آیا مهر در نماز بدعت است؟

درابتدا مناسب است که تعریف ازبدعت نموده وعناصر آن را بیان داریم سپس بررسی نماییم که آیامهر گذاشتن از موارد بدعت است یا خیر؟بدعت در لغت به معنای کار نو و بی سابقه است و در اصطلاح به معنای ادخال ما لیس من الدین فی الدین است؛ یعنی نسبت دادن چیزی به دین در حالی که در واقع جزو دین و شریعت نیست. بدعت گذاری در دین؛ از گناهان کبیره است و در حرمت آن هیچ تردیدی نیست. پیامبر اکرم (ص) فرمود: ایجاد هر امری که سابقه در دین نداشته بدعت و هر بدعتی گمراهی و هر گمراهی در آتش است. مانند کسی که نماز مستحبی را به جماعت بخواند یا سه مرتبه اعضاء وضوء را بقصد وضوء، بشوید، که در حدیث آمده که عاملش بدعت گذار است؛ یعنى بر خلاف سنت رفتار کرده است؛ زیرا آنچه در زمان پیامبر (ص) نبوده داخل دین کرده است. اینها همه از مصادیق بدعت است و حرمت شرعی دارد و از گناهان کبیره است. منظور از امر تازه و بی سابقه در دین این است که با هیچ یک از قوانین و مقررات اسلا م هماهنگی و سازگاری نداشته باشد پس تطبیق مقررات کلی اسلام بر مصادیق جدید و تازه بدعت نیست.باتوجه به تعریف بدعت ، درمی یابیم که بدعت در دین دو رکن دارد, (البدعه, السبحانی, الشیخ جعفر, مؤسسه الامام الصادق (ع), ص 31) اول : تصرف در دین چه در عقیده چه در حکم , به زیاده یا نقصان و دعوت به آن . دوم : هیچ دلیلی در شرع بر آن وجود نداشته است . در حالی که در مسأله سجده بر لوح( مهر) نه از موارد مطلب اول است و نه دوم ; یعنی اولا سجده بر لوح جزئ دین است و ثانیا ادله فراوانی بر آن وجود دارد. 1- لوح خاکی است که نمازگزار برای سجده خود انتخاب می کند و تمام ادله ای که سجده بر ارض را اجازه می دهد, بر سجده بر لوح صحه می گذارد. 2- دلیل این که شیعه بر لوح نماز می گذارد این است که امروزه همه مساجد مفروش است و سجده بر فرش تشریع نشده است , لذا لوحی از ارض تهیه می کند که اولا ارض بر آن صدق کندو ثانیا پاک و تمیز باشد. 3- رسول الله (ص) وقتی روی فرش نماز می خواندند خمره ای از خرما تهیه کرده بودند که برای سجده از آن استفاده می کردند. که روایات آن ذکر شد. 4- در روایتی که از امام صادق (ع) درباره سجده بر تربت امام حسین (ع) آمده جواز این عمل ذکر شده است. 5- ابن سعد در طبقات الکبری در احوال مسروق بن اجدع می گوید: «کان مسروق اذا خرج یخرج بلبنه یسجد علیها فی السفینه»؛ «وقتی مسروق بیرون می رفت خشتی همراه خود می برد و در کشتی بر آن سجده می کرد» (الطبقات الکبری , ابن سعد, ج 6, ص 79, دار صادر بیروت , 1377 ه.ق ) مسروق بن اجدع فقیه مدینه و از شاگردان خلفای راشدین بود. 6- زرین می گوید: «کتب الی علی بن عبدالله بن عباس رضی الله عنه ان ابعث الی بلوح من احجار المروه اسجد علیه»؛ (اخبار مکه (ازرقی ) ج 3, ص 151 به نقل از سجده بر تربت , سیدرضا حسینی نسب , انتشارات مؤسسه سیدالشهداء قم , 1369) علی بن عبدالله بن عباس به من نوشت که لوحی از سنگ های مروه برایم بیاور تا بر آن سجده کنم . از این ادله معلوم می شود که سجده بر لوح بدعت نیست بلکه می توان گفت با توجه به ادله ای که در باب سجده بر زمین و گیاه ذکر شد, سجده بر غیر اینها, در غیر حالت اضطرار, باطل و بدعت است و از آنجا که امروز وهابیت عربستان سجده بر غیر ارض را تبلیغ می کند آنان بدعت گزار محسوب می شوند.توضیح بیشتر این که : مهر همان خاک است که به صورت تراکم درآمده است. سجده بر خاک امری معمول از زمان پیامبر(ص) بوده است و سجده بر خاک مخصوص یعنی بر تربت سیدالشهدا(ع) مورد عمل و تأکید امامان معصوم چون حضرت صادق(ع) بوده است. بنابراین دستور مرجع خاصی در کار نبوده و اصولا چیز تازه و نویی نبوده تا نیازمند دستور خاصی باشد، بلکه عمل به سنت و روش پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) است. علت استفاده از مهر این است که : اولا: بنا بر روایات بسیاری - که شیعه و سنی نقل نموده اند - پیامبر(ص ) بر خاک سجده می کردند و در تابستان که بر اثر هوای عربستان خاک و ماسه های کف مسجد النبی (ص ) بسیار گرم و سوزان می شد, بر حصیر سجده می کردند. ثانیا: عبادت توقیفی است و در اجزا و شرایط آن باید براساس قول و فعل شارع عمل کرد; چنان که خود پیامبر(ص) نیز فرموده اند: «صلوا کما رأیمونی اصلی; آن سان که می بینید من نماز می خوانم , شما نیز نماز بخوانید». بنابراین از نظر فقهی بر غیر آنچه که پیامبر(ص ) بر آن سجده کرده اند, سجده جایز نیست. ثالثا: اساس سجده بریدن از دنیا و متعلقات آن و خضوع و خشوع کامل در پیشگاه خدا است و در روایت است که انسان به خوردنی ها و پوشیدنی های خود تعلق بسیار دارد. پس بر این گونه امور سجده روا نیست و جبهه برخاک ساییدن بیشترین کرنش و تواضع و دوری جستن از تعینات و تعلقات را در پی دارد. رابعا: مهر نزد شیعه موضوعیت ندارد; بلکه ملاک همان سجده بر خاک است و مهر وسیله ای است که سجده بر خاک را در هر جا و هر مکان سهل و آسان می سازد. خامسا: عالمان برجسته و عارفان اهل سنت نیز سجده بر خاک را تأکید کرده اند; هم چنان که امام محمد غزالی در کتاب «احیاء العلوم» بر این مسأله انگشت نهاده است . بنابراین مخالفت برخی از اهل سنت با این مسأله , از روی ناآگاهی و تعصبات جاهلانه است و از نظر منابع فقهی و عالمان برجسته اهل سنت نیز سجده بر خاک افضل است و اگر اشکالی هست در این است که چرا برخلاف سنت پیامبر(ص) اهل سنت بر هر چیزی حتی فرش و... سجده می کنند. سادسا: شرک آن است که سجده برای غیر خدا باشد ولی شیعیان بر خاک سجده می کنند, نه برای خاک . به عبارت دیگر شرک آن است که غیرخدا «مسجود» واقع شود نه مسجد (محل سجده) و مهر و خاک مسجد است , نه مسجود. برخلاف حرکت بت پرستان که بت ها را مسجود قرار داده و در پیشگاه آنها کرنش و تواضع می نمودند. توضیح : این که سجده از جمله کارهایی است که بالاترین حد خضوع و فروتنی انسان در مقابل کس یا چیزی را نشان می دهد. استدلال بت پرستان برای توجیه سجده شان در مقابل بتها این بود که چون خدای خالق جهان دیده نمی شود نمی توان او را عبادت نمود, پس باید بتهایی را که دیدنی و محسوس هستند پرستش کرد و به همین جهت در مقابل بتها کرنش و سجده می کردند و به آنها که ساخته دست خودشان بودند احترام می گذارند. ولی تفکر شیعه آن است که تنها وجود شایسته عبادت خداوند یکتا است , او اگر چه دیده نمی شود و کنه ذات او در محدوده فهم و درک محدود انسان نمی گنجد, ولی عبادت او امری ممکن است و خودش کیفیت این عبادت را آموخته و باید او را به همان نحوی که فرموده است عبادت کرد. سجده بر خاک و ساییدن پیشانی بر آن که نشانی از پایین ترین چیزهاست علامت نهایت ذلت و کوچکی انسان و اعتراف به عظمت خالق است (سبحان ربی الاعلی و بحمده) و تفاوت این عمل و فکر بت پرستان از زمین تا آسمان است. روایات سجده در منابع اهل سنت : روایات موجود در منابع اهل سنت را می توان به چند دسته تقسیم کرد: 1- روایاتی که فقط سجده بر زمین را بیان کرده است : مانند حدیث نبوی : «زمین برای من محل سجده و تیمم قرار داده شد». (صحیح بخاری , ج 1, ص 92 , کتاب التیمم , ح 2) این روایت که عینا در منابع شیعی نیز موجود است, (وسائل الشیعه , کتاب الصلوه , ابواب ما یسجد علیه , الباب 1, ح 8) دلالت بر منحصر بودن محل سجده در زمین ندارد. 2- روایاتی که زمین را به صورت انحصاری محل سجده می دارد. مانند حدیث خباب بن الارت که گفت : «نزد پیامبر شکایت کردیم که شدت گرمای شن ها پیشانی و دست هایمان را می سوزاند ولی آن حضرت شکایت ما را نپذیرفت», (بیهقی , السنن الکبری , ج 2, ص 104, باب الکشف عن الجبهه فی السجود) ابن اثیر در شرح این روایت می گوید یعنی پیامبر اجازه نداد بر گوشه لباس خود سجده کنند, (ابن اثیر, النهایه , ج 2, ص 497, ماده «شکی») در روایت دیگری جابر بن عبدالله انصاری گفت : با پیامبر نماز ظهر را می خواندیم , به دلیل شدت گرما یک مشت سنگ ریزه برمی داشتیم و از این دست به آن دست می دادیم تا خنک شود و بتوانیم بر آن سجده کنیم» (مسند احمد, ج 3, ص 337). بیهقی در ذیل این روایت از شیخ می گوید: «اگر سجده بر لباس متصل به بدن جایز بود از خنک کردن سنگ ریزه در دستان آسان تر بود», (بیهقی , السنن الکبری , ج 2, ص 105) از این دو روایت و ده ها استفاده می شود که حتی در حالت ضرورت نیز بر لباس سجده نشده است . 3- روایاتی که سجده بر روئیدنی را نیز جایز می داند مانند حدیث ابن عباس که گفت : «پیامبر اکرم بر «خمره» سجده می کرد», (مسند احمد, ج 1, ص 369, 303, 309 و 358) ابن حجر عقلانی در انتهای بحث حیض می گوید: «خمره با ضم خاء و سکون میم است و طبری می گوید آن سجاده کوچکی است که از برگ درخت خرما بافته می شود اندازه آن به قدری است که صورت و دست روی آن قرار گیرد و اگر بزرگ تر باشد دیگر به آن حصیر می گویند و نخ های آن نیز مستور و پوشیده است (ابن حجر العقلانی , فتح الباری , ج 1, ص 430). در روایت صحیحه هشام بن حکم - که همه فقها طبق آن فتوا داده اند - آمده است : «انه قال لابى عبداللّه - علیه السلام - : اخبرنى عما یجوز السجود علیه و عما لایجوز، قال: السجود لایجوز الاعلى الارض او على ما انبتت الارض الا ما اکل او لبس. فقال له: جعلت فداک ما العلة فى ذلک؟ قال: لان السجود خضوع للّه - عز و جلّ - فلا ینبغى ان یکون على ما یؤکل و یلبس؛ لأن ابناء الدنیا عبید ما یأکلون و یلبسون، والساجد فى سجوده فى عبادة اللّه - عز و جلّ - فلا ینبغى ان یضع جبهته فى سجوده على معبود ابناء الدنیا الذین اغترَوا بغرورها؛ هشام از حضرت امام صادق(ع) پرسید: مرا آگاه ساز بر چه سجده رواست و بر چه ناروا. فرمودند: سجده تنها بر زمین و آنچه مى روید جایز است، جز آنچه که پوشیدنى و خوردنى است. باز پرسید: فدایت شوم! فلسفه آن چیست؟ فرمودند: زیرا سجده خضوع در پیشگاه خداوند - عز و جل - است، پس نشاید که بر پوشیدنى و خوردنى انجام گیرد؛ زیرا دنیا گرایان بنده خوردنى ها و پوشیدنى هایند، و سجده گر در سجده اش خداى را پرستشگر است. لاجرم نشاید که پیشانى خود برمعبود دنیا گرایان - که فریفته فریبایى آنند - بسایند». (وسائل الشیعه، ج 3 ، باب 1 ، من ابواب مایسجد علیه، ح 1) از این روایات دو مطلب استفاده می شود: اول این که : سجده پیامبر بر غیرزمین , بر گیاه غیرمأکول و ملبوس بوده به ویژه این که در نهایه گفته است که نخ های خمره پوشیده و مستور است . یعنی فقط گیاه آن نمایان است . دوم این که : پیامبر اکرم(ص) برای سجده خود یک شی ئ خاص داشت . از روایت میمونه همسر آن حضرت نیز استفاده می شود که هرگاه پیامبر در خانه نماز می خواند بر خمره سجده می کرد (زمین مسجد ماسه نرم بود ولی زمین خانه پیامبر فرش بود). از آنچه گذشت، روشن مى شود که بودن مهر مهم نیست و مى توان بر زمین و هر چه از آن مى روید غیر از خوردنى ها و پوشیدنى ها سجده کرد (مانند چوب درختان). 4- روایاتی که سجده بر لباس را در حال ضرورت اجازه داده است مانندحدیث انس بن مالک : «با پیامبر نماز می خواندیم اگر یکی از ما نمی توانست به دلیل شدت گرما پیشانی خود را بر زمین بگذارد بر لباس خود سجده می کرد».(انس بن مالک همین روایت را به چند مضمون بیان کرده است . صحیح بخاری , ج 1, ص 188, ح 542 و نیز ص 373, ح 1208) از این روایت و چند روایت دیگر به همین مضمون استفاده می شود که سجده بر لباس در حال ضرورت جایز است. 5- روایتی که در آن سجده بر گوشه عمامه به صورت مطلق آمده نه فقط در حال ضرورت . ابوهریره می گوید: «پیامبر بر گوشه عمامه اش سجده می کرد».(المتقی الهندی, کنزالعمال, ج 8, ص 130, رقم 22238) این روایت اولا با احادیث دیگری که عادت پیامبر را در سجده بیان می کند معارض است : «پیامبر وقتی سجده می کرد عمامه را از پیشانی بالا می زد». (ابن سعد, الطبقات الکبری , ج 1, ص 151) و به دیگران نیز همین را یاد می داد: «پیامبر کسی را دید که بر گوشه عمامه اش سجده می کند و به او اشاره کرد و پیشانی را نشان داد, او عمامه را از پیشنی بالا زد», (بیهقی , السنن الکبری , ج 2, ص 105) و ثانیا سند آن نیز طبق نقل اهل سنت صحیح نیست (همان). 6- روایاتی که سیره صحابه را در سجده بیان می کند عبدالکریم ابی امیه گفت «رفتار دائمی ابوبکر نسبت به سجده در حال نماز این بود که یا بر زمین نماز می خواند و یا در حال سجده , پیشانی را (اگر روی فرش یا مانند آن قرار می گرفت ) به سوی زمین می کشید», (متقی هندی, کنزل العمال, مؤسسه الرساله, بیروت, ج 8, ص 128, روایت 2222, باب السجود و مایتعلق به) از عمر بن خطاب نقل شده است که گفت «اگر کسی به دلیل سرما یا گرما نمی تواند بر زمین سجده کند بر لباسش سجده کند» (یعنی در حال ضرورت ) (همان , روایت 2225). از علی بن ابیطالب (ع ) نقل شده است که فرمود: «هنگامی که کسی نماز می خواند عمامه را از پیشانی کنار بزند» (بیهقی , السنن الکبری , ج 2, ص 105). نافع می گوید: ابن عمر زمانی که سجده می کرد و عمامه داشت آن را کنار می زد تا پیشانیش بر زمین قرار گیرد, (همان) حال این سؤال مطرح می شود که چرا وقتی در منابع روایی اهل سنت هیچ دلیل معتبری وجود ندارد که سجده بر فرش و پارچه وامثال آن را در غیر حال ضرورت اثبات کند جبرا اولا آنان در غیر حال ضرورت بر فرش سجده می کنند و ثانیا چرا وهابیت سجده شیعه بر مهر را قطعه ای از خاک است مشرک یا بدعت می دانند. سؤال اول - چرا اهل سنت در غیر حال ضرورت بر فرش سجده می کنند؟ 1- برخی کثرت و تصریح روایات سجده مباشر بر ارض را ندیده می گیرند و می گویند هیچ فرقی بین پیشانی و دیگر اعضای هفت گانه سجده نیست پس می تواند مانعی بین پیشانی و زمین باشد. ابن حزم می گوید هیچ فرقی بین پیشانی و دیگر اعضاء نیست نه در قرآن نه در روایات صحیح و حتی نه در روایات ضعیف نه در اجماع و نه در قیاس و نه در قول یک صحابی و نه در قول هر شخص دیگری, (ابن حزم , المحلی , دارالجیل , ج 4, ص 83, مسأله 439). یعنی واقعا او هیچ فرقی بین پیشانی و دیگر اعضاء در روایات و اقوال صحابه ندیده است ؟!! 2- برخی می گویند سجده بر فرش سجده بر زمین است . یعنی مراد از ارض در روایات هر آن چیزی است که انسان روی آن قرار دارد چه خاک و سنگ باشد و چه فرش, (تعلیقه شیخ علی محمد معوض بر کتاب بدایه المجتهد و نهایه المقتصد از قرطبی , دارالکتب العلمیه , ج 2, ص 195, باب حکم الصلوه علی غیر الارض . قرطبی خودش می گوید صحت نماز بر زمین و روییدنی اتفاقی است و بر غیر آن اختلافی و مکروه است و این مذهب مالک بن انس است) قائلین به این سخن آن را در شرح حدیث نبوی «زمین برای من محل سجده و تیمم قرار گرفت» آورده اند ولی این سخن با ظاهر روایت ناسازگار است زیرا تیمم بر فرش بنا بر هیچ مذهبی صحیح نیست , پس یقینا مراد از ارض هر چیزی که انسان روی آن ایستاده نیست . گذشته از این که از روایات سجده در گرما و سرما و آنچه از سجده ابوبکر گفته شد و کنار زدن عمامه از سر, همه نشان از لزوم مباشرت پیشانی با زمین است به خلاف دیگر اعضا. سؤال دوم - سجده بر مهر شرک است ؟ اتهام شرک به یکی از دو وجه است. الف ) شیعه تراب را می پرستند در حالی که باید فقط خدا را پرستید. در اینجا خلط میان دو مفهوم «مسجود له» و «مسجود علیه» شده است . اگر شیعه تراب را مسجود له قرار می داد یعنی برای خاک سجده می کرد مشرک بود اما اگر برای خدای یکتا سجده کند اما محل سجده خود را به امر الهی ارض قرار دهد, عین اطاعت و توحید است. ب ) شیعه برای تراب یک اثر مستقلی در برابر قدرت خداوند قایل است , یعنی برای تراب قدرتی الهی قایل است . این اشکال بیشتر درباره تربت حسینی مطرح شده است . اما این نسبت به شیعه درست نیست زیرا شیعه برای هیچ کس و هیچ چیزی قدرت الهی مستقلی قائل نیست . این که شیعه سجده بر تربت حسینی را ترجیح می دهد به چند دلیل است : الف ) امام صادق فرمود: «حضرت زهرا(س ) از تربت سیدالشهدا حمزه تسبیحی درست کرد و با آن ذکر می گفت و مردم نیز بر او تأسی کردند وقتی امام حسین (ع) سیدالشهدا شهید شد آن فضیلت بر تربیت امام حسین(ع) نیز داده شد». (مستدرک الوسائل , النوری , مؤسسه آل البیت , ج 4, ص 12, باب استحباب السجود علی تربه الحسین (ع ) او لوح منها و اتخاذ السبحه منها). این روایت گرچه درباره تسبیح است نه لوحی که بر آن سجده می کنند اما می تواند شبهه شرک را پاسخ بگوید. ب) سجده بر تربت حسینی به دلیل ادله خاصی که در این زمینه وارد شده است ترجیح داده می شود و اگر روایت خاصی در این ترجیح وارد نشده بود شیعه هرگز فتوا به استحباب آن نمی داد. دیلمی در ارشاد می گوید: «کان الصادق لایسجد الا علی تربه الحسین (ع ) تذللا لله و استکانه الیه»؛ «حضرت صادق(ع) به خاطر خشوع و خاکساری برای خدا تنها بر تربت حسین(ع) سجده می کرد» (الوضوء والسجود فی الکتاب والسنه , عرفانیان الیزدی الخراسانی , میرزا غلامرضا, ص 64, چاپخانه علمیه قم , 1414 ه.ق ) عن معاویه بن عمار قال : «کان لابی عبدالله (ع ) خریطه دیباج صفراء فیها تربه ابی عبدالله (ع ) فکان اذا حضرته الصلاه صبه علی سجادته و سجد علیه ثم قال (ع ) «ان السجود علی تربه ابی عبدالله (ع ) یخرق الحجب السبع»؛ «حضرت صادق(ع) دستمال و بقچه ای ابریشمی و زردرنگ داشت که در آن تربت امام حسین(ع) بود. هنگام نماز حضرت آن بقچه را پهن می کرد و بر آن سجده می کرد و می فرمود: سجده بر تربت امام حسین(ع) حجاب های هفتگانه را پاره می کند» (همان) .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه