از موارد مطرح شده در آیه ۲۴سوره مبارکه نساء مشخص می شود که مسلمانان اجازه داشتند زنان کفار را پس از جنگ به عنوان اسیر یا کنیز به غنیمت ببرند چه توجیهی برای این امر وجود دارد؟

نظام های اجتماعی در هر دوران تابعی از مجموعه شرایط اقتصادی , سیاسی , فرهنگی و ... می باشد. همان گونه که امروزه نظام کارگری و کارفرمایی و ... در جهان حاکم است و شرایط اقتصادی , اجتماعی , فرهنگی خاص آن را ایجاب نموده است . تا چند قرن پیش در تمامی جهان نظام برده داری روش مناسب برای اداره امور آن دوران بوده است ; به گونه ای که هیچ نظامی در شرایط آن روز امکان جایگزینی آن را نداشته است . از این رو مناسب ترین شیوه در شرایط آن روز, شیوه برده داری بوده است . بررسی زمینه های این موضوع بسیار وسیع و گسترده و از مجال این پاسخ خارج است . اسلام نیز با توجه به اینکه تغییر اساسی در سیستم اجتماعی آن روز نه ضروری بوده و نه ممکن , به اصل این مسائله صحه گذاشت , ولی با وضع قوانین در چند جهت حرکت کرده است : 1- تأمین حقوق افراد با وضع قوانین در مورد کیفیت استرقاق (بنده گرفتن) و تحریم آن جز در موارد خاص.2- وضع قوانین در جهت حمایت از حقوق بردگان و تنظیم روابط صحیح بین مالک و برده .3- ترغیب مردم به آزادسازی بردگان و وضع قوانینی برای حصول این مقصود (مانند کفارات و شرایط عتق ). در مجموع اسلام شرایطی را برای بردگان فراهم ساخت که آنان به مقامات و درجات مهم علمی و سیاسی در جامعه اسلامی دست یافتند و حتی مدت ها حکومت ((ممالیک )) بر بسیاری از نقاط کشورهای اسلامی پدیدار شد. در حقیقت اسلام با فراهم آوردن شرایط انسانی و عاطفی برای زندگی بردگان , بردگان را از سراسر دنیا مشتاق به پیوستن به جامعه اسلامی نمود و آنان در بازگشت به موطن خود همراه با آزادی، مبلغ و مروج اسلام می شدند. اسلام راه برده شدن افراد آزاد را مسدود کرد و از سوی دیگر راه آزادی بردگان را گشود و مسلما یکی از عوامل دگرگونی نظام بردگی در جهان , نقش اسلام در این زمینه بوده است . کنیزها نیز در این بین مشمول همین قاعده و قانون بوده اند. آنان از کشورهای دیگر که در جنگ با مسلمانان اسیر می شدند, و یا به صورت تجاری وارد ممالک اسلامی می گشتند, با فرهنگ اسلامی و مزایای نجات بخش آن آشنا شده و بسیاری از آنان همانند دیگر مردم در جامعه اسلامی زندگی می کردند و مالکیت کنیز در حکم عقد ازدواج بود و موجب محرمیت به مالک آن می گردیدزیرا رابطه زن و شوهر بودن امر اعتباری و قراردادی است، نه یک امر حقیقی، حکم اسلام این است که زن به صرف اسارات در میدان جنگ از پیمان زناشوئی قبلی خود رها می شود، زیرا زنان اسیری که قبلا شوهردار بوده اند و شوهران آنان غالبا در جنگ کشته می شده اند، جز ایجاد محدودیت برای آنان دیگر هیچ سودی برای آنها نداشته، از این رو ماندن زن بر سر این پیمان جز زیان هیچ نفعی به همراه نداشت. در حالی که اگر با اسارات تمام پیمان ها و قرارهای قبلی فسخ شود، زن در دوران اسارات فرصت زندگی در شرایط انسانی برایش فراهم می شود، و زمینه نفع معنوی که عبارت از پذیرش ایمان و اطاعت خداوند باشد برای او مهیا می گردد. به طور کلی اسلام برای حلال شدن زن و مرد نامحرم به یکدیگر یکی از سه راه را مقرر فرموده است: 1 - عقد ازدواج، اعم از دائم و موقت، 2 - مالک شدن زنی از راه خریدن یا ارث بردن و مانند آن، 3 - تحلیل مالک کنیز به طوری که، کنیزش را همسر خود قرار دهد. در آیات 6 ،7، و 8 سوره مؤمنون آمده است: مؤمنان رستگار کسانی هستند که دامان خود را از آلودگی و بی‌عفّتی نگه می‌دارند و تنها آمیزش جنسی با همسران و کنیزانشان دارند که در بهره‌گیری از آن‌ها ملامت نمی‌شوند. هر کس غیر این طریق را طلب کند تجاوزگر است.(1) بنابر این بهره جنسی مرد از زن و زن از مرد از طریق ازدواج (دائم و موقت) یا از طریق کنیز حلال است و در غیر این صورت‌ها حرام است. فرض دوم و سوم در زمانی بود که غلام و کنیز در جوامع بشری وجود داشته، ولی مدت زیادی است که غلام و کنیزی از بین رفته و احکام بردگی فقط در کتب فقهی مطرح است. در خصوص استدلال به حقانیت احکام اسلام مربوط به اسیران زن لازم است به چند نکته توجه شود:1. تفکیک میان حقایق و حقوقحقایق امور کشف شدنی است و قابل تغییر و تبدیل نمی باشد، واقعیات در متن هستی وجود دارد. این حقایق قابل استدلال مستقیم و یا غیر مستقیم عقلانی واقع می شوند و حقانیت آن ها از این طریق اثبات می گردد.اما حقوق امور اعتباری اند که در متن هستی به صورت مستقیم وجود ندارد بلکه تابع اعتبار اندیشه و فکر دیگران است که تحقق می گیرد و به عنوان یک قانون و دستور العمل ظهور و بروز پیدا می کند. امور مربوط به بردگی و احکام آن از مسائل اعتباری است که به لحاظ منافع و مصالح مورد اعتبار واقع می شود. این امور به صورت مستقیم با برهان عقلی مورد استدلال واقع نمی شود، بلکه پیامدها و چشم اندازهای رفتار براساس قوانین، مورد سنجش واقع می شود که اگر نتایج آن مفید بود، اعتبار پیدا می کند و قانون منطقی و عقلی به حساب می آید.2. جهت گیری کلی احکام اسلامی برای فضا سازی معنوی و دینداری:مبانی احکام اسلامی ایجاد فضای مناسب برای هدایت و تربیت انسان است. پس احکام اسلامی در جهت گیری کلی به صورت منسجم اصل هدایت و خداپرستی را به عنوان هدف نشانه گیری کرده است. در چنین فضای عزت و حرمت نهائی از آن خداپرستان است.3. توجه به شرایط فرهنگی و اجتماعی زمان قدیم:در قدیم که فرهنگ بردگی به عنوان یک هنجار اجتماعی در سراسر جهان پذیرفته شده بود، رنج بردگی اگر چه سنگین بود ولی به دلیل این که یک هنجار بود قابل تحمل بود. اسلام با ایجاد شرایط و محدودیت نسبت به صاحبان برده شرایط حداقلی انسانی را برای بردگان فراهم کرد، بنابراین تحمل بردگی در سایه قانون اسلام راحت و آسان می نمود، در واقع می توان گفت که اسلام بدون غوغا و اغوا، با صداقت و جدیت زمینه زندگی انسانی بردگان را به سرعت فراهم کرد.با توجه به این سه مقدمه، می گوییم که بردگی با شرایط مطرح شده در اسلام، وضعیت مناسب و عادلانه است و هیچ راهی به ویژه در زمان قدیم بهتر و مناسب تر از آن وجود نداشته و ندارد. زیرا اسارات مردان و زنان کفار در میدان جنگ، اولا فرصت حیات و زندگی برای آن ها را فراهم می کند، به همین جهت کشتن اسیر در اسلام جایز نیست.ثانیا، نگهداری اسیر در درون خانه مسلمان باعث تعامل های مختلف از جمله موجب انس و الفت روانی می گردد و در این راستا زمینه مناسب گرایش زنان به اسلام را فراهم می کند که در واقع توفیق برای هدایت است، و هدف اصلی اسلام نجات حقیقی انسان است، با این برنامه شرایط نجات واقعی اسیر (که عبارت از ایمان آوردن باشد) فراهم می شود.کنیز در فضای فرهنگ اسلامی با برخورد مناسب به گونه ای که سفارش شده به کنیزان خود نگویند «کنیزم» بلکه بگویند «یا فتاتی» کاملا از نظر عاطفی و روانی حالت الفت و انس در او ایجاد میشود که زمینه نجات و رهایی او را از کفر فراهم می کند، با این وضع او سعادت حقیقی و جاودانگی خود را به دست می آورد. ثانیا با توجه به شرایط و هنجارهای زمان قدیم که مساله کنیز و بردگی به یک هنجار اجتماعی جهانی تبدیل شده بود و با توجه به وضعیت مناسب که از سوی مسلمین درباره بردگان بوجود آمده بود، تحمل کنیزی دشوار نبود بلکه یک هنجار و نورم بود، جالب است بدانید در جوامعی که تبعیض نژادی حاکم است و فقط از انسان های طبقه ضعیف، جهت کارهای سخت بهره کشی می کند به هیچ عنوان و تحت هیچ شرایطی حاضر نیستند با این طبقه همبستر شوند. بنابراین گاهی کنیزان به همبستری با صاحبان خود احساس افتخار می کردند .چنین وضعیتی برای اسیران جنگی نوعی فرصت برای هدایت و خداپرستی بود. لازم است بدانیددین مقدس اسلام قبل از این که قانون لغو بردگی مطرح شود، راه‌های زیادی برای آزادی بردگان پیشنهاد کرده و مسلمانان را تشویق جدی برای آزاد نمودن بردگان کرده است. بجاست بدانیم که مادر برخی از ائمه ما کنیز بوده اند, حتی مادر امام زمان (عج ) نیز کنیزی رومی بوده است . سخن در این مقوله بسیار گسترده می باشد. اما توجه به این نکته مهم است که تنها عاملی که در اسلام مجوز استرقاق (گرفتن بنده و کنیز) است موردی است که کسانی در جنگ با اسلام به عنوان دین حق اسیر شده باشند و پرواضح است کسی که به خداوند رحمان کفر ورزیده است و باز به این حد هم بسنده نکرده است بلکه با دین حق مبارزه می نماید. آیا حق حیات برای این گروه قائل شدن , جز از روی تفضل الهی است ؟! معذ لک , اسلام حق حیات اینان را تضمین کرده، کشتن اسیر را جز در شدت درگیری و در معرکه جنگ روا ندانسته است , لکن باید این افرادی که از آزادی عمل خود سوء استفاده نموده علیه دین خدا قیام نموده در نبرد علیه دین خدا و مؤمنین به آن شرکت جسته است , دایره فعالیت هایشان و آزادی آنها محدود گردد. با وجود این آموزه های بسیاری در اسلام برای رهایی آنان ارائه نموده است و برای تحقق این آموزه ها نیز پاداش بسیار زیادی قرار داده است .برای مطالعه بیشتر ر . ک : 1- تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج 6 (عربی) ج 12 (فارسی) ، ذیل آیت 116 تا 120 (سخنی درباره بردگی و بردگی گرفتن)2- اسلام و مسأله آزادی , بردگی , موسوی زنجانی 3- از بردگی روم قدیم تا مارکسیسم , حجتی کرمانی4- فرآورده های دینی , ناصر مکارم 5- برده داری در روم باستان , بیدار فکر 6- حقوق بشر, اسدالله مبشری 7- نگاهی به بردگی , محمد علی گرامی8- بردگی در اسلام , صادق ایرجی .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه