آيا در روايات به نبوغ هم اشاره شده است يا خير؟

براي دست يافتن به جواب مناسب،‌توجه به چند نكته لازم است: 1. واژة نبوغ نبوغ در لغت به معناي هوش سرشار داشتن، استعداد بسيار داشتن مي باشد. و در اصطلاح به کسي که در عرصه دانش و ادب ممتاز گشته است، صاحب نبوغ گفته مي شود. همانند ابن سينا، علامه حلّي و ... در جستجوي رايانه‌اي، واژة نبوغ در منابع روايي بدست نيامده است. البته اين واژه در منابع ديگر هم چون منابع فقهي، بسيار به كار رفته است. براي اين واژه، واژه‌هاي معادل يافت مي‌شود كه به معناي نبوغ نزديك مي‌باشد. 2. واژة معادل از جمله واژه‌هاي معادل در اين راستا، واژة «المتوسمين» مي‌باشد. ريشة اين واژه، «وسم» و «سمة»‌مي‌باشد. سمه يعني علامت و نشان. توسم يعني از نشان و اشاره به حقيقتي پي برد. از ظاهر به باطن دست يافت. به فراست دست يافت. هوشمندي نمود. هوشياري به خرج داد. از خود نبوغ نشان داد. تيزهوشي به خرج داد. اين واژه هم ريشة قرآني دارد و هم ريشة روايي. در قرآن شريف آمده است: إنّ في ذلك لاياتٍ‌ للمتوسمين يعني «همانا در اين سرگذشت (مرگبار قوم لوط) براي تيزهوشان و تيزبينان نشانه‌هايي روشن است.» در روايات هم اين واژه بسيار وارد شده است تنها واژة «المتوسمين» 29 مرتبه در منابع روايي شيعي آمده است ساير مشتقات نيز فراوان آمده است... به عنوان مثال از امام صادق ـ عليه السّلام ـ روايت شده كه حضرت فرمود: «انّه قال نحن المتوسّمين...؛ يعني تيزهوشان و صاحبان نبوغ واقعي و حق‌جو ما اهل‌بيت هستيم)). در روايت ديگر آمده که امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود: «كان سلمان من المتوسمين ؛ يعني سلمان از تيزهوشان و صاحب نبوغ است)). در روايت نوراني ديگر آمده است: «اتقوا فراسة المؤمن فانه ينظر بنور الله... و قال عزوجل في كتابه ان في ذلك لايات للمتوسمين فاول المتوسمين رسول الله ـ صلّي الله عليه و آله ـ ثمّ علي بن ابي طالب ـ عليه السّلام ـ من بعده ثم الحسن و الحسين والائمة من ولد الحسين ـ عليهم السّلام ـ الي يوم القيامة؛. يعني از هوشياري مؤمن بترسيد. چون مؤمن به نور خدا مي‌بيند (و چشم و دل بينايي دارد و بر نهان‌ها دسترسي دارد و ضميرها را مي‌خواند) و اين‌كه خداي عزوجل در كتابش فرمود: «همانا در اين سرگذشت (مرگبار قوم لوط) براي تيزهوشان و تيزبينان نشانه‌هايي روشن است.» پس اولين كسان از تيزهوشان رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ است و سپس علي بن ابي طالب ـ عليه السّلام ـ بعد از رسول الله و سپس امام حسن و امام حسين ـ عليهما السّلام ـ و ائمه ـ عليهم السّلام ـ از فرزندان حسين ـ عليه السّلام ـ تا به قيامت اين گونه هستند)). اين واژه نزديكترين واژه از نظر معنا به نبوغ است. نكتة قابل ذکر در اين راستا اين است كه تيزهوشي و نبوغي كه در مورد مؤمنين و اولياء خدا ـ عليهم السّلام ـ در روايات و قرآن شريف مطرح است، بالاتر از نبوغ مصطلح در كتاب‌ها و عرف است و بار معنايي آن بسيار بلند است. 3. ساير واژگان يكي ديگر از واژگاني كه به معناي نبوغ نزديك است، واژة «كَيِّس» مي‌باشد كه به معناي زيركي و هوشياري مي‌باشد. اين واژه در منابع روايي بسيار آمده است. در يكي از روايات‌ آمده است: «اشرف المؤمنين اكثرهم كيّساً ؛ با شرافت‌ترين مؤمنين،کسانی هستند که زیرکی بیشتری دارند.)) در جاي ديگر آمده: «الكيّس من عرف نفسه و اخلص اعماله؛ يعني هوشيار و زيرك، كسي است كه خودش را بشناسد و رفتار خود را خدايي نمايد)). واژة ديگر كه در اين راستا قابل بيان است، واژه «فراست» مي‌باشد كه به معناي هوشياري، زيركي، قيافه‌شناس و صاحب فنّ، آمده است. اين واژه در منابع روايي زياد آمده است. به عنوان مثال در يكي از روايات‌ آمده است: «اتقوا فراسة المؤمن فانّه ينظر بنور الله...؛ از هوشياري و زيركي مؤمن بترسيد. زيرا او با نور خدا نظر و نظاره مي‌كند (و درون انسان را مي‌خواند و از ضمير ناخودآگاه انسان آگاهي پيدا مي‌كند.))) واژه‌هاي ديگر ذكاوت، اولي الابصار، اولي الالباب، العالم بزمانه و... آمده است و ريشة قرآني و روايي دارند كه در اين نوشتار از شرح و ذكر آنها صرف نظر مي‌شود. 4. جمع‌بندي و خلاصه آن چه به عنوان جمع بندي و خلاصة بحث قابل بيان است، اين است كه: صاحبان نبوغ و خرد غير از انبياء و اولياء هستند... صاحبان نبوغ، صاحبان اعجاز نيستند... ولي انبياء صاحبان اعجاز هستند. نزديكترين واژة معادل به «نبوغ» همان واژة المتوسّمين مي‌باشد. بار معنايي المتوسمين به مراتب بالاتر از واژة نبوغ مي‌باشد. نبوغي كه در كتاب‌هاي موجود مطرح است، در مورد انسان‌هاي غير معصوم به كار مي‌رود. ممكن است به برخي افراد نابغه گفته شود و عرف يك دانشمند و فيلسوف را به نام نابغه بشناسد همانند بو علي سينا و ملاصدرا. در واقع نبوغ مرتبه اي از مراتب نازله متوسمين است. ولي به اين گونه از افراد به تعبير بلند قرآن شريف و روايات، متوسمين گفته نمي‌‌‌‌شود متوسمين بيشتر در مورد معصومين ـ عليهم السّلام ـ و مؤمنيني چون سلمان و اباذر و... گفته مي‌شود. ساير واژگان هم هر چند بار معنايي متوسّمين را ندارند ولي مؤمنين را به تيزهوشي، هوشياري، دورانديشي و زيركي دعوت مي‌كنند. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه