برهان حکمت که از جمله براهین اثبات معاد است چیست و آیات قرآن چگونه به آن پرداخته است؟

برهان حکمت، یعنی برهانی که حد وسط آن حکمت خداست. این برهان در آیاتی از قرآن مطرح شده است:1ـ «أَفحَسِبتم أنّما خَلقناکم عبَثاً وأنّکم إلینا لا تُرجعون» مؤمنون/115 ؛ [آیا می پندارید ما شما را بیهوده آفریدەایم و به سوی ما بازگشت نخواهید کرد؟ هرگز چنین نیست و از خداوند کار بیهوده و عبث سر نخواهد زد]؛ زیرا در جهان بینی توحیدی ثابت است که خداوند متعال حکیم و بی نیاز است.توضیح: از یک سو حق تعالی غنّی محض است و آفرینش او برای رسیدن به هدف نیست تا از این راه به هستی خود غنا بخشد و به کمال برسد. بدیهی است در غنّی محض و صرف کمال، تصور نقص و ناداری روا نیست. پس فرض ندارد که خدای بی نیازِ صرف برای رسیدن به سود یا کمال کاری انجام دهد و نیازش را برطرف سازد؛ خواه سودِکار، مستقیماً به او برسد، یا به موجود دیگر؛ زیرا در هر دو حال مستلزم نیازمندی ذات بی نیاز و مایه نقصان اوست؛ اما اگر نفع بخواهد به حضرت او برسد روشن است که مستلزم نیازمندی اوست و اگر بخواهد به موجود دیگری برسد، در این صورت نیز باید گفت پس خدا به هدفش رسیده است و چنانچه این سود را به دیگری نرساند به هدف نرسیده؛ مثلاً وصف شما یا کمال جود را نداشت و به وسیله این کار دارای وصف و کمال شد پس غنی محض نخواهد بود. بنابراین، خداوند سبحان جهان را نیافرید تا سودی کند و نیز آن را نیافرید تا بر بندگان جودی کند و خود به هدفی برسد. در نتیجه، در آفرینش جهان چیزی جز خود ذات خدای هدف نیست؛ زیرا او هم ذاتاً اول و هم ذاتاً آخر است؛ چنان که ذاتاً هم ظاهر و هم باطن است: «هو الأوّل و الاخر والظّاهِرُ والباطن» حدید/3 از سوی دیگر، کار آفرینش و فعل خداوند هم بی هدف نیست؛ او حکیم است و از حکیم کار بیهوده سر نمی زند. آفرینش او گزاف و بازیگری نیست: «وما خلقتُ الجِنّ و الإنس إلاّ لِیَعبُدون» ذاریات/56 ؛ [من جنّ و انس را جز برای پرستش نیافریدم]؛ یعنی کمال آنان در پرتو عبادت شکوفا می شود و اگر آنان پرستش خدا نکنند به کمال خود نمی رسند و سود آن به خودشان باز می گردد؛ چنان که اگر طغیان پیشه سازند و به درگاه خداوند کافر گردند زیانی متوجّه ذات بی نیاز خدا نخواهد شد، بلکه متوجه خود آنها می شود: «إن تَکفُروا أَنتم و مَن فی الأرض جَمیعاً فإنّ الله لَغنیٌ حمید» ابراهیم/8 ؛ «ومَن کفر فإنّ الله غَنّیٌ عَن العالمین» آل عمران/97 ؛ [اگر شما و همة اهل زمین کافر شوید خدا از همه بی نیاز است]؛ زیرا عبادت بندگان هدف مخلوق است، نه هدف خالق و اگر خدا پرستش نشد خلق به مقصد نرسیده است، نه این که خالق از هدف محروم شده، باشد؛ زیرا غنّی محض هدفی جدای از ذات نامحدود خود نخواهد داشت و او عین هدف خویش است.بنابراین، جهان آفرینش که عنوان «مخلوق خدا بودن» همراه آن است و از مبدئی حکیم پدید آمده قطعاً هدفی دارد که بدون رسیدن به آن، ناقص خواهد بود و آن هدف همانا صحنه قیامت است که ویژگی های فراوانِ کمال، ثبات و... را دارد و صحنه دنیا چنین نیست؛ زیرا همگان مشاهده می کنند، که سرتاسر دنیا را پدیدەهای همگون و ناهمگون از قبیل مرگ و زندگی، کمبود و کاستی، درگیری و جدال، محرومیت و ستمگری، ناکامی و تباهی تشکیل داده است و نمی تواند مطلوب حقیقی و هدف واقعی مخلوق باشد، هیچ مانعی هم در کار نیست که به هدف عالی برسد؛ نه مانع بیرونی نه مانع درونی؛ یعنی در عین حال مجموعه ای همگام، هماهنگ و منسجم است و دست مدبر حکیم بر سر آن است که فعل خویش را تدبیر می کند. در نتیجه همه جهان از ذرّه تا کهکشان و مادی تا مجرد، همه به کمال خویش می رسد و ذرّەای باطل وجود ندارد. از این رو می فرماید:2ـ «وما خلقنا السَّماء والأرضَ وما بَینَهُما باطلاً ذلک ظَنَّ الَّذین کَفروا» ص/27 ؛ [ما آسمان و زمین و آنچه در بین آنهاست بازیچه و باطل نیافریدیم. این گمان کافران است. وای بر کافران از عذاب سخت آتش.] پس آفرینش آنها را بی هدف پنداشتن و معاد را نفی کردن گمان کافران است: «وما خَلقنا السَّموات والأَرض وما بَینَهُما لاعِبین ما خَلقناهما إلاّ بالحقّ ولکنّ أکثرهم لایَعلمون» دخان/38ـ39 ؛ [ما آسمان ها و زمین و آنچه بین آنهاست به بازیچه نیافریدیم. آنها را جز به حق و از روی حکمت و مصلحت نیافریدیم، ولی بیشتر مردم از آن آگاه نیستند.]3ـ قرآن در آیه ای که می توان آن را نتیجه جمع بین غنّی محض بودن خدا و حکیم بودن او دانست چنین می فرماید: «وما خلقنا السّموات والأرض ومابینهما إلاّ بالحقّ وإنّ السّاعة لاتیة» حجر/85 ؛ [ما آسمان و زمین و موجودات میان آن دو را جز به حق نیافریدیم و ساعت موعود قیامت قطعاً فرا خواهد رسید]؛ یعنی آفرینش نظام هستی اعم از فرشته، جنّ، انسان، حیوان و همه همراه حق و برای هدف، یعنی قیامت و بهشت و خواهد بود و باطل و بیهودەای در کار نیست.قرآن کریم در این باره استدلال های گوناگون کرده که جامع ترین آنها دربارة ضرورت قیامت و حتمی بودن وقوع معاد این آیه است: «قال رَبُّنا الَّذِی أَعطی کُلَّ شَیءٍ خَلْقَه ثُمّ هَدی» طه/50 ؛ [گفت پروردگار ما کسی است که ابزار و جهاز تکامل هر موجودی را به او عطا و سپس به مقصد خویش راهنمایی کرد]، و چون هیچ پدیدەای بدون پدید آورنده نخواهد بود و هر فاعلی که هستی او عین ذاتش نباشد نیازمند فاعل دیگر است، لازمة پرورش کامل هر موجود آن است که آن را به همه ابزار و آلات تکامل مجهز کند و پروردگار جهانیان تنها کسی است که این مهمّ از عهده او بر می آید و همه را در جهت رسیدن به رشد و تکامل، یعنی هدف نهایی می پرورد و راهنمایی می کند و هدف نهایی همه موجودها از جمله انسان، رسیدن به معاد و قیامت است.آیة الله جوادی آملی،تفسیر موضوعی قرآن ج 4 (معاد در قرآن)به نقل از سایت تبیان .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه