در قرآن کریم اشاراتی اندک در مورد خوش رفتاری و امکان آزادی بردگان شده است ، پس این ادعاهایی که در مورد عتق و آزاد سازی بردگان و خوشرفتاری و حقوق انسانی آنها در اسلام می شود ، چه دلیلی دارد؟

منابع فقه ما شامل قرآن ، روایات و عقل می شود. قرآن کتاب صرفا فقهی نیست تا در آن دنبال ابواب فقهی بگردیم. همه کتب روایی منبع و کتب فقهی فقها شیعه و سنی، دارای بابی تحت عنوان کتاب العتق است.آیات متعدد قران کریم نیز عملا به مباحث در مورد عتق و خوشرفتاری و مکاتبه و ... پرداخته است که مباحث زیر مجموعه کتاب العتق محسوب می شود. در ادامه به طور اجمالی به برخی آیاتی که در باب کتاب العتق از آن ها استفاده می شود اشاره می کنیم. مطلب اول: مباحث مربوط به «عتق» و آزاد سازی بردگان در قرآن کریم آزادی محارم: سوره نساء آیه 23: قال الله تعالى حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهاتُكُمْ وَ بَناتُكُمْ وَ أَخَواتُكُمْ وَ عَمَّاتُكُمْ ....؛ فقها شیعه و سنی مستند به این آیه قران چنین استدلال می کنند که پدر و مادر و دختران و خواهران و عمه ها و همه کسانی که جزء محارم محسوب می شوند در صورتی که قبل از اسلام برده شما بوده اند با نزول این آیه شریفه خود به خود آزاد شده و از تاریخ نزول این آیه به بعد حتی در صورتی که کافر حربی بوده و در جنگ به اسارت شما درآیند به بردگی و کنیزی در نخواهند آمد. آزادی مسلمان: نساء ؛ 141: قال الله تعالى وَ لَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا؛ عمومیت این آیه دلالت بر این مطلب دارد که اگر کافری برده مسلمانی را خریداری کرد ، خرید و فروش آن باطل است و مسلمان به بردگی در نمی آید و آزاد است. اگر برده کافری هم که در دست کافر است مسلمان شود خود بخود آزاد می شود. آزادی مکاتب، لزوم مراعات حال برده و کنیز، عدم جواز الزام به فحشا و ... (نور: 33) : وَ لْيَسْتَعْفِفِ الَّذينَ لا يَجِدُونَ نِكاحاً حَتَّى يُغْنِيَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ الَّذينَ يَبْتَغُونَ الْكِتابَ مِمَّا مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ فَكاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فيهِمْ خَيْراً وَ آتُوهُمْ مِنْ مالِ اللَّهِ الَّذي آتاكُمْ وَ لا تُكْرِهُوا فَتَياتِكُمْ عَلَى الْبِغاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ مَنْ يُكْرِهْهُنَّ فَإِنَّ اللَّهَ مِنْ بَعْدِ إِكْراهِهِنَّ غَفُورٌ رَحيمٌ ؛ فقها مستند به این آیه شریفه احکام متعددی در مورد خوشرفتاری و آزادسازی بردگان استنباط نموده اند. قرآن کریم در این آیه شریفه یکی دیگر از روشهای عتق و آزادی بردگان را ایجاد نموده است. به این معنا که مثلا برده تعهد می کرد که مالک یا فرزندان مالک را سواد بیاموزد یا کار خیر دیگری انجام دهد و در عوض مالک نیز تعهد آزادی او را می داد. یا اینکه برده به مرور با کار و تلاش بخشی از خود را از مالک خریداری می کرد و از این رو زمینه آزادی او ایجاد می شد. این امر از عقود لازم است و مالک باید به تعهد خود عمل کند. جالب اینکه حتی در این آیه به مالک سفارش اکید شده است که از مال خود به برده بدهد تا بتواند زندگی مستقلی را شروع کند. برخورد کریمانه با برده و لزوم انتساب و ارث برده از پدر و مادر حقیقی خود (احزاب : 5): ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آباءَهُمْ فَإِخْوانُكُمْ فِي الدِّينِ وَ مَواليكُمْ وَ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ فيما أَخْطَأْتُمْ بِهِ وَ لكِنْ ما تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحيماً؛ این آیه در شان زید بن حارثه نازل شده است که فقها احکام متعددی را مستند به این آیه و روایاتی که در توضیح آن آمده است استنباط نموده اند. در شان نزول این آیه آمده است که، زيد ابن حارثه در برخى از جنگها اسير و دستگير لشكر اسلام شده بود، و او در حصّه و بهره پيغمبر اكرم درآمد، پدرش براى رهايى او نزد آن حضرت آمده پسر خود را خواست، پيغمبر اكرم زيد را ميان رفتن با پدر و بودن نزد آن حضرت مختار گردانيد، زيد بودن نزد آن بزرگوار را اختيار نموده و برگزيد، پيغمبر اكرم او را فرزند خود خواند، و بعد از آن او را زيد ابن محمّد صلّى اللَّه عليه و آله ميگفتند، آيه نامبرده درباره نسبت ندادن او را بپيغمبر اكرم فرستاده شد، و در آیه تاکید می کند اگر پدران ايشان را ندانستيد باز فرزند و وارث شما نيستند، بلكه) در دين و آئين برادران (همكيش) و دوستان شما هستند. آزادی برده با قسم خوردن (نساء 33): وَ لِكُلٍّ جَعَلْنا مَوالِيَ مِمَّا تَرَكَ الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ وَ الَّذينَ عَقَدَتْ أَيْمانُكُمْ فَآتُوهُمْ نَصيبَهُم؛ این آیه در مورد ولاء عتق جاری می شود و بر اساس آن مالک در صوتی که قسم به آزادی برده یا بردگانش خورده باشد ، ملزم به عمل کردن بر اساس قسم می شود. آزادی برده به عنوان کفاره قتل خطائی و عمد و شبه عمد (النساء : 92 ): وَ ما كانَ لِمُؤْمِنٍ أَنْ يَقْتُلَ مُؤْمِناً إِلاَّ خَطَأً وَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً فَتَحْريرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَ دِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلى‏ أَهْلِهِ إِلاَّ أَنْ يَصَّدَّقُوا فَإِنْ كانَ مِنْ قَوْمٍ عَدُوٍّ لَكُمْ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْريرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَ إِنْ كانَ مِنْ قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ ميثاقٌ فَدِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلى‏ أَهْلِهِ وَ تَحْريرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ شَهْرَيْنِ مُتَتابِعَيْنِ تَوْبَةً مِنَ اللَّهِ وَ كانَ اللَّهُ عَليماً حَكيماً آزادی برده به عنوان کفاره نقض قسم (المائدة : 89 ): لا يُؤاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ في‏ أَيْمانِكُمْ وَ لكِنْ يُؤاخِذُكُمْ بِما عَقَّدْتُمُ الْأَيْمانَ فَكَفَّارَتُهُ إِطْعامُ عَشَرَةِ مَساكينَ مِنْ أَوْسَطِ ما تُطْعِمُونَ أَهْليكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْريرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ ذلِكَ كَفَّارَةُ أَيْمانِكُمْ إِذا حَلَفْتُمْ وَ احْفَظُوا أَيْمانَكُمْ كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ علاوه بر این کفاره روزه، کفاره ایلاء ، کفاره ظهار ، کفاره نقض نذر و ... از جمله موارد دیگری است که مستند به آیات دیگر قرآن مستلزم عتق و آزادی برده است. قرآن کریم در آیه 7-13 سوره بلد ، رمز عبور از گردنه صعب العبور را آزاد کردن برده معرفی نموه است. أيحَْسَبُ أَن لَّمْ يَرَهُ أَحَدٌ، أَ لَمْ نجَْعَل لَّهُ عَيْنَينْ‏ِ، وَ لِسَانًا وَ شَفَتَينْ‏ِ، وَ هَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ، فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ، وَ مَا أَدْرَئكَ مَا الْعَقَبَةُ، فَكُّ رَقَبَةٍ؛ آيا (انسان) گمان مى‏كند هيچ كس او را نديده (كه عمل خيرى انجام نداده) است؟! آيا براى او دو چشم قرار نداديم، و يك زبان و دو لب؟! و او را به راه خير و شرّ هدايت كرديم! ولى او از آن گردنه مهمّ نگذشت!و تو نمى‏دانى آن گردنه چيست! آن گردنه صعب العبور و نجات بخش آزادكردن برده است». علاوه بر آیات فوق که در مورد احکام مربوط به عتق و آزادی بردگان است ، آیات بسیار زیادی در مورد لزوم خوشرفتاری و آداب برخورد با بردگان در قران کریم وجود دارد که بررسی همه آن ها خارج از طاقت این پرسش و پاسخ است. با این توضیح بی انصافی نیست که بگوییم قرآن کریم سخن چندانی در مورد عتق و ضرورت و اهمیت آزادسازی بردگان عنوان ننموده است. مطلب دوم: مباحث مربوط به عتق و آزادسازی بردگان در کتب روایی کتب روایی ما را به چند دسته می توان تقسیم بندی کرد. مهمترین کتب روایی شیعه ، کتب اربعه است. اصول کافی، التهذیب، الاستبصار و من لایحضره الفقیه مهمترین کتب روایی شیعه است که از دارای عالی ترین سندها است. یکی از کتاب های همه این مجموعه کتب ، کتاب العتق است که مشتمل بر ابواب مختلفی در مورد آزادسازی بردگان، انواع روش های آزادسازی، نحوه و آداب تعامل و برخورد با بردگان و ... وجود دارد. هر باب مشتمل بر ده ها روایت عالی السند در این زمینه هاست. به عنوان مثال کتاب العتق اصول کافی مشتمل بر 19 باب در زمینه احکام مربوط به آزادسازی بردگان است. برخی از مهمترین ابواب این کتاب عبارتند از : باب راه های غیر مجاز برده گیری، باب اشخاصی که نمی توان به عنوان برده گرفت، باب لزوم قصد قربت در عتق، باب شرایط عتق، باب ثواب و فضیلت عتق ، باب عتق ولد زنا و ذمی و مشرک و مستضعف، باب تدبیر (یکی از روشهای عتق)، باب مکاتب (یکی از روشهای عتق)، باب عواملی مثل برخی بیماری ها و ... که باعث عتق می شود، باب اموال برده ، باب عتق مکره و مضطر و مجنون و ...باب عتق ام ولد و محارم و .. باب نحوه برخورد با اسیر فراری و ... کتاب شریف وسائل الشیعه شیخ حر عاملی علیه الرحمه کتاب منبع روایی است و شیخ حر عاملی در آن همه روایات کتب اربعه شیعه را که در موضوع احکام است در آن جمع آوری نموده است. کتاب العتق و احکام مربوط به آزادسازی برده و کنیز در این مجموعه روایی بیش از 118 باب از روایات را به خود اختصاص داده است. از این گذشته ابواب مختلفی در مورد نذر ، کفاره روزه، قسم ، ایلاء ، ظهار، قتل ، نذر و ... نیز در مورد آزاد سازی بردگان و در موضوع عتق است. دو روایت از صدها روایت در این زمینه را حسن ختام این بخش قرار می دهیم. عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ فِي الرَّجُلِ يُعْتِقُ الْمَمْلُوكَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يُعْتِقُ بِكُلِّ عُضْوٍ مِنْهُ عُضْواً مِنَ النَّارِ؛ امام صادق علیه السلام می فرماید: کسی که برده خود را آزاد سازد خداوند عزوجل به خاطر هر عضوی از این برده عضوی از شخص را از آتش جهنم نجات می دهد.عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ع أَعْتَقَ أَلْفَ مَمْلُوكٍ مِنْ كَدِّ يَدِه‏؛ امام صادق علیه السلام فرمودند امیرالمومنین علی علیه السلام با دسترنج خود هزار برده را آزاد ساخت. مطلب سوم: مباحث مربوط به عتق و آزادسازی بردگان در کتب فقهی در هیچکدام از کتب فقهی از صدر اسلام تاکنون بابی تحت عنوان استرقاق (برده گیری) نبوده است و همه فقها در کتب فقهی خود مباحث کتاب العتق را مطرح نموده و اصل مباحث را بر نظام آزادسازی تدریجی بردگان بنا کرده و مباحث خود را ارائه داده اند تا آنجا که در زمان متاخرین از فقها مباحث کتاب العتق هم موضوعیت خود را از دست داد و بسیاری از متاخرین از فقها ، در کتب فقهی خود این مباحث را حذف یا ضمن یک اشاره اجمالی از آن گذشته اند. روش فقهی همه فقهایی که در این مورد بحث کرده اند نیز چنین بوده است که در ابتدای کتاب فقهی خویش روایات متعددی در مورد مدح و فضیلت آزادکردن بردگان و ثواب آن و روایات در مورد مدارا و احسان به برده و کنیز و سعی در اصلاح و بازپروری آنان عنوان نموده و روایات شدیدی در مورد مذمت برده گیری و برده فروشی را عنوان می نمایند و بعد از آن به احکام مربوط به عتق و آزادسازی بردگان می پردازند. این رویه نشان دهنده نگاه واقع بینانه و در عین حال کریمانه اسلام به بحث برده و کنیز است. نگاه منافقانه جوامع غربی و مسیحی و یهودی و سکولار غرب ، حکایت از این دارد که این جوامع همواره فریبکارانه حرف هایی از صلح و دوستی می زنند و ظالمانه به بدترین و ناجوانمردانه ترین و فریب کارانه ترین روش ها انسان ها و جوامع را استثمار کرده و به بردگی می گیرند. روش سالوسانه ای که استعمار سرمایه داری غرب و شرق در مورد جوامع و مردم دارند بدترین نوع بردگی است. این درحالی است که اسلام و جوامع اسلامی که به هیچ وجه دیگر بردگی در آن موضوعیت ندارد را به ظاهر متهم می کنند تا باطن کثیف و فریبکار خویش را بپوشانند. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه