تاریخچه علم اصول و رجال ودرایه؟

علم اصول از نظر پیدایش به صدر اسلا م بر می گردد.خیلی از مسایل علم اصول، در قالبی متفاوت با امروز، در زمان پیامبر(ص) هم مطرح بوده است. در واقع ریشه های علم اصول به زمان پیدایش اجتهاد بر می گردد. خاستگاه اجتهاد نیز به صدر اسلا م مربوط می شود.و علامه سید محمد باقر صدر در کتاب خود به نام معالم الجدیده ص46 اشاره به این مطلب دارندکه می فرمایند علم اصول در دامن علم فقه پیدا شد همانطور که علم فقه در دامن علم حدیث پیدا شد در تقسیم بندی کلی می توان پیشینه ی علم اصول را به دو دوره ی «اوج» و «نزول» تقسیم کرد. در هر دو مذهب این تقسیم به چشم می خورد.برای نمونه در میان سنی ها علم اصول پس از پیامبر(ص) رشد پیدا کرده است. به همین دلیل علم اصول جسیم می شود. در مقابل، شیعیان اهل بیت(ع) و شاگردان ایشان را دارند . از این رو زیاد دنبال علم اصول نبودند. یکباره در میان اهل سنت جریان اخباری گری (جمود بر نصوص) و مخالفت جدی با قیاس تجلی پیدا می کند. که بخش اعظم آنها است. در ادامه با انسداد و حصر مذاهب در مذاهب چهارگانه مواجه می شویم. این جریان ها به بسته شدن روند تکاملی علم اصول کمک کرد. هیچ گاه علم اصول به کلی منزوی نشده و برای همین اهل سنت درعمل، حصر مذاهب را کنار می گذارند. هم اکنون دوران اوج علم اصول است. شیعه تا قرن سوم در کنار اهل بیت(ع) است و کم تر به این اصول توجه می نمود. در زمان پس از ائمه(ع) با ظهور بزرگانی مانند شیخ مفید، سیدمرتضی و شیخ طوسی اصول در شیعه به اوج خودش می رسد. علم رجال این علم از دیرباز،یعنی از نخستین قرنهای طلوع اسلام،مورد توجه مسلمین قرار داشته و سابقه این علم به نیمه اول قرن نخستین می‏رسد،زیرا در حدود سال 40 هجری  عبید الله بن ابی رافع،کاتب امیر المؤمنین علی-علیه-السلام-نام آن عده از اصحاب رسول‏اکرم-صلی الله علیه و آله-را که در جنگهای علی-علیه السلام-شرکت داشته و به همراهی آن حضرت جنگیده‏اند،در کتابی گرد آورد و ظاهرا وی نخستین کسی بود که در رجال،کتاب نوشت.شیخ طوسی در الفهرست از این کتاب به نام تسمیه من شهد مع امیر المؤمنین-علیه السلام-الجمل و صفین و النهروان من الصحابة-رضی الله عنهم یاد کرده و سند خود را بدان ذکر نموده است.                              در قرن سوم هجری بر اثر شیوع کتب حدیث و رواج اصول و مصنفات این علم،فن رجال نیز بالتبع رونق گرفت و کتب بالنسبه زیادی در این فن تدوین و تالیف شد که برخی از آنها تاکنون موجود است و از آثار گرانبهای شیعه در این علم به شمار می‏رود.از آن جمله است:کتاب طبقات الرجال تالیف احمد بن ابی عبد الله برقی  که نسخه ناقصی از آن تاکنون باقی‏است و کتاب ابو محمد عبد الله بن جبلة بن حیان بن ابجر الکنانی، (متوفا به سال 219) که شیخ طوسی در کتاب رجال او را از اصحاب امام کاظم شمرده و نجاشی کتب متعددی از جمله کتابی در رجال را بدو نسبت داده است.   برخی دیگر از کتب رجالی قرن سوم عبارتند از:رجال حسن بن علی بن فضال (متوفا به سال 224) که گویا در عصر نجاشی،معروف و شاید در اختیار خود او بوده است،کتاب رجال حسن بن محبوب (متوفا به سال 224) به نام معرفة رواة الاخبار  و این غیر از کتاب دیگر اوست در مشیخه که ابو جعفر اودی آن را به ترتیب نام رجال فصل بندی کرده است،دیگر کتاب رجال ابراهیم بن محمد بن سعید ثقفی  متوفا به سال 283) ،و کتاب رجال حافظ ابو محمد عبد الرحمن بن یوسف بن خراش المروزی البغدادی متوفا به سال 283) .از آنچه گفتیم روشن می‏شود که گفته سیوطی در کتاب الاوائل که نخستین مؤلف در علم رجال،شعبة بن الحجاج-از ائمه اهل سنت و متوفا به سال 160-است، به حقیقت و تحقیق مقرون نیست،چه همان طور که دانستیم،فن رجال در قرن نخستین سرآغاز گرفته و بیشتر از یک قرن پیش از شعبه کتابی در این رشته به وسیله عبید الله بن ابی رافع فراهم آمده است.   نظیر این اشتباه و بسی فاحشتر از آن،از نویسنده ارزشمند معاصر مصری،شیخ محمد ابو زهره،در کتاب مغتنم و مفیدش الامام الصادق سرزده که بی‏گمان ناشی از عدم تتبع کافی در مصادر و مآخذ شیعی است نه از گرایشهای فرقه‏ای و تعصب آمیز.وی کتاب فهرست‏شیخ طوسی را نخستین کتاب رجالی شیعه پنداشته و او را از این رهگذر که گشاینده راهی نو در افق فرهنگ شیعی است، مورد ستایش و تمجید فراوان قرار داده است.  این قضاوت،نمایشگر بی‏دقتی در همین کتاب فهرست نیز هست.چه،شیخ خود در مقدمه کتاب مزبور به کتابهای دیگری در این زمینه که به وسیله علمای پیشین تالیف شده اشاره می‏کند.به هر حال تالیف و تدوین کتب رجالی که در قرن سوم صورت نسبتا گسترده و مبسوطی یافته بود،در قرن چهارم به همان نسبت گسترده‏تر و متنوعتر و جامعتر گشت.   نکته‏ای که از بررسی بسیاری از کتابهای رجالی این قرن به دست می‏آید،این است که این کتابها در موضوعات محدودتر و محصورتری نگاشته شده و گویا در این قرن شیوه تخصص‏گرایی رواج یافته و رشته‏های تخصصی و موضوعات متنوع مستقلا مورد نظر خبرگان و علمای فن قرار گرفته است و این خود نشانه گسترش دامنه این علم در قرن مزبور است.   مثلا ابو العباس احمد بن محمد بن سعید معروف به ابن عقده (متوفا به سال 332 یا 333)  ،چنانکه یاد کردیم،کتابی مشتمل بر رجال امام صادق-علیه السلام-فراهم آورد و در آن از چهار هزار نفر تشرف یافته به صحبت و روایت آن حضرت نام برده است،و ابو الحسین احمد بن الحسین بن عبید اله غضائری دو کتاب درباره مؤلفان شیعه (که اصطلاحا به آنها فهرست اطلاق می‏شود) نگاشت و کتاب دیگری مشتمل بر نام راویان ضعیف و غیر موثق به نام الضعفاء نوشت  ،و قاضی ابو بکرمحمد بن عمر الجعانی البغدادی (متوفا به سال 355) که در حدیث و رجال سرآمد زمان خود بود،  کتاب بزرگی به نام الشیعة من اصحاب الحدیث و طبقاتهم در طبقات راویان شیعه تالیف کرد که شیخ نجاشی آن را سماع کرده است و کتاب دیگری در شرح طبقات اصحاب حدیث در بغداد و چند کتاب دیگر در موضوعات محدود مربوط به روایان حدیث فراهم آورد.   برخی دیگر از کتابهای رجالی معروف قرن چهارم بدین قرار است:   رجال ابن داود قمی (متوفا به سال 368) درباره ممدوحین و مذمومین،رجال محمد بن علی بن بابویه معروف به صدوق (متوفا به سال 381) ،فهرست‏حسن بن محمد بن الولید قمی،استاد صدوق و دیگر قمیین (متوفا به سال 343) ،   کتاب الطبقات ابن دول (متوفا به سال 350) ،کتاب رجال کلینی،محمد بن یعقوب،مؤلف کتاب معروف اصول کافی (متوفا به سال 328 یا 329) ،   رساله معروف ابو غالب زراری به فرزند زاده‏اش در تراجم راویان آل اعین و...که یک بار به سال 356 و بار دیگر پس از 11 سال یعنی در سال 367 نگارش یافته است،   و از همه معروفتر کتاب معرفة الناقلین عن الائمة الصادقین،علیهم السلام  است،تالیف شیخ ابی عمرو محمد بن عمر بن عبد العزیز الکشی (متوفای حدود نیمه قرن چهارم) که خلاصه و منتخبی از آن به نام اختیار الرجال،در حال حاضر موجود و نسخ چاپی آن معروف و در دسترس است.   در حدود نیمه اول قرن پنجم هجری،یعنی پس از گذشتن بیش از سه قرن از تالیف نخستین کتاب رجالی،اصول اربعه رجالیه یعنی چهار کتاب معروف و مورد استناد این علم که از ترکیب و تصحیح و امتزاج کتب و مصنفات قبلی تشکیل شده بود به رشته تحریر درآمد و سرفصل تازه‏ای در تاریخچه این علم گشوده گشت.این چهار کتاب که خوشبختانه در طول زمان از دستبرد حوادث مصون مانده و اصل آنها تا زمان حاضر باقی است و بعضی از آنها مکرر به طبع رسیده،عبارت است از: اختیار الرجال، الفهرست، الرجال (هر سه تالیف شیخ ابو جعفر محمد بن الحسن طوسی،متوفا به سال 460) ،   و کتاب فهرست معروف به رجال نجاشی،تالیف احمد بن علی نجاشی (متوفا به سال 450) .  این چهار کتاب در طول قرنهای متعددی که از تالیف آنها گذشته،همواره مورد توجه و استفاده و مراجعه خبرگان این فن قرار داشته،و چنانکه به تفصیل خواهیم دید،کارهایی از قبیل ترتیب و تبویب و جمع و تفصیل براساس آنها انجام گرفته است.   این قرن را به خاطر تالیف این چهار کتاب باید سرآمد قرنهای پیشین و نقطه اوج فعالیتهای رجالی تا آن روز دانست درایه یا معرفت الحدیث، که دانشی بس شریف است، از زمانی به وجود آمد که اجتهاد رونق یافت. نخستین کسی که درباره علم مصطلح الحدیث یا درایه کتاب نوشت، قاضی ابومحمد رامهرمزی، حسن بن عبدالرحمن بن خلاء (م:360ه.ق.) است و از میان شیعیان، نخستین کسی که اصطلاحات حدیث را استعمال کرد ابن طاووس، جمال الدین احمدبن موسی (م:673ه.ق.) است و سپس علامه حلی (م:726ه.ق.) ولی این دو نوشته ای در این علم نداشتند.   پس از متداول شدن اصطلاحات یاد شده، اول کسی که در این علم کتاب نوشت، شهید ثانی است که (بدایه) را نوشت و خود شرحی بر آن نگاشت. سپس، فرزند وی، شیخ حسن، صاحب معالم، بخشی از اصطلاحات یاد شده را در مقدمه کتاب منتقی الجمان مطرح کرد و به دنبال او عزالدین حسین بن عبدالصمد حارثی، پدر شیخ بهائی، کتاب وصول الاخیار الی اصول الأخبار را نوشت و فرزند وی، شیخ بهاءالدین محمد، معروف به شیخ بهائی وجیزه ای تدوین کرد که به دست حاج میرزا محمد علی مرعشی شهرستانی حایری (1280 1344ه.ق.) یکی از شاگردان ایروانی و میرزای رشتی و میرزای شیرازی، شرح گردید و علامه سید حسن صدر موسوی اصفهانی (1272 1354ه.ق.) نیز در کتاب نهایة الدرایه آن را شرح کرد.   میرداماد، با نوشتن الرواشح السماویه، فن درایه را به کمال رساند. ملامحمد جعفر استرآبادی نیز، لب اللباب را در این باب نوشت. توضیح المقال علامه کنی و تلخیص المقال حاج سید محمد عصار وهدایة المحدثین وهدیة المحصلین شیخ علی اکبر مروج الاسلام کرمانی، از آخرین منابعی هستند که در علم درایه نوشته شده اند. این کتابه، از سده هفتم مورد توجه محافل علمی شیعه قرار گرفته اند و به جز در دوره حاکمیت اخباریان، این علم چندان رسمیتی در حوزه ها نیافت و شمار تالیفات علمای شیعه درباره درایه خود نمودار میزان اهتمام آنان به این دانش است. .

پایگاه اطلاع رسانی حوزه

مرجع:

ایجاد شده در 1401/04/17

لینک کوتاه