از نظر شرع چیست (البته از آلات موسیقى استفاده نمى شود)؟ همه مراجع (به جز تبریزى و خامنه اى): در فرض مذکور اشکال دارد[134]. آیه اللّه  تبریزى: اگر مرد یا پسر ممیز در مجلس زنانه حضور نداشته باشد و از موسیقى لهوى نیز استفاده نکنند، آواز زن در مجلس زنان و رقص زن براى زنان و زدن بر میز و صندلى و مانند آن ـ که از آلات موسیقى محسوب نمى شود ـ اشکال ندارد[135]. آیه اللّه  خامنه اى: اگر کیفیت زدن به شیوه متداول در عروسى هاى سنتى باشد و لهو محسوب نشود و نیز رقص زن براى زنان، باعث تحریک شهوت و یا مفسده دیگر نگردد، اشکال ندارد[136].   پرسش 78 . اگر زن در شب عروسى غنا بخواند، آیا مردان محرم مى توانند به آن گوش فرا دهند؟ همه مراجع (به جز سیستانى، صافى و مکارم): اگر باعث تهییج شهوت مرد گردد، جایز نیست (خواه محرم باشد یا نامحرم)[137]. آیه اللّه  صافى: خیر، استماع آن بر مرد حرام است (خواه محرم باشد یا نامحرم)[138]. آیات عظام سیستانى و مکارم: بنابر احتیاط واجب آواز خوانى زن در شب عروسى جایز نیست[139].   پرسش 79 . استفاده از آهنگ هاى مبتذل (موسیقى حرام)، در مجالس عروسى زنان چه حکمى دارد؟ همه مراجع: گوش دادن به موسیقى حرام ـ هر چند در مجالس عروسى زنان باشد ـ جایز نیست[140]. تبصره. «موسیقى» و «غنا» دو مقوله است. آنچه که در مجالس عروسى زنان جایز شمرده شده، غنا و آوازخوانى زن است ؛ ولى موسیقى لهوى در هر حال حرام است.   پرسش 80 . آیا جایز است همراه غنا و آوازخوانى زن در مجالس عروسى، دف و دایره بزنند؟ همه مراجع (به جز سیستانى و مکارم): آواز خوانى زن در شب عروسى اشکال ندارد ؛ ولى باید از دف و دایره زدن اجتناب شود[141]. آیات عظام سیستانى و مکارم: آواز خوانى زن در شب عروسى، بنابر احتیاط واجب نیست و دف و دایره زدن، حکم سایر آلات موسیقى را دارد[142]. تبصره. دف و دایره زدن در این نوع مجالس، غالباً به صورت لهوى مورد استفاده قرار مى گیرد ؛ لذا مراجع بزرگوار تقلید آن را حرام مى دانند.   جشن میلاد امامان پرسش 81 . آیا غنا و آوازخوانى زن در مجالس جشن میلاد و اعیاد ائمه (علیهم  السلام)  و مانند آن جایز است؟ همه مراجع: خیر، غنا و آوازخوانى زن در میلاد و اعیاد ائمه (علیهم  السلام)   و جشن هاى دیگر، حرام است[143].    کف زدن: دست زدن در عروسى پرسش 82 . حکم دست زدن در مراسم عروسى چیست؟ آیات عظام امام، بهجت، خامنه اى، صافى، فاضل و مکارم: اگر به طور متعارف و غیر لهوى باشد، اشکال ندارد[144]. آیه اللّه  نورى: اگر جلف و سبک نباشد، اشکال ندارد[145]. آیات عظام تبریزى و سیستانى: دست زدن فى نفسه (به تنهایى) اشکال ندارد[146]. آیه اللّه  وحید: بنابر احتیاط واجب، دست زدن جایز نیست[147].   دست زدن در میلاد ائمه (علیهم  السلام)   پرسش 83 . حکم دست زدن در مراسم و جشن هایى که به مناسبت ایام ولادت و اعیاد ائمه (علیهم  السلام)   برگزار مى شود، چیست؟ آیات عظام امام، بهجت، خامنه اى، صافى، صافى، فاضل و مکارم: اگر دست زدن به نحو متعارف (غیرلهوى) باشد، اشکال ندارد ؛ ولى این کار با مجالس اهل بیت (علیهم  السلام)   مناسبت ندارد و بهتر است فضاى این مراسم، به ذکر صلوات و تکبیر و مانند آن معطر گردد[148]. آیه اللّه  نورى: دست زدن در این گونه مجالس اگر سبک و جلف نباشد، اشکال ندارد ؛ ولى بهتر است فضاى این مراسم به ذکر صلوات و تکبیر و مانند آن معطر گردد[149]. آیات عظام تبریزى و سیستانى: دست زدن در این گونه مجالس اشکال ندارد ؛ ولى این کار با مجالس اهل بیت (علیهم  السلام)   مناسبت ندارد و بهتر است فضاى این مراسم، به ذکر صلوات و تکبیر و مانند آن معطر گردد[150]. آیه اللّه  وحید: بنابر احتیاط واجب، از دست زدن خوددارى شود[151].   دست زدن براى تشویق پرسش 84 . حکم دست زدن به منظور تشویق و تأیید شخص یا کارى، چگونه است؟ آیات عظام امام، بهجت، خامنه اى، صافى مکارم و وحید: چنانچه به نحو متعارف (غیرلهوى) باشد، اشکال ندارد[152]. آیات عظام تبریزى، سیستانى و فاضل: اشکال ندارد[153]. آیه اللّه  نورى: دست زدن به تنهایى حرام نیست ؛ ولى اگر جلف و سبک باشد باید از آن خوددارى شود[154].   دست زدن در مساجد پرسش 85 . حکم دست زدن در مساجد و حسینیه ها چیست؟ آیات عظام فاضل، مکارم و نورى: در این گونه مکان هاى مقدس، باید از دست زدن پرهیز شود[155]. آیات عظام امام، بهجت، تبریزى، خامنه اى، سیستانى و صافى: بهتر است در این گونه مکان هاى مقدس، از دست زدن پرهیز شود[156]. آیه اللّه  وحید: بنا بر احتیاط واجب، از دست زدن خوددارى شود[157]. تبصره 1 . کلام آیات عظام: بهجت، سیستانى، تبریزى و صافى در این زمینه مطلق و فراگیر است و تفاوتى بین مکان هاى مقدس و غیر مقدس قائل نشده اند. تبصره 2 . اگر دست زدن در مساجد و حسینیه ها، موجب هتک این مکان ها شود به فتواى همه مراجع حرام است.   رقـص: رقص زن و شوهر پرسش 86 . آیا رقص زن براى شوهرش یا مرد براى همسرش جایز است؟ آیات عظام امام، تبریزى، خامنه اى، سیستانى و وحید: آرى، رقص زن براى شوهر و بر عکس آن جایز است[158]. آیات عظام صافى، فاضل، مکارم و نورى: تنها  رقص زن براى شوهر جایزاست[159]. آیه اللّه  بهجت: بنابر احتیاط واجب رقص زن و شوهر، براى یکدیگر جایز نیست[160]. تبصره 1 . فرض مسئله جایى است که زن و شوهر براى یکدیگر در خلوت برقصند و کس دیگرى نباشد و نیز حرام دیگرى مرتکب نشوند (مانند گوش دادن به موسیقى حرام و مانند آن). تبصره 2 . کسانى که فرموده اند رقص مرد براى همسرش جایز است، متذکر شده اند که هر چند این کار حرام نیست ؛ ولى سزاوار است مؤمن از آن اجتناب کند.   پرسش 87 . آیا زن مى تواند براى شوهرش برقصد و همراه با آن به موسیقى طرب انگیز و شاد گوش کنند؟ همه مراجع (به جز بهجت): رقص زن براى شوهر ـ در صورتى که با موسیقى حرام همراه نشود ـ جایز است[161]. آیه اللّه  بهجت: اگر همراه موسیقى حرام انجام گیرد، جایز نیست و اگر بدون آن باشد، بنابر احتیاط واجب جایز نیست[162]. تبصره. رقص و استماع موسیقى دو موضوع است و هر کدام حکم جداگانه اى دارد.   رقص داماد پرسش 88 . رقصیدن داماد در مجلس زنان چه حکمى دارد؟ آیات عظام امام، تبریزى و خامنه اى: اگر باعث تحریک شهوت یا ارتکاب حرام یا ترتب مفسده شود، جایز نیست و در غیر این صورت اشکال ندارد ؛ ولى سزاوار است مؤمن از لهو اجتناب کند[163]. آیات عظام بهجت، سیستانى، فاضل، نورى و وحید: بنابر احتیاط واجب جایز نیست[164]. آیات عظام صافى و مکارم: حرام است[165].   رقص زن براى زن پرسش 89 . رقص زن براى زن، بدون وجود نامحرم در مجالس عروسى، میهمانى ها و پارتى ها چه حکمى دارد؟ آیات عظام امام، تبریزى و خامنه اى: اگر باعث تحریک شهوت یا ارتکاب گناه و یا ترتب مفسده نشود، اشکال ندارد (ولى سزاوار است مؤمن از لهو اجتناب کند)[166]. آیات عظام بهجت، سیستانى، فاضل، نورى و وحید: بنابر احتیاط واجب جایز نیست[167]. آیات عظام صافى و مکارم: رقص زن براى زن حرام است[168].   رقص مرد براى مرد پرسش 90 . حکم رقص مرد براى مرد را بیان کنید؟ آیات عظام امام، تبریزى و خامنه اى: اگر باعث تحریک شهوت یا ارتکاب گناه و یا ترتب مفسده نشود، اشکال ندارد (ولى براى سزاوار است مؤمن از لهو اجتناب کند)[169]. آیات عظام بهجت، سیستانى، فاضل، نورى و وحید: بنابر احتیاط واجب، رقص مرد در حضور مردان جایز نیست[170]. آیات عظام صافى و مکارم: رقص مرد در حضور مردان حرام است[171].   رقص زن براى مرد نامحرم پرسش 91 . حکم رقص زن براى مردان نامحرم چگونه است؟ همه مراجع: حرام است[172].   رقص زن براى مرد محرم پرسش 92 . رقص زن براى مرد محرم چگونه است؟ آیات عظام امام و خامنه اى: اگر باعث تحریک شهوت یا ارتکاب گناه و یا ترتب مفسده شود، حرام است و در غیر این صورت اشکال ندارد[173]. آیات عظام بهجت، سیستانى، فاضل، نورى و وحید: بنابر احتیاط واجب، زن نمى تواند براى محارم خود برقصد[174]. آیات عظام تبریزى، صافى و مکارم: رقص زن براى مردان حرام است، خواه محرم باشند یا نامحرم[175].   رقص نابالغ پرسش 93 . آیا رقص دختر و پسرى که به سن تکلیف نرسیده اند اشکال دارد؟ دیدن آن چه حکمى دارد؟ همه مراجع: دختر و پسر نابالغ تکلیف ندارند و دیدن آن نیز اگر باعث مفسده نشود اشکال ندارد ؛ ولى بهتر است آنان را به رقص تشویق نکنند[176].   رقص ورزشى پرسش 94 . آیا زن یا مرد مى تواند به تنهایى و به دور از چشم دیگران (حتى از نگاه همسر خود)، براى ورزش بدن برقصد؟ آیات عظام امام، تبریزى و خامنه اى: اشکال ندارد، ولى سزاوار است مؤمن از لهو اجتناب کند.[177] آیات عظام بهجت، سیستانى، فاضل، نورى و وحید: بنابر احتیاط واجب، جایز نیست.[178] آیات عظام صافى و مکارم: حرام است[179].   انواع رقص پرسش 95 . آیا در حکم رقص، فرقى بین رقص انفرادى و دسته جمعى هست؟ همه مراجع: خیر، تفاوتى بین آنها نیست[180].   پرسش 96 . رقص محلى و سنتى چه حکمى دارد؟ همه مراجع: تفاوتى میان انواع رقص ها در حکم نیست[181].   رقص با چوب همه مراجع: این کار نیز نوعى رقص محسوب مى شود و حکم رقص را دارد[182].   رقص براى آموزش پرسش 98 . حکم رقص جهت آموزش چیست؟ همه مراجع: حکم رقص را دارد و هدف یاد شده، هیچ تأثیرى در حکم ندارد[183].   فیلم رقص پرسش 99 . آیا نگاه به رقص از تلویزیون اشکال دارد؟ همه مراجع: نگاه به رقص از تلویزیون، اگر باعث تحریک شهوت یا استماع موسیقى حرام و یا مفسده گردد، جایز نیست[184].   پرسش 100 . نگاه به فیلم هاى رقص و آواز زنان ـ که از تلویزیون کشورهاى مسلمان پخش مى شود ـ چه حکمى دارد؟ همه مراجع: جایز نیست[185].       بخش دوم : قمار    فلسفه حرمت قمار پرسش 101 . فلسفه حرمت بازى با شطرنج یا پاستور چیست؟ طبق نظر برخى از فقها این کار جایز است ؛ پس چگونه چیزى که حرام بوده، اینک حلال شده است؟ مگر احکام دین ثابت نیست؟ در بیان احکام الهى، چند نکته را باید در نظر داشت: یکم. احکام الهى، مبتنى بر مصلحت ها و مفسده ها است. گستره مصالح و مفاسد نیز، شامل ابعاد جسمى و روحى، فردى و اجتماعى و امور دنیوى و اخروى است. دوم. احکام الهى براى پاسخ گویى به نیازهاى (ثابت و متغیر) بشر است. براى نیازهاى ثابت، احکام ثابت و براى نیازهاى متغیر، احکام متغیر وضع مى شود. سوم. احکام الهى، تابع موضوعات است و هر موضوعى، حکم خاص خود را دارد. از این رو ثبات و تغییر احکام، پیوند وسیعى با ثبات و تغییر موضوع دارد. بنابراین ثبات احکام دینى، به لحاظ استوارى موضوعشان است و اگر موضوع عوض شود، دیگر ثبات حکم معنا ندارد. به عنوان مثال خوردن انگور حلال است ؛ اما اگر همان انگور تبدیل به شراب شود، خوردن آن نیز حرام خواهد شد. چهارم. تغییر موضوع، انواع مختلفى دارد: یکى از انواع آن، استحاله شى ء (تغییر ماهوى) است ؛ مانند آنچه در مثال بالا آمد. گونه دیگر آن، تغییر عنوان منطبق بر موضوع است. به عنوان مثال هر شى ء نجسى که داراى منفعت حلال نباشد، از نظر شرعى قابل مبادله اقتصادى نیست. از این رو در گذشته فروش خون حرام بود ؛ زیرا فاقد منفعت حلال بود. اما امروزه که با تزریق خون، مى توان جان بیمارانى را از خطر مرگ رهانید، داراى منفعت حلال است. بنابراین با آنکه تغییرى در ماهیت خون پدید نیامده، عنوان منطبق بر آن تغییر کرده ؛ یعنى، خون مصداق امورى واقع شده است که منفعت حلال دارند و قابل مبادله اقتصادى است. پنجم. بازى با آلات قمار، در اسلام حرام است و حکم به حرمت بازى با پاسور، از باب آن است که به عنوان یکى از ابزارهاى قمار شناخته مى شود ؛ هر  چند با آن شرط بندى نکنند. بنابراین تا زمانى که به این عنوان شناخته شود، حکم آن حرمت خواهد بود. البته اگر مرجع تقلید در صدق عنوان آلت قمار بودن پاسور تردید کند، فتوا به حرمت نمى دهد. در مقابل گفته شده است که شطرنج امروزه در سطح جهان، آلت قمار به حساب نمى آید ؛ بلکه را نوعى وسیله بازى فکرى شناخته مى شود. بر این اساس شطرنج از نظر موضوع حکم شرعى، تغییر یافته است ؛ یعنى، از آلت قمار بودن خارج شده و به تبع آن، حکمش نیز دگرگون شده است.  مضرّات قمار: خداوند متعال قمار را در ردیف مى گسارى و بت پرستى و از کارهاى پلید شیطانى دانسته و دستور به اجتناب از آن داده است: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»[186] ؛ «اى کسانى که ایمان آورده اید! بدانید که شراب، قمار، بت ها و چوب هاى مخصوص برد و باخت، به تمامى پلید و ناپاک و از کارهاى شیطانى است ؛ پس از این کارها بپرهیزید تا رستگار شوید». «میسر» ؛ یعنى، قمار و لذا قمارباز را «یاسر» گویند. ریشه آن «یسر» به معناى آسانى است و علت نامیدن قمار به «میسر»، این است که قمار باز با آن، مال دیگران را به آسانى و بدون زحمت به چنگ مى آورد[187]. از امام رضا (علیه السلام)  نقل شده است: «المیسر هوالقمار»[188] ؛ «میسر همان قمار است». بر اساس روایات متعددى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله)  و ائمه معصومین (علیهم  السلام)  ، بازى با آلات قمار نیز در ردیف «میسر» شمرده شده است. جابر از امام باقر (علیه السلام) نقل کرده است: «از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)  پرسیدند: میسر چیست؟ فرمود: هر آنچه که با آن قمار بازى کنند، حتى مانند قاب یا گردو»[189]. آیه بعد مى فرماید: شیطان همواره در صدد ایجاد دشمنى و کینه توزى میان شما و بازداشتن شما از یاد خدا و برپایى نماز است. قماربازى و مى  گسارى، ابزار شیطان در نیل به این هدف است ؛ آیا باز هم دست از این کار برنمى دارید: «إِنَّما یُرِیدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِى الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ وَ یَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ»[190]. آیه اى دیگر، مى گسارى و قماربازى را در یک ردیف و از گناهان کبیره دانسته است ؛ گرچه ممکن است احیانا داراى منافعى هم باشد، اما قطعا آثار زیان بار آن به مراتب بیشتر از سود آن است: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِما إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ إِثْمُهُما أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما»[191] ؛ «درباره شراب و قمار، از تو مى پرسند، بگو: «در آن دو، گناهى بزرگ، و سودهایى براى مردم است، و[لى] گناهشان از سودشان بزرگتر است.» و از تو مى پرسند: «چه چیزى انفاق کنند؟» بگو: «مازاد [بر نیازمندى خود] را.» این گونه، خداوند آیات [خود را] براى شما روشن مى گرداند، باشد که در [کار] دنیا و آخرت بیندیشید». همچنین آمده است: «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِیرِ وَ ما اهل لِغَیْرِ اللّهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّیَةُ وَ النَّطِیحَةُ وَ ما أَکَلَ السَّبُعُ إِلاّ ما ذَکَّیْتُمْ وَ ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلامِ ذلِکُمْ فِسْقٌ»[192] ؛ «بر شما حرام شده است: مردار، و خون، و گوشت خوک، و آنچه به نام غیر خدا کشته شده باشد و [حیوان حلال گوشت] خفه شده، و به چوب مرده و از بلندى افتاده، و به ضرب شاخ مرده، و آنچه درنده از آن خورده باشد ـ مگر آنچه را [که زنده دریافته و خود] سر ببرید ـ و [همچنین] آنچه براى بتان سربریده شده، و [نیز ]قسمت کردن شما [چیزى را] به وسیله تیرهاى قرعه ؛ این [کارها همه] نافرمانى [خدا]ست. امروز کسانى که کافر شده اند، از [کارشکنى در] دین شما نومید گردیده اند. پس، از ایشان مترسید واز من بترسید. امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم، و اسلام را براى شما [به عنوان] آیینى برگزیدم. و هر کس دچار گرسنگى شود، بى آنکه به گناه متمایل باشد [اگر از آنچه منع شده است بخورد]، بى تردید، خدا آمرزنده مهربان است». از این آیه مى توان فهمید که تقسیم به «ازلام»[193]، نوعى قمار بوده که در اسلام تحریم شده است. پس بازى قمار که با برد و باخت مالى همراه است ـ اعم از اینکه با آلات قمار باشد یا با هر وسیله دیگرى ـ حرام و داخل در عناوین «میسر» و «ازلام» است و نیز از نمونه هاى تصرف (ناروا) در مال دیگران است که براساس آیه شریفه «لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ»[194] حرام مى باشد. نکته مهم دیگر بازتاب روانى «قمار» است. قمارباز همیشه بازنده است ؛ چون اگر ببرد، حریص تر مى شود که باز هم قمار کند و به یقین او همیشه برنده نخواهد بود و در دفعه هاى بعدى، خواهد باخت!! از آنجا که این ثروت باد آورده است ـ نه نتیجه کار و کوشش ـ قدر آن را ندانسته و چه بسا به زودى آن را از دست بدهد. از نظر اخلاقى نیز قساوت قلب مى خواهد که کسى اموال و دارایى و گاهى تمام زندگى و کاشانه دوستش را بگیرد و او و خانواده اش را به روز سیاه بنشاند و خود با دارایى آنها، به عیش و نوش بپردازد!! در بعضى از روایات وارد شده است[195]: قریش آن قدر به قماربازى ادامه مى دادند که حتى زن و بچه خود را بر سر آن گرو گذاشته و مى فروختند! از این رو بازى با آلات قمار ـ حتى اگر بدون برد و باخت باشد ـ حرام شمرده شده است تا کسى به این وادى خطرناک نزدیک نشود. به عبارت دیگر احتمال دارد حرمت بازى با آلات قمار، جنبه حریمى داشته و موجب شود که جامعه اسلامى، به طور کامل از این گونه امور، فاصله گیرد و به آن نزدیک نشود. از دیگر سو کسى که مى بازد، مى کوشد براى جبران شکست روحى و مادى خود، بازى را ادامه دهد و چون عصبانى شده، چه بسا تمام زندگى خود را ببازد و براى تسکین شکست و ناراحتى هاى خود، به انواع مواد مخدر و مشروبات الکلى کشیده شود!! شاید بدین جهت است که در این آیات شراب و قمار با هم آمده است. در خصوص بعضى از بازى ها (مانند شطرنج)، باید دانست که «فقه» مرز نهایى میان حرام و واجب را مشخص مى کند ؛ اما باید مواظب سایر آثار جانبى آنها بود. برخى مانند «شانتال شوده»، قهرمان شطرنج فرانسوى، برآنند که شطرنج یک ورزش خسته کننده است ... پرداختن به شطرنج، سایر منابع ذهنى را از کار مى اندازد و دیگر فعالیت هاى ذهن، بیهوده و پوچ مى شود. شطرنج مى تواند به مفهوم «نظریه پاسکالى» با فشارى که بر یک نقطه از بدن (مغز) وارد مى سازد، اختلال حواس ایجاد کند. به نظر برخى دیگر از مضرات شطرنج، کینه و عداوتى است که میان بازیکنان پدید مى آید. «الخین» (قهرمان دیگر شطرنج) مى گوید: «براى برنده شدن در بازى شطرنج، باید از حریف خود متنفر شد». مهم تر از همه آنکه بازى با پاسور، شطرنج و ... عمر انسان را تلف، اعصابش را فرسوده و روانش را آشفته مى سازد! در پایان گفتنى است: بازى ها به چهار گروه تقسیم مى شوند: 1. بازى با آلات قمار با شرط بندى، 2. بازى با آلات قمار بدون شرط بندى، 3. بازى با غیر آلات قمار با شرط بندى، 4. بازى با غیرآلات قمار بدون شرط بندى. بدون تردید حکم دو نوع بازى روشن است. قسم چهارم قمار نیست و به هیچ وجه حرمت ندارد ؛ همان طور که در قمار بودن قسم اول و حرام بودن آن تردید نیست. نوع سوم نیز تقریباً محل اتفاق نظر علماى دینى است و بسیارى از فقها اصلاً ملاک قماربازى را توأم بودن آن با برد و باخت و شرط بندى مى دانند، حتّى اگر بازى با آلات قمار نباشد! مانند فوتبال که فى نفسه حرام نیست ؛ اما اگر با شرط بندى و برد و باخت مالى همراه باشد، قمار شمرده شده، حرام مى گردد. پس شرط بندى در هرگونه بازى حرام است ؛ مگر در موارد استثنایى مانند تیراندازى و اسب سوارى. تنها مورد اختلاف قسم دوم است ؛ یعنى، بازى با آلات قمار بى آنکه با برد و باخت و شرط بندى همراه باشد. قبل از هر چیز باید یاد آور شد: قمار و بازى با آلات قمار متفاوت است ؛ زیرا همان طور که گفته شد، ممکن است قمار بدون آلات قمار نیز صورت پذیرد. از سوى دیگر، بازى ها تنها به جهت قمار بودن حرمت ندارند. براساس روایات و فتواى فقها، بازى با آلات قمار نیز حرام است. مراد از آلات قمار، ابزارى است که نوعاً با آن قمار بازى مى کنند ؛ به عبارت دیگر، چیزى که در عرف متدیّنان و کسانى که تقیّد شرعى دارند، ابزار قمار بازى شمرده مى شود ـ هر چند به قصد سرگرمى یا پرورش فکر بدون برد و باخت نیز مورد استفاده قرار مى گیرد ـ این کار بازى با آلت قمار شمرده مى شود و طبق روایات حرام است ؛ اگر چه قمار نام نگیرد. دلیل تغییر حکم بعضى از بازى ها، بدان جهت است که ممکن است یکى از آلات قمار به تدریج تغییر ماهیّت دهد و دیگر در عرف متدیّنان ابزار قمار شمرده نشده و ابزار تفریح و سرگرمى یا پرورش فکر خوانده شود ؛ چنان که برخى درباره شطرنج اظهار مى دارند. در این صورت حکم آن تغییر مى کند ؛ زیرا حکم تابع موضوع است و با دگرگونى موضوع، تغییر مى یابد. بنابراین، بهتر است در این موارد، به جاى «تغییر حکم» از عبارت «تغییر موضوع» استفاده کنیم تا کسانى که دقّت کافى ندارند، نگویند اگر حلال و حرام پیغمبر (صلی الله علیه و آله)  ابدى است، چرا حکم خدا دگرگونى مى یابد و حرمت، تبدیل به حلیت مى شود! گاه مرجع تقلید ـ به عنوان کارشناس امور دینى ـ یقین دارد وسیله اى ابزار قمار شمرده مى شود ؛ در این صورت، بازى با آن را حرام اعلام مى کند و گاه ممکن است در صدق این عنوان، تردید داشته باشد. بنابراین فتواى هر مرجع تقلید، براى مقلدان خودش اعتبار دارد.   حکم قمار پرسش 102 . حکم بازى با آلات قمار چیست؟ آیات عظام امام، تبریزى، خامنه اى، صافى، فاضل، مکارم و نورى: بازى با آلات قمار ـ هر چند بدون برد و باخت ـ حرام است[196]. آیات عظام بهجت، سیستانى، مکارم و وحید: بازى با آلات قمار اگر به صورت برد و باخت باشد، حرام است و بدون آن بنا بر احتیاط واجب جایز نیست[197].   ملاک تشخیص قمار پرسش 103 . اگر بعضى از وسیله هاى بازى، در شهرى از آلات قمار محسوب شوند ؛ ولى در شهر دیگر این طور نباشد، آیا بازى با آنها جایز است؟ آیه اللّه  خامنه اى: باید عرف هر دو مکان رعایت شود ؛ به این معنا که اگر این وسیله ها در یکى از دو شهر از آلات قمار محسوب شوند و در گذشته هم در هر دو مکان از آلات قمار بوده اند، بازى با آنها حرام است[198]. آیات عظام امام، بهجت، تبریزى، صافى، نورى و وحید: باید عرف هر دو مکان رعایت شود، بنابراین اگر تنها در بعضى از شهرها هم از آلات قمار محسوب شود، بازى با آن جایز نیست[199]. آیات عظام سیستانى، فاضل و مکارم: اگر در عرف محل (شهر) خود آنها از آلات قمار محسوب شود، بازى با آن جایز نیست و در غیر این صورت اشکال ندارد[200].   بازى شطرنج پرسش 104 . بازى با شطرنج، بدون برد و باخت و به منظور تقویت فکر و حافظه، چه حکمى دارد؟ آیات عظام امام، تبریزى، خامنه اى، فاضل، مکارم و نورى: اگر (واقعاً) در نظر عرف از آلت قمار بودن خارج شده باشد، بازى با آن اشکال ندارد[201] آیات عظام بهجت و وحید: اگر بدون برد و باخت باشد، بنابر احتیاط واجب جایز نیست و این احتیاط بسیار شدید است[202]. آیات عظام سیستانى و صافى: بازى با شطرنج حرام است و انگیزه یاد شده، هیچ تأثیرى در حکم ندارد و باعث جواز آن نمى گردد[203].   پرسش 105 . اگر براى مقلد ثابت شود که شطرنج در زمان حاضر آلت قمار بودن خود را از دست داده، بازى با آن بدون برد و باخت چه حکمى دارد؟ همه مراجع (به جز بهجت و صافى): اگر احراز شود که به نظر عرف آلت قمار بودن خود را از دست داده، بازى با آن اشکال ندارد[204]. آیه اللّه  بهجت: بازى با شطرنج اگر بدون برد و باخت باشد، بنا بر احتیاط واجب جایز نیست و این احتیاط بسیار شدید است[205]. آیه اللّه  صافى: بازى با شطرنج در هر حال حرام است[206].   جایزه قهرمان شطرنج پرسش 106 . پولى که به قهرمان بازى شطرنج مى دهند، چه حکمى دارد؟ همه مراجع (به جز سیستانى): اگر (واقعاً) در نظر عرف بازى با شطرنج از آلت قمار بودن خارج شده باشد، دریافت جایزه اشکال ندارد[207]. آیه اللّه  صافى: دریافت آن جایز نیست[208]. آیه اللّه  بهجت: بنابر احتیاط واجب، دریافت آن جایز نیست[209]. آیه اللّه  سیستانى: دریافت آن اشکال ندارد[210].   بازى پاسور پرسش 107 . بازى ورق و یا پاسور چه حکمى دارد؟ آیات عظام امام، تبریزى، خامنه اى، صافى، نورى و وحید: بازى با آلات قمار ـ هر چند بدون برد و باخت ـ حرام است[211]. آیه اللّه  فاضل: اگر در عرف از آلت قمار بودن خارج شده باشد و برد و باختى در کار نباشد اشکال ندارد[212]. آیات عظام بهجت و مکارم: اگر به صورت برد و باخت باشد، حرام است و اگر بدون آن باشد، بنا بر احتیاط واجب جایز نیست[213]. آیه اللّه  سیستانى: اگر به صورت برد و باخت باشد، حرام است و اگر بدون برد و باخت و شرط بندى باشد ؛ چنانچه در عرف محل (شهر) از آلات قمار شناخته شود، بنابر احتیاط واجب بازى و این جایز نیست[214].   تخت نرد پرسش 108 . حکم بازى با تخت نرد را بیان کنید؟ آیات عظام سیستانى، صافى و نورى: حرام است[215]. آیات عظام امام، تبریزى، خامنه اى، فاضل و مکارم: اگر از آلات قمار محسوب شود بازى با آن هر چند بدون برد و باخت حرام است[216]. آیات عظام بهجت و وحید: بازى با نرد، اگر به صورت برد و باخت باشد، حرام است و بدون آن بنا بر احتیاط واجب جایز نیست[217].   بیلیارد پرسش 109 . با توجه به رواج بیلیارد در سطح جامعه و تمایل بعضى مراکز آموزش عالى به استفاده از آن لطفا نظر مراجع عظام تقلید را در این خصوص بیان کنید؟ آیات عظام امام، تبریزى، خامنه اى، صافى، فاضل، مکارم و نورى: اگر در نظر عرف وسیله قمار شناخته شود، بازى با آن جایز نیست ؛ هر چند بدون برد و باخت باشد[218].  آیه اللّه  وحید: اگر در نظر عرف وسیله قمار شناخته شود، با برد و باخت حرام است و بنا بر احتیاط واجب، بدون برد و باخت هم جایز نیست[219]. آیه اللّه  سیستانى: اگر در نظر عرف محل، وسیله قمار شناخته شود، با برد و باخت حرام است و بنا بر احتیاط واجب، بدون برد و باخت هم جایز نیست[220]. آیه اللّه  بهجت: بازى با بیلیارد جایز نیست[221].   بازى با رایانه پرسش 110 . بازى با آلات قمار به صورت تک نفره با رایانه چه حکمى دارد؟ همه مراجع (به جز بهجت و سیستانى): بازى با آلات قمار جایز نیست. خواه طرف مقابل شخص باشد یا رایانه[222]. آیات عظام بهجت و سیستانى: بنابر احتیاط واجب جایز نیست[223].   پرسش 111 . در اکثر پارک ها و فروشگاه ها و مکان هاى عمومى، بازى هایى رایج است که فرد سکه پولى را در دستگاه قرار مى دهد و ممکن است چیزى برنده شود یا نشود!! آیا بر این بازى ها قمار صدق مى کند؟ همه مراجع: آرى، قمار است و بازى با آن جایز نیست[224].   شرط بندى پرسش 112 . آیا هر بازى که در آن برد و باخت و شرط بندى انجام گیرد، حرام است؟ همه مراجع: هر نوع بازى که به صورت برد و باخت و شرط بندى باشد، حرام است ؛ مگر در مسابقه تیراندازى و اسب سوارى[225].   شرط بندى فوتبال پرسش 113 . بیشتر اوقات مشاهده مى شود که عده اى در مسابقات فوتبال و... مبلغ کمى را تعیین و روى آن شرط بندى مى کنند و هر گروه یا تیمى که برنده مى شود ؛ با آن پول مواد خوراکى خریدارى کرده و همگى با هم مى خورند آیا این عمل حرام است؟ همه مراجع: این عمل قمار و شرط بندى محسوب مى شود و حرام است، مگر آنکه آن مبلغ را بعد از بازى از روى رضایت بدهند[226].   مسابقه اسب دوانى پرسش 114 . حکم شرط بندى در مسابقات اسب دوانى، تیراندازى و شنا چیست؟ همه مراجع: در مسابقات اسب دوانى و تیراندازى چنانچه این امر میان خود آنان انجام گیرد، اشکال ندارد ؛ ولى شرط بندى در مسابقات شنا جایز نیست[227]. تبصره. مسابقه اسب دوانى و تیر اندازى، داراى شرایطى است که باید آنها را رعایت کرد. در این صورت پاسخ یاد شده مورد پیدا مى کند.   شرط بندى تماشاچیان پرسش 115 . آیا تماشاچیان مسابقات اسب دوانى و تیراندازى، مى توانند با یکدیگر در پیش بینى نفرات برتر شرط بندى نموده و دریافت پول کنند؟ همه مراجع: خیر این کار حکم قمار دارد و حرام است[228].   پرسش 116 . اگر مالکان اسب یا سوارکاران در مسابقه کورس به تماشاچیان وکالت دهند تا میان خود نفرات برتر را پیش بینى و شرط بندى کنند ؛ آیا شرعاً مبالغ یا اجناس رد و بدل شده، حلال خواهد بود؟ همه مراجع: خیر جایز نیست و تنها این امر (شرط بندى) میان خود سوارکاران مشروعیت دارد[229].   مسابقه موتور سوارى پرسش 117 . آیا مسابقه موتور سوارى و مانند آن ـ که در این عصر جنبه نظامى دارد ـ آیا شرط برد و باخت در آن جایز است؟ همه مراجع: خیر جایز نیست[230]. آیه اللّه  نورى: اگر داراى غرض عقلایى باشد، شرط بندى در آن اشکال ندارد[231].   مسابقات ورزشى پرسش 118 . آیا در بازى هاى ورزشى، تعیین جایزه از شخص یا گروه سوم (غیر از مسابقه دهندگان) اشکال دارد؟ همه مراجع: در فرض یاد شده، اشکال ندارد[232].   جایزه پیشگویى مسابقات پرسش 119 . بعضى از بنگاه هاى خصوصى، با توجه به علاقه شدید جوانان به ورزش فوتبال اوراقى را در معرض فروش قرار داده و از خریداران مى خواهند که نتیجه مسابقات بین تیم هاى ورزشى را پیشگویى کنند و به کسانى که صحیح ترین پاسخ را بدهند، جایزه نقدى اعطا مى کنند، آیا این کار جایز است؟ همه مراجع: خیر این کار قمار و حرام است[233].   پول زمین پرسش 120 . پولى که براى برگزارى مسابقات ورزشى، از بازى کنندگان دریافت مى شود، چه حکمى دارد؟ همه مراجع: اگر به عنوان اجاره زمین و وسایل ورزشى باشد، اشکال ندارد[234].   نگه دارى آلات قمار پرسش 121 . حکم نگه دارى آلات قمار را بیان کنید؟ همه مراجع (به جز تبریزى و وحید): نگه دارى آلات قمار جایز نیست و باید آنها را از بین برد[235]. آیات عظام تبریزى و وحید: بنابر احتیاط واجب نگه دارى آلات قمار جایز نیست و باید آنها را از بین برد[236].   خرید آلات قمار پرسش 122 . آیا خرید و فروش آلات قمار جایز است؟ همه مراجع: خرید و فروش آلات قمار حرام است[237].   ارمغان بهزیستى پرسش 123 . سازمان هایى که به عنوان انجام کارهاى خیر، (مانند ارمغان بهزیستى، نهادهاى فرهنگى و...) اوراقى را در معرض فروش مى گذارند و در آن اوراق سؤالاتى مطرح مى کنند که اگر خریدار به آنها پاسخ بدهد، به قید قرعه جوایزى دریافت مى کند ؛ آیا این کار جایز است؟ آیات عظام امام، خامنه اى، صافى، فاضل، مکارم و وحید: اگر انگیزه اصلى شرکت کننده، کمک به امور خیریه باشد و نیت شرط بندى در آن نداشته باشد و آن سازمان و مؤسسه نیز جایزه را از وجوهى غیر از پول شرکت کنندگان بپردازد، اشکال ندارد[238]. آیه اللّه  تبریزى: اگر انگیزه اصلى شرکت کننده، کمک به امور خیریه باشد و نیت شرط بندى در آن نداشته باشد و جایزه را از وجوهى غیر پول شرکت کنندگان بپردازند، اشکال ندارد. البته جایزه اى را که از مؤسسات غیرشخصى (دولتى) به او مى دهند، حکم مجهول المالک را دارد[239]. آیه اللّه  بهجت: جایز نیست[240]. آیات عظام سیستانى و نورى: آرى، جایز است[241]. تبصره. آنچه در حال حاضر جریان دارد، بدین صورت است که مردم به انگیزه شرط بندى و دریافت جایزه شرکت مى کنند! در این صورت تمام مراجع تقلید ـ به جز آیات عظام نورى و سیستانى ـ آن را قمار و حرام مى دانند.   گلدکوئیست پرسش 124 . حکم شرکت در طرح تجارى «گلدکوئیست» و مانند آن چیست؟ همه مراجع: شرکت و عضو شدن در هر نوع بازاریابى شبکه اى ـ که به صورت هرمى مانند و بى انتها است ـ جایز نیست[242]. تبصره.  هر نوع بازاریابى شبکه اى حرام نیست.  تنها بخشى ازآن که به صورت زنجیره اى و هرمى (pyramid scheme) و بى انتها است، جایز نیست.    پرسش 125 . تکلیف پولى که از طریق معامله با شرکت گلدکوئیست و مانند آن به دست آمده چیست؟ همه مراجع: اگر صاحبان اصلى پول را مى شناسد، باید به آنها برگرداند و در غیر این صورت، از طرف آنان ـ با اجازه مجتهد جامع شرایط ـ به فقیر صدقه بدهد[243]. تبصره. آیات عظام تبریزى، خامنه اى، سیستانى، فاضل، مکارم و وحید، کسب اجازه از مجتهد جامع شرایط را احتیاط واجب مى دانند.      کتابنامه 1. حسینى خامنه اى، سید على، اجوبه الاستفتائات، الهدى، تهران، اول، 1381. 2. موسوى خمینى، سید روح اللّه ، استفتائات، دفتر انتشارات اسلامى، قم، اول، 1372. 3. تبریزى، میرزاجواد، استفتائات جدید، سرور، قم، اول، 1378. 4. مکارم شیرازى، ناصر، استفتائات جدید، مدرسه على بن ابیطالب، قم، اول، 1379. 5. نورى همدانى، حسین، التعلیقات على کتاب العروة الوثقى. 6. تبریزى، میرزاجواد،  التعلیقة على منهاج الصالحین، مهر، قم، اول، 1415ق. 7. طباطبایى یزدى، سیدمحمدکاظم، العروه الوثقى، اسماعیلیان، قم، چاپ پنجم، 1377. 8. لنکرانى، محمدفاضل، العروة الوثقى مع تعلیقات...، اعتماد، قم، اول، 1422 ق . 9. عبد الکریم عکاس، الغنا فى الاسلام، ص 151 دارالمحبه دمشق. 10. عبد الرحمن جزیرى، الفقه على المذاهب الاربعه، هفتم 1406 قمرى داراحیاء التراث العربى. 11. حسینى سیستانى، سید على، المسائل المنتخبه، ستاره، قم، 1416 ق . 12. مکارم شیرازى، ناصر، انوار الفقاهه، نسل جوان، قم، اول، 1416 ق . 13. موسوى خمینى، سید روح اللّه ، تحریر الوسیله، پیام، تهران، پنجم ، 1365 . 14. مکارم شیرازى، ناصر،  تعلیقات على العروة الوثقى، مدرسه على بن ابیطالب، قم، دوم، 1413ق. 15. ـــــــــــــــــــــ ، تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، تهران، دوازدهم، 1374. 16. ـــــــــــــــــــــ ، توضیح المسائل، هاتف، مشهد، هفدهم، 1376. 17. موسوى خمینى، سید روح اللّه ، توضیح المسائل، دفتر انتشارات اسلامى، قم، نهم، 1379. 18. بهجت، محمدتقى، توضیح المسائل، شفق، قم، بیست و چهارم، 1379. 19. تبریزى، میرزاجواد، توضیح المسائل، سرور، قم، هفتم، 1379 . 20. حسینى سیستانى، سید على، توضیح المسائل، دفتر آیه اللّه  سیستانى، مشهد، شانزدهم، 1419ق. 21. صافى گلپایگانى، لطف اللّه ، توضیح المسائل، قم، دوازدهم، 1418 ق . 22. لنکرانى، محمدفاضل،  توضیح المسائل، مهر، هشتاد و یکم، 1381. 23. نورى همدانى، حسین،  توضیح المسائل، مؤسسه مهدى موعود، پانزدهم، 1378. 24. وحید خراسانى، حسین، توضیح المسائل، مدرسة الامام باقرالعلوم، قم، اول، 1419ق. 25. بنى هاشمى خمینى، سید محمدحسن، توضیح المسائل مراجع، دفتر انتشارات اسلامى، قم، اول، دوم و سوم 1377. 26. صافى گلپایگانى، لطف اللّه ،  جامع الاحکام، حضرت معصومه، قم، دوم، 1378. 27. لنکرانى، محمدفاضل، جامع المسائل، مهر، قم، دوم، 1379. 28. خویى، سید ابوالقاسم،  صراط النجاة مع تعلیقات التبریزى، دار الاعتصام، قم، اول، 1417ق. 29. سید محمد تقى حسینى، غنا در آیینه شفاف اهل بیت، چاپ اول انتشارات استاد مطهرى قم 1382 30. حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقى، احیاء التراث العربى، بیروت، سوم، 1390ق. 31. خویى، سید ابوالقاسم، مستند العروة الوثقى، لطفى، قم، 1364. 32. ــــــــــــــــــــــ ،  مصباح الفقاهه، سیدالشهداء، قم، دوم، 1374. 33. حسینى سیستانى، سید على،  منهاج الصالحین. 34. حرعاملى، محمدبن حسن، وسائل الشیعه، مکتبه الاسلامیه، طهران، پنجم، 1401ق.     پی نوشت : [1]. ر.ک: امام خمینى، مکاسب المحرمه، ج 1 صص 198ـ224 ؛ على حسینى، الموسیقى، ص 16 و 17 ؛ آیه اللّه  شیخ جواد تبریزى، استفتائات، س 1046 و 1047 و 1048 ؛ آیه اللّه  فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 974 و 978 و 979. [2]. لقمان 31، آیه 6. [3]. ر.ک: وسائل الشیعه، ج 12، باب 99، ابواب ما یکتسب به. [4]. حج 22، آیه 30. [5]. همان. [6]. فرقان 25، آیه 72. [7]. همان. [8]. مؤمنون 23، آیه 3. [9]. قصص 28، آیه 55. [10]. تفسیر القمى، ج 2، ذیل آیات. [11]. الوافى، ج 17، ص 223ـ218 ؛ کفایة الاحکام، ص 85. [12]. امام خمینى، مکاسب المحرمه، ج 1، باب الغناء مصباح الفقاهه، ج 1، ص 486، (باب الغناء). [13]. عبد الرحمن جزیرى، الفقه على المذاهب الاربعه، ج 2، ص 41 ؛ مصباح الفقاهه، ج 1، ص 304. [14]. «الغناء رقیة الزنا»: بحار الانوار، ج 76، باب 99، باب الغناء. [15]. «بیت الغناء لاتؤمن فیه الفجیعة»: کافى، ج 6، باب الغناء. [16]. «الغناء یورث النفاق»: وسایل الشیعه، ج 12، باب 99، ابواب مایکتسب به. [17]. به نقل از: تفسیر نمونه، ج 17، ص 24. [18]. لقمان 31، آیه 6. [19]. امام صادق فرمود: «ان الملاهى تورث قساوة القلب»: مستدرک الوسائل، ج 13، ص 118. [20]. وسائل الشیعه، ج 12، باب 99، ابواب مایکتسب به. [21]. «من استمع الى اللّه و یذاب فى اذنه الآنک»: وسایل الشیعه، ج 5، ص 348. [22]. عبد الکریم عکاس، الغنا فى الاسلام، ص 151. [23]. تفسیر نمونه، ج 17، ص 24 ؛ الغنا فى الاسلام، ص 151. [24]. وسائل الشیعه، ج 6، ص 185. [25]. فاضل لنکرانى، جامع المسائل، ج 1، س 1009 ؛ اکبر ایرانى، بررسى مبانى موسیقى، ص 76 ؛ على حسینى، الموسیقى، ص 143ـ152 ؛ سید ابوالقاسم خوئى، مصباح الفقاهه، ج 1، ص 423. [26]. البدر الزاهر فى صلوة الجمله والمسافر، ص 234. [27]. سید محمد تقى حسینى، غنا در آیینه شفاف اهل بیت، ص 9 و 78. [28]. ر.ک: سنن نسایى، ج 3، ص 194 ؛ صحیح بخارى، ج 6، ص 137 ؛ سنن ترمذى، ج 2، ص 276 ؛ سنن ابى داود، ج 2، ص 104 ؛ عبد الرحمن جزیرى، الفقه على المذاهب الاربعه، ج 2 ص 41. یک نمونه از آن عبارت است از: وقتى نبى اکرم (صلی  الله  علیه  و  آله)   از غزوه اى با پیروزى به مدینه باز مى گشت زنى خدمت حضرت رسید و درخواست کرد که با خداى خود عهد و نذر کردم که هرگاه حضرت پیروز و سالم از جنگ باز گردد من شادمانى کنم حضرت فرمودند اگر عهد کرده اى به عهد خود وفا کن آن زن در حضور حضرت شروع به دف زنى و شعر خوانى کرد. فتح البارى، ج 11 ص 510 ؛ المغنى، ج 12، ص 40 ؛ مسند احمد، ج 5، ص 356. [29]. بحارالانوار، ج 43، ص 115. [30]. دعائم الاسلام، ج 2، ص 206. [31]. میرزاجواد تبریزى، استفتائات، س 1059 ؛ ناصر مکارم، استفتائات، ج 2، ص 695. [32]. العروه الوثقى، ج 1، التقلید، م 67. [33]. مکاسب المحرمه، ج 1، (باب الغناء). [34]. آیات عظام: سیستانى، تبریزى، وحید و مکارم، قید «مطرب» را لازم و شرط نمى دانند. [35]. امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، س 27 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1047 و 1050 و صراط النجاة، ج 1، س 1001. [36]. مکارم، استفتائات، ج 2، س 704 ؛ بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، م 20 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1131 ؛ سیستانى، sistani.org، موسیقى، ش 1 ؛ تبریزى، صراط النجاة، ج 1، س 1012 و 1013 و ج 2، س 919 ؛ دفتر: بقیه مراجع. [37]. امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، س 27 و 28 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 995 و 999 و 1005 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1140 ؛ نورى، توضیح المسائل، مسائل مستحدثه. [38]. بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، م 20 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1018. [39]. تبریزى، استفتائات، س 1046 و 1065 ؛ سیستانى، sistani.org، موسیقى، ش 5 ؛ مکارم، استفتائات، ج 2، س 703 و 708 ؛ وحید، منهاج الصالحین، ج 3 م 17. [40]. خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1141 و 1157 ؛ مکارم، استفتائات، ج 2، س 701 و 708 ؛ تبریزى، صراط النجاة، ج 5، س 1152 ؛ سیستانى، sistani.org، موسیقى، ش 22 ؛ دفتر: امام، بهجت، فاضل، صافى، نورى و وحید . [41]. امام، استفتائات، ج 3، سؤالات متفرقه، س 110 ؛ مکارم، استفتائات، ج 2، س 694 و 698 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1003 و 1017 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1131 و 1135 و 1155 ؛ سیستانى، sistani.org، موسیقى، ش 15 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1039 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 996 ؛ دفتر: بهجت، وحید و نورى. [42]. امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، س 25 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1157 ؛ بهجت، وسیله النجاة، ج 1، م 1449 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1003 ؛ نورى، توضیح المسائل، مسائل مستحدثه ؛ وحید، منهاج الصالحین، ج 3، م 8 و 17 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 999 ؛ تبریزى، صراط النجاة، ج1، س 1008 و 1025 ؛ سیستانى، sistani.org، موسیقى، ش 5 ؛ مکارم، استفتائات، ج 2، س 708. [43]. امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، س 27 و ج 3، سؤالات متفرقه، س 107 و تحریرالوسیله، ج 1، (مکاسب محرمه)، م 13 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1005 و 987 و 988 و 974 ؛ نورى، توضیح المسائل، مسائل مستحدثه ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1127 و 1132 ؛ صافى، هدایة العباد، ج 1، م 1697 و جامع الاحکام، ج 1، س 995 و 1018. [44]. بهجت: دفتر؛ تبریزى، التعلیقة على منهاج الصالحین، المکاسب المحرمه، م 17 ؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج 2، م 20 ؛ مکارم، استفتائات، ج 1، س 519 و 520 ؛ وحید، منهاج الصالحین، ج  3، م 17 . [45]. امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، س 27 و ج 3، سؤالات متفرقه، س 107 و تحریرالوسیله، ج 1، (مکاسب محرمه)، م 13 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1005 و 987 و 988 و 974 ؛ نورى، توضیح المسائل، مسائل مستحدثه ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1127 و 1132. [46]. صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 995 و 1018 و دفتر: بهجت. [47]. سیستانى، منهاج الصالحین، ج 2، م 20 ؛ وحید، منهاج الصالحین، ج 3، م 17 ؛ تبریزى، التعلیقة على منهاج الصالحین، مکاسب محرمه، م 17 ؛ مکارم، استفتائات، ج 1، س 519 و 520. [48]. خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1143 و 1157 و 1147 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 999 و 1005 ؛ مکارم، استفتائات، ج 1، س 520 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 988 ؛ تبریزى، صراط النجاة، ج 1، س 1014 و ج 5، س 1149 ؛ دفتر: امام، بهجت، سیستانى نورى و وحید . [49]. مکارم، استفتائات، ج 1، س 520 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 999 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1147 و 1143 ؛ تبریزى، صراط النجاة، ج 1، س 1041 و ج 5 س 1149 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 988 و 993 ؛ دفتر: امام، بهجت، وحید، نورى. [50]. امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، س 40 و 45 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1131 ؛ مکارم، استفتائات، ج 1، س 527 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1007 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1084 ؛ نورى، استفتائات، ج 1، س 438 ؛ دفتر: سیستانى، بهجت، و وحید. [51]. امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، س 39 ؛ دفتر: همه مراجع. [52]. تبریزى، صراط النجاة، ج 1، س 1004 و ج 2، س 919 ؛ مکارم، استفتائات، ج 2، س 716 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1064 و 1138 و 1158 و 1159 ؛ امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، س 38 ؛ دفتر: بهجت، وحید، نورى، صافى، فاضل و سیستانى. [53]. مکارم، استفتائات، ج 1، س 1160 و ج 2، س 1388 و 719 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1013 و 1011 و ج 2، س1482 و 1459 و 1010 و 1475 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1071 و 1074 و 1045 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 948 و 946 و 950 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1167 و 1174 و 1064 و 1193 و 1429 و 1154 ؛ سیستانى، sistani.org، موسیقى ش 13 ؛ دفتر: امام، بهجت، وحید و نورى. [54]. دفتر: همه مراجع. [55]. مکارم، استفتائات، ج 1، س 1160 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1016 ؛ تبریزى، صراط النجاة، ج 1، س 1004 و استفتائات، س 1071 و 1074 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 933 و 947 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1138 و 1158 و 1064 ؛ دفتر: امام، بهجت، وحید و نورى. [56]. دفتر: همه مراجع. [57]. امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، س 31 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1139 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 999 ؛ مکارم، استفتائات، ج 1، س 520 ؛ بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، م 20، تبریزى، استفتائات، س 1050 ؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج 2، م 20 ؛ دفتر: نورى و وحید. [58]. صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1018 و 1007 و 998 و 997. [59]. صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 999 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1143 و 1157 ؛ تبریزى، صراط النجاة، ج 5، س 1149 و ج 1، س 1003 ؛ امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، س 26 ؛ دفتر: نورى، وحید، بهجت، سیستانى، فاضل و مکارم. [60]. خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1152 و 1155 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 999 و 1005 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1083 و صراط النجاة، ج 5، س 1149 ؛ دفتر: امام، بهجت، وحید، مکارم، نورى، سیستانى و فاضل. [61]. امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، س30 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات س1164 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س992 ؛ مکارم، استفتائات، ج 1 س 524 و 525 و ج 2، س 707 و 710 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1054 و 1065 و صراط النجاة، ج 1، س 1005 ؛ دفتر: سیستانى، وحید و نورى. [62]. صافى، جامع الاحکام، ج 1 س 1003 و 1015 و 1018 ؛ دفتر: بهجت. [63]. خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1134 ؛ امام ،استفتائات، مکاسب محرمه، س 25 و دفتر: فاضل. [64]. تبریزى، استفتائات، س 1054 ؛ سیستانى، sistani.org، موسیقى ش 2 و منهاج الصالحین، ج 2 م 20 ؛ نورى، استفتائات، ج 2 س 571 ؛ مکارم، استفتائات ج 1، س 525 و 528 و دفتر: وحید. [65]. صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1006 و 1009 ؛ دفتر: بهجت. [66]. امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرم س30 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات س1164 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س992 ؛ مکارم، استفتائات، ج 1 س 524 و 525 و ج 2، س 707 و 710 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1054 و 1065 و صراط النجاة، ج 1، س 1005 و دفتر: سیستانى، وحید و نورى. [67]. صافى، جامع الاحکام، ج 1 س 1003 و 1015 و 1018 ؛ دفتر: بهجت. [68]. فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1735 و 1736 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1133 ؛ مکارم، استفتائات، ج 1، س 533 ؛ امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، س 27 و ج 3، موسیقى، س 107 ؛ دفتر: بهجت، صافى و وحید. [69]. تبریزى، صراط النجاة، ج 2، س 923 و 930 و ج 6، س 1456 ؛ دفتر: سیستانى . [70]. امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، س 26 و 30 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1143 ؛ مکارم، استفتائات، ج 2، س 711 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 988 و 993 و 991 ؛ تبریزى، صراط النجاة، ج 5، س 1149 و دفتر: سیستانى و نورى. [71]. صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1003 و 1000 و 1007 و 1005 و دفتر: بهجت. [72]. امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، س 28 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1141 ؛ مکارم، استفتائات، ج 1، س 517 و 533 ؛ تبریزى، صراط النجاة، ج 1، س 1006 ؛ سیستانى، sistani.org، موسیقى ش 10 ؛ دفتر: نورى، صافى، وحید و بهجت. [73]. مکارم، استفتائات، ج 2، س 714 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1004 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1151 ؛ دفتر: امام، بهجت، تبریزى، سیستانى، فاضل، وحید و نورى. [74]. فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 929 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1140 ؛ دفتر: همه مراجع. [75]. مکارم، استفتائات، ج 2، س 717 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1002 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1043 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1141 ؛ سیستانى، sistani.org، موسیقى، ش 22 ؛ امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، س 28 و دفتر: بهجت، وحید، فاضل و نورى. [76]. مکارم، استفتائات، ج 2، س 712 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1020 و 1018 و 998 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1043 و 1050 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 995 و 1002 و 1004 و 999 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1139 ؛ سیستانى، sistani.org، موسیقى، ش 27 و 22 و 10 ؛ نورى، توضیح المسائل، مسائل مستحدثه و استفتائات، ج 2، س 541 و 547 و دفتر: بهجت و وحید. [77]. خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1136 ؛ دفتر: همه مراجع. [78]. مکارم، استفتائات، ج 2، س 1372 و 1712 ؛ صافى، جامع المسائل، ج 2، س 1462 و 1459 و ج 1، س 1016 و 1007 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1071 و 1059 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 947 و 946 و 995 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1154 و 1066 و 1139 ؛ سیستانى، sistani.org، موسیقى، ش 13 و 22 ؛ بهجت، توضیح المسائل، م 1608 و متفرقه م 20 ؛ نورى، استفتائات، ج 1 س 1011 و 1015. [79]. دفتر: همه مراجع. [80]. مکارم، استفتائات، ج 2، س 659 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 994 و 1018 و 1020 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1077 و 1050 و 1059 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 996 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1154 و 1127 ؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج 2، م 20 ؛ نورى، استفتائات، ج 1 س 1008 ؛ وحید، منهاج الصالحین، ج 3، م 17. [81]. همان منابع. [82]. مکارم، استفتائات، ج 2، س 712 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1020 و 1018 و 998 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1043 و 1050 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 995 و 1002 و 1004 و 999 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1139 ؛ سیستانى، sistani.org موسیقى ش 27 و 22 و 10 ؛ نورى، توضیح المسائل، (مسائل مستحدثه) ؛ استفتائات، ج 2 س 541 و 547 ؛ دفتر: بهجت و وحید. [83]. مکارم، استفتائات، ج 2، س 717 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1002 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1043 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1141 ؛ سیستانى، sistani.org، موسیقى ش 22 ؛ امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، س 28 و دفتر: وحید، بهجت، فاضل و نورى. [84]. صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1002 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1127 ؛ 1146 ؛ مکارم، استفتائات، ج 1، س 527 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1043 ؛ سیستانى، sistani.org، موسیقى، ش 26 و 22 و 5 ؛ نورى، استفتائات، ج 2، س 548 ؛ دفتر: امام، بهجت، فاضل و وحید. [85]. دفتر: همه مراجع. [86]. امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، س 30 و 41 و ج 3، سؤالات متفرقه، س 116 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 992 و 1000 ؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج 2، م 11 ؛ دفتر: خامنه اى، نورى و مکارم. [87]. وحید، منهاج الصالحین، ج 3، م 8 و 9 ؛ تبریزى، منهاج الصالحین، ج 2، م 8 و 9 ؛ صراط النجاة، ج 1، س 1012. [88]. صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 996 ؛ بهجت، وسیلة النجاة، ج 1، م 1441 و 1442 و دفتر . [89]. امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، س 25 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1149 و 1164 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 992 ؛ توضیح المسائل مراجع، م 2067 ؛ تبریزى، صراط النجاة، ج 1، س 1023 ؛ استفتائات، س 1063 ؛ وحید، منهاج الصالحین، ج 3 م 8 ؛ مکارم، استفتائات، ج 2، س 707 ؛ سیستانى، سایت، (موسیقى) ؛ دفتر: نورى. [90]. صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 996 و 1020 و 1018 ؛ بهجت، توضیح المسائل، م 1624 ؛ وسیله النجاة، ج 1، م 1441 و 1442  و دفتر . [91]. دفتر: همه مراجع. [92]. دفتر: صافى و بهجت. [93]. ر.ک: منابع عنوان «نگه دارى آلات موسیقى». [94]. دفتر: همه مراجع. [95]. دفتر: بهجت و صافى. [96]. دفتر: همه مراجع. [97]. خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1210 و 1165 ؛ مکارم، استفتائات، ج 2، س 812 و ج 1، س 518 ؛ توضیح المسائل مراجع، م 2055 و 2067 و 2068 ؛ نورى، توضیح المسائل، م 2051 و 2062 و 2063 ؛ وحید، توضیح المسائل، م 2063 و 2075 و 2076. [98]. امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، م 26 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1144 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1078 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 992 ؛ مکارم، استفتائات، ج 2، س 711 ؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج 2، م 11 و سایت، س 17 و 18 ؛ دفتر: وحید، و نورى. [99]. صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1005 و 1007 و 1020 و 1018 ؛ دفتر: بهجت. [100]. امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، م 26 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1144 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1078 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 992 ؛ مکارم، استفتائات، ج 2، س 711 ؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج 2، م 11 و سایت، س 17 و 18 ؛ دفتر: وحید و نورى. [101]. صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1005 و 1007 و 1020 و 1018 ؛ دفتر: بهجت. [102]. مکارم، استفتائات، ج 2، س 711 و ج 1، س 525 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1078 و صراط النجاة، ج 1، س 10501023 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 992 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1144 و 1156 و 1164 ؛ دفتر: وحید، نورى. [103]. صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1020 و 996 ؛ دفتر: بهجت. [104]. امام، تحریرالوسیله، ج 1، مکاسب محرمه، س 13 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 978 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1132 ؛ صافى، هدایة العباد، ج 1 م 1697 ؛ نورى، توضیح المسائل، (مسائل مستحدثه) ؛ بهجت، وسیله النجاة، ج 1، م 1449. [105]. تبریزى، صراط النجاة، ج 5، س 1151 و 1162. [106]. مکارم، استفتائات، ج 2، س 701 ؛ وحید، منهاج الصالحین، ج 3، م 17. [107]. سیستانى، منهاج الصالحین، ج 2، م 20. [108]. مکارم، استفتائات، ج 2، س 701 و 703 ؛ صافى، هدایة العباد، ج 1، م 1697 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 978 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1150 ؛ نورى، توضیح المسائل، مسائل مستحدثه ؛ بهجت، وسیلة النجاة، ج 1، م 1449 ؛ وحید، منهاج الصالحین، ج 3، م 17. [109]. تبریزى، صراط النجاة، ج 5، س 1151 و 1162. [110]. سیستانى، منهاج الصالحین، ج 2، م 20. [111]. تبریزى، صراط النجاة، ج 1، س 1002 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1128 و 1139 و 1157 ؛ دفتر:  همه مراجع . [112]. تبریزى، صراط النجاة، ج 6، س 1441 ؛ دفتر: همه مراجع. [113]. امام، تحریرالوسیله، ج 1، مکاسب محرمه، م 13 ؛ صافى، هدایة العباد، ج 1، م 1698 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1057 و التعلیقة على منهاج الصالحین، (مکاسب محرمه)، م 17 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 997 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1134 ؛ بهجت، وسیله النجاة، ج 1، م 1449 ؛ وحید، منهاج الصالحین، ج 3، م 17 ؛ دفتر: نورى. [114]. مکارم، استفتائات، ج 1، س 523 ؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج 2. [115]. تبریزى، استفتائات، س1069 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، 1142 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج1، س1724 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج2، س1671 ؛ نورى، استفتائات، ج2، س549 ؛ مکارم، استفتائات، ج2، س709 و ج1، س531 ؛ سیستانى، sistani.org، موسیقى، س23 ؛ دفتر: بهجت، امام و وحید. [116]. تبریزى، استفتائات، س1043 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س1128 و 1139 ؛ نورى، استفتائات،ج1، س439 و ج2، س 547 و 548 ؛ سیستانى، sistani.org، موسیقى، س23 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج1، س992 و 995 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج2، س1608 ؛ مکارم، استفتائات، ج1، س533 ؛ امام، استفتائات، ج2، (مکاسب محرمه)، س25 ؛ دفتر: بهجت و وحید. [117]. فاضل، جامع المسائل، ج1 س2182 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج2، س1681 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س1145 ؛ نورى، استفتائات، ج2، س545 ؛ امام، استفتائات، ج3، احکام نظر، 57 و 65 ؛ تبریزى، استفتائات، س1058 ؛ دفتر: بهجت، سیستانى و وحید. [118]. مکارم، استفتائات، ج2، س764 و ج1، س785. [119]. صافى، جامع الاحکام، ج2، س1671 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س1145 ؛ تبریزى، استفتائات، س1058 ؛ بهجت، توضیح المسائل، م1936 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج1، س1725 ؛ نورى، استفتائات، ج2، س549 و دفتر: امام، وحید، سیستانى و مکارم. [120]. صافى، جامع الاحکام، ج2، س1670 ؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج3، النکاح، م29 ؛ نورى، مکارم و امام، تعلیقات على العروة، (النکاح)، م39 و دفتر: بهجت، تبریزى، خامنه اى و وحید. [121]. مکارم، استفتائات، ج1، س811 و تعلیقات على العروة، النکاح، م39 ؛ امام، فاضل و نورى، تعلیقات على العروة، (النکاح)، م39 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج2، س1668 و 1671 ؛ تبریزى، استفتائات، س1609 ؛ بهجت، توضیح المسائل، م1936 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س1146 ؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج3، (النکاح)، م29 و دفتر: وحید. [122]. امام، استفتائات، ج3، نظر، س65 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج2، س1676 و 1674 و 1671 و 1677 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات ، س 1145 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج1، س1721 ؛ نورى، استفتائات، ج2، س545 و 549 ؛ تبریزى، استفتائات، س1609 ؛ سیستانى، sistani.org، غناء، ش3 ؛ دفتر: بهجت. [123]. مکارم، استفتائات، ج1، س785. [124]. صافى، جامع الاحکام، ج2، س1670 و 1675. [125]. فاضل، جامع المسائل، ج1، س1725 ؛ نورى، استفتائات، ج2، س545 و 549 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س1145 ؛ تبریزى، استفتائات، س1076 و 1609 ؛ سیستانى، sistani.org، غناء، س3 ؛ دفتر: امام و وحید. [126]. صافى، جامع الاحکام، ج2، س1671 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج1، س1724 ؛ مکارم، استفتائات، ج2، س709، ج1، س526 ؛ دفتر: امام و بهجت. [127]. تبریزى، استفتائات، س1058 و 1049 و 1075 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س1145 ؛ نورى، استفتائات، ج1، س444، و ج2، س542 و 544 و 549 ؛ سیستانى، sistani.org، غناء، س5. [128]. امام، استفتائات، ج3، نظر، س64 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج1، س1722 ؛ تبریزى، استفتائات، س1058 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 1145 ؛ نورى، استفتائات، ج2، س544 و 545 و 549 ؛ دفتر: امام، سیستانى و وحید. [129]. مکارم، استفتائات، ج1، س522 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج2، س1674 و 1675 و دفتر: بهجت. [130]. تبریزى، استفتائات، س1058 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س1145 ؛ نورى، استفتائات، ج2، س544 و 545 و 549 ؛ سیستانى، sistani.org، غناء، س6 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج1، س1722 و 977 ؛ دفتر: امام و وحید. [131]. مکارم، استفتائات، ج1، س522 ؛ دفتر: بهجت و صافى. [132]. خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س1155 ؛ امام، استفتائات، ج2، مکاسب محرمه، س34 ؛ تبریزى، استفتائات، س1083 ؛ مکارم، استفتائات، ج1، س529 ؛ نورى، استفتائات، ج1، س446 و دفتر: وحید، بهجت، فاضل، صافى و سیستانى. [133]. تبریزى، صراط النجاة، ج 6، س 1446 ؛ دفتر: همه مراجع. [134]. مکارم، استفتائات، ج 1، س 535 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1023 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1736 و 1737 ؛ دفتر: امام، بهجت، سیستانى، وحید و نورى. [135]. تبریزى، صراط النجاة، ج 6، س 1456 و 1448 و 1444. [136]. خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1133 و 1134 و 1166. [137]. امام، مکاسب محرمه، ج 1، ص 234 ؛ تبریزى و وحید، منهاج الصالحین، (مکاسب محرمه)، م 17 ؛ دفتر: بهجت، خامنه اى، فاضل و نورى. [138]. صافى، هدایة العباد، ج 1، م 1698. [139]. مکارم، استفتائات، ج 1، س 523 ؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج 2، م؟؟؟؟؟. [140]. امام، تحریرالوسیله، ج 1، م 13 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1134 ؛ بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، م 20 و وسلیه النجاة، ج 1، م 1449 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 997 ؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج 2، م 20 ؛ وحید، منهاج الصالحین، ج 3، م 17 ؛ تبریزى، استفتائات، 1057 و التعلیقة على منهاج الصالحین، مکاسب محرمه، م 17 ؛ مکارم، استفتائات، ج 1، س 528 ؛ صافى، هدایة العباد، ج 1، م 1698 و جامع الاحکام، ج 2، س 1585 ؛ دفتر: نورى. [141]. صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1015 و هدایة العباد، ج 1، م 1698 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1057 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1740 و 997 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1134 ؛ وحید، منهاج الصالحین، ج 3، م 17. [142]. سیستانى، منهاج الصالحین، ج 2، م 20 ؛ مکارم، استفتائات، ج 1، س 528 و 523. [143]. امام، تحریرالوسیله، ج 1، مکاسب محرمه، م 13 ؛ صافى، هدایة العباد، ج 1، م 1698 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1057 و التعلیقة على منهاج الصالحین، (مکاسب محرمه)، م 17 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 997 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1134 ؛ بهجت، وسیله النجاة، ج 1، م 1449 ؛ وحید، منهاج الصالحین، ج 3، م 17 ؛ دفتر: نورى و مکارم و استفتائات، ج 1، س 523. [144]. فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1736 ؛ مکارم، استفتائات، ج 2، س 538 و712 و 539 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 2، س 1581 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1051 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1181 و 1180 ؛ بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، م 30 ؛ دفتر: امام خمینى. [145]. نورى، استفتائات، ج 1 س 1037. [146]. تبریزى، استفتائات، س 1051 ؛ سیستانى، sistani.org، موسیقى، ش 5. [147]. دفتر: وحید. [148]. فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1735 و 1736 ؛ مکارم، ج 1، س 539 و 538 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 2، س 1583 و 1581 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1181 ؛ بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، م 30. [149]. نورى، استفتائات، ج 2 س 548. [150]. تبریزى، استفتائات، س 1037 و صراط النجاة، ج 1، س 1020 ؛ سیستانى، sistani.org، کف زدن ش 3 و 4. [151]. دفتر: وحید. [152]. امام، استفتائات، ج 2، س 33 ؛ مکارم، استفتائات جدید، ج 1، س 539 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 2، س 1581 و 1583 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1180 و 1181 ؛ بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، م 30 ؛ نورى، استفتائات، ج 1، س 1046 و 441 و ج 2، س 584 ؛ دفتر: وحید. [153]. تبریزى، صراط النجاة، ج 1، س 1020 و استفتائات، سیستانى، sistani.org کف زدن، ش 7 و 5 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1734 و 1735 و 1739. [154]. نورى، استفتائات، ج 1، س 1046 و ج 2، س 584. [155]. مکارم، استفتائات، ج 1، س 538 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1734 ؛ نورى، استفتائات، ج 2، س 584 و ج 1، س 441. [156]. صافى، جامع الاحکام، ج 2، س 1583 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1051 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1181 ؛ سیستانى، sistani.org کف زدن ش 1 ؛ بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، م 30 ؛ دفتر: امام خمینى. [157]. دفتر: وحید. [158]. امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، س 35 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1042 و 1067 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1171 ؛ سیستانى، sistani.org رقص ش 7 ؛ دفتر: وحید. [159]. مکارم، استفتائات، ج 1، س 534 و 535 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 2، س 1580 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1736 و 1738 ؛ نورى، استفتائات، ج 2 س 574. [160]. دفتر: بهجت. [161]. تبریزى، استفتائات، س 1042 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1174 و 1171 ؛ امام، استفتائات، ج 2، س 35 و 25 ؛ نورى، استفتائات، ج 2، س 574 و توضیح المسائل، مسائل مستحدثه ؛ مکارم، استفتائات، ج 1، س 534 و 535 و 520 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 2، س 1580 و 1585 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1737 و 989 ؛ سیستانى، sistani.org، رقص، ش 2 ؛ دفتر: وحید . [162]. دفتر: بهجت. [163]. تبریزى، استفتائات، س 1067 و 1042 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1168 ؛ دفتر: امام خمینى. [164]. فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1736 ؛ نورى، استفتائات، ج 2 س 575 و 573 و 574 ؛ دفتر: بهجت، سیستانى و وحید. [165]. مکارم، استفتائات، ج 1، س 535 و 537 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 2، س 1580. [166]. تبریزى، استفتائات، س 1042 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1168 ؛ دفتر: امام خمینى. [167]. فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1736 ؛ سیستانى، sistani.org رقص، ش 3 ؛ نورى، استفتائات، ج 2، س 574 ؛ بهجت، توضیح المسائل، م 1. [168]. مکارم، استفتائات، ج 1، س 537 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 2، س 1580. [169]. تبریزى، استفتائات، س 1042 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1168 ؛ دفتر: امام خمینى. [170]. فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1736 ؛ سیستانى، sistani.org، رقص ش 9 ؛ نورى، استفتائات، ج 2 س 574 ؛ بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، م 1. [171]. مکارم، استفتائات، ج 1، س 537 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 2، س 1580. [172]. تبریزى، استفتائات، س 1067 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1168 ؛ دفتر: همه مراجع. [173]. خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1168 ؛ دفتر: امام خمینى. [174]. فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1736 ؛ نورى، استفتائات، ج 2 س 574 ؛ دفتر: بهجت، سیستانى و وحید. [175]. مکارم، استفتائات، ج 2، س 534 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 2، س 1580 ؛ تبریزى، استفتائات، س 1067. [176]. مکارم، استفتائات، ج 1، س 536 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1175 ؛ دفتر: همه مراجع. [177]. دفتر: امام، تبریزى، خامنه اى . [178]. دفتر:  بهجت، فاضل، نورى و وحید؛ سیستانى، سایت رقص sistani.org . [179]. دفتر:  صافى و مکارم . [180]. خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1169 ؛ دفتر: همه مراجع. [181]. تبریزى، استفتائات، س 1062 ؛ خامنه اى، استفتائات، س 1166 و 1179 ؛ دفتر: همه مراجع. [182]. خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1179 ؛ دفتر: همه مراجع. [183]. دفتر: همه مراجع. [184]. مکارم، استفتائات، ج 1، س 821 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1169 و دفتر: همه مراجع. [185]. مکارم، استفتائات، ج 1، س 821 ؛ دفتر: همه مراجع. [186]. مائده 5، آیه 90. [187]. سید على اکبر، قرشى، قاموس قرآن، ج 7، ص 263. [188]. وسائل الشیعه، ج 12، ص 119، ح 3. [189]. «قیل یا رسول اللّه  ما المیسر؟ فقال (صلی الله علیه و آله) : کل ما تقومر به حتى الکعاب و الجوز» ؛ همان، ح 4. [190]. مائده 5، آیه 91. [191]. بقره 2، آیه 219. [192]. مائده 5، آیه 3. [193]. اعراب دوگونه ازلام تیرهاى مخصوص داشتند: «ازلام» امر و نهى و دیگرى «ازلام قمار». «ازلام قمار» عبارت بود از ده چوب تیر به نام هاى فذّ، توأم، مسبل، نافس، حلس، رقیب، معلّى، سفیح، منیح و رغد. هفت تاى اولى داراى سهم بود به ترتیب از یک تا هفت سهم و سه تاى اخیر سهمى نداشتند. در تفسیر مجمع البیان آمده است: شترى را سربریده و 28 قسمت مى کردند و قماربازان ده نفر به عدد تیرها بودند، آن گاه تیرها را مخلوط کرده، هر کس یک تیر برمى داشت ؛ صاحب تیر «فذ» یک قسمت و صاحب تیر «توأم» دو قسمت، تا آنکه تیر «معلى» به نام او آمده بود، هفت سهم مى برد و آنان که سه تیر «سفیح، منیح یا رغد» به دست آنها آمده بود، نه تنها چیزى نمى بردند ؛ بلکه پول شتر را هم مى پرداختند صص 245 ـ 244. در آیه، این کار فسق دانسته شده است ؛ یعنى، قمار و بازى با آلات قمار، گناهى بزرگ و خروج از طاعت خداوند و روى آوردن به معصیت است. همان، ص 245 و نیز: على اکبر، هاشمى رفسنجانى، تفسیر راهنما، ج 4. روشن است که نه تیرهاى قمار، خصوصیتى در تحریم داشته و نه حیوان و گوشت آن. بنابراین اموال به دست آمده از هر نوع، برد و باخت و حرام است (همان) ؛ جز در مواردى مانند مسابقه تیراندازى یا اسب سوارى که استثنا شده است. [194]. بقره2، آیه 188 ؛ نساء(4)، آیه 29 و نیز ر.ک: نساء(4) آیه 161 ؛ توبه(9)، آیه 34. [195]. ر.ک: وسائل الشیعه، ج 12، صص 119 ـ 121. [196]. امام، استفتائات، ج2، مکاسب محرمه، س18 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1116 ؛ تبریزى، استفتائات، س981 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج2، س939 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج1، س1041 ؛ نورى، استفتائات، ج1، س544. [197]. بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، س9 ؛ وحید، منهاج الصالحین، ج3، م19 ؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج2، م22 ؛ مکارم، استفتائات، ج 1، س 544. [198]. خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س1126. [199]. تبریزى، استفتائات، س 981 ؛ دفتر: امام، بهجت، صافى، نورى و وحید. [200]. سیستانى، سایت قمار، س 4 ؛ دفتر: فاضل و مکارم. [201]. تبریزى، استفتائات، س 983 ؛ دفتر: امام، خامنه اى، فاضل، مکارم و نورى. [202]. بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، م 9 ؛ دفتر: وحید . [203]. صافى، جامع الاحکام، ج1، س1041 ؛ سیستانى، سایت شطرنج، س 4 و 5. [204]. امام، استفتائات، ج2، مکاسب محرمه، س21 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1115 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 952 ؛ مکارم، استفتائات، ج1، س543 ؛ تبریزى، استفتائات، س982 ؛ سیستانى، سایت، س12 ؛ وحید، منهاج الصالحین، ج3، م 19 ؛ نورى، استفتائات، ج1، س 559. [205]. بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، س 9. [206]. صافى، جامع الاحکام، ج1، س1041 و 1042. [207]. دفتر: امام، بهجت، خامنه اى، فاضل، صافى و وحید. [208]. صافى، جامع الاحکام، ج1، س1051. [209]. دفتر: بهجت. [210]. دفتر: سیستانى. [211]. صافى، جامع الاحکام، ج1، س 1045 ؛ امام، استفتائات، ج2، مکاسب محرمه، س18 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س1116 ؛ نورى، استفتائات، ج1 س559 و 560 ؛ وحید، منهاج الصالحین، ج3، م19 ؛ تبریزى، استفتائات، س 981. [212]. فاضل، جامع المسائل، ج1، س 951. [213]. مکارم، استفتائات، ج 1، س 541 و 544 ؛ بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، س 9. [214]. سیستانى، سایت، س 9. [215]. سیستانى، سایت، قمار ؛ نورى، استفتائات، ج 2، س 560 ؛ دفتر: صافى. [216]. امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، س15 ؛ تبریزى، استفتائات، س 982 ؛ مکارم، استفتائات، ج 2، س 733 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1125 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج2، س939. [217]. بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، س9 ؛ وحید، منهاج الصالحین، ج3، م19. [218]. امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، س15 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س1125 و 1119و 1116 ؛ فاضل، سایت، قمار، س47 ؛ مکارم، استفتائات، ج 1، س540 و ج 2، س733 ؛ تبریزى، سایت ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س1041 ؛ دفتر: نورى. [219]. وحید، منهاج الصالحین، ج 3، م19. [220]. سیستانى، سایت، قمار، س2. [221]. دفتر: بهجت. [222]. فاضل، سایت، احکام قمار، س 50 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، ج5، س1154 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج1، س1043 ؛ مکارم، استفتائات، ج2، س734 و نورى، استفتائات، ج1، س559 ؛ تبریزى، صراط النجاة، ج5، س1154 ؛ دفتر: امام و وحید. [223]. سیستانى، سایت، قمار، س و 1 ؛ دفتر: بهجت. [224]. دفتر: همه مراجع. [225]. امام، استفتائات، ج 2، مکاسب محرمه، س 17 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1123 ؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج 2، م 22 ؛ وحید، منهاج الصالحین، ج 3، م 19 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 953 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1039 ؛ مکارم، استفتائات، ج 2، س 727 ؛ تبریزى، استفتائات، س 992 ؛ دفتر: بهجت و نورى. [226]. سیستانى، سایت، شرط بندى، س 1 ؛ دفتر: همه مراجع. [227]. امام، استفتائات، ج 3، سؤالات متفرقه، س 150 ؛ دفتر: همه مراجع. [228]. دفتر: همه مراجع. [229]. دفتر: همه مراجع. [230]. تبریزى، استفتائات، س 995 ؛ دفتر: همه مراجع. [231]. دفتر: نورى. [232]. مکارم، استفتائات، ج 2، س 728 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1049 ؛ دفتر: امام، بهجت، تبریزى، خامنه اى، فاضل، نورى و وحید. [233]. فاضل، جامع المسائل، ج2، س952 ؛ دفتر: همه مراجع . [234]. دفتر: همه مراجع . [235]. امام، تحریر الوسیله، ج 1، م 8 ؛ بهجت، وسیله النجاة، ج 1، م 1441 ؛ صافى، هدایة العباد، ج 1، م 1689 ؛ نورى، استفتائات، ج 2، س 559 ؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج 2، م 11 ؛ دفتر: خامنه اى و فاضل. [236]. وحید، منهاج الصالحین، ج 3، م 9 ؛ تبریزى، منهاج الصالحین ج 2، التجارة، م 9. [237]. امام، تحریرالوسیلة، ج 1، م 8 ؛ وحید، منهاج الصالحین، ج 3، م 8 ؛ تبریزى، منهاج الصالحین، ج2، التجارة، م 8 ؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج 2، م 9 ؛ مکارم، استفتائات، ج 2، س 733 ؛ بهجت، وسیلة النجاة، ج 1، م 1441 ؛ نورى، استفتائات، ج 2، س 559 ؛ صافى، هدایة العباد، ج 1، م 1689 ؛ دفتر: خامنه اى و فاضل. [238]. فاضل، جامع المسائل، ج 2، س 953 ؛ مکارم، استفتائات، ج 2، س 731 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1237 و 1239 ؛ دفتر: امام و وحید. [239]. دفتر: تبریزى. [240]. دفتر: بهجت. [241]. دفتر: نورى و سیستانى. [242]. دفتر: همه مراجع. [243]. دفتر: همه مراجع.   .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه