نقد، شبهه و مغالطه، نقد دکتر سها

نقد نقد به معنی ارزیابی، بررسی، شناسایی نمودن، زیر و رو کردن، عیب ها را نمایاندن و پنهان ها را رو کردن است. [1] نقد یافتن و نشان دادن است تا اگر کسی خواست، راهش را بیابد و اگر نخواست عذری نداشته باشد. [2] و در اصطلاح، وارسی و بررسی نوشتار، گفتار یا رفتاری برای شناسایی و شناساندن زیبایی و زشتی، بایستگی و نبایستگی، بودها و نبودها و درستی و نادرستی آنها است . [3] نقد در مورد انگیزه ها، اندیشه ها و انگیخته های انسانی؛ اهداف، روشها، عملکرده ها، آثار و نتایج کار آدمی؛ تولیدات، محصولات و خدمات بشری به کار می رود . نقد در هر چیزی و هر کاری و در هر زمینه، مبادی، مبانی، منابع، اصول و قواعد خاص خود را دارد، که متخصصین آن حوزه آنها را تعیین و بر اساس آن به نقد پرداخته می شود . در آموزه های دینی، به مقوله نقد و نقدپذیری، اهمیت فراوان داده شده است . واژه های نصیحت، تذکر، موعظه، استماع قول، اتّباع احسن، تواصی به حق، دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر، هر یک به گونه ای، اهمیت و جایگاه نقد و نقدپذیری را متذکر می شوند. همچنین، آثار و پیامدهای سازنده و سودمند نقد، اهمیت و ضرورت انتقاد و انتقادپذیری را بیان می کنند . نقد و انتقاد به عمومی و تخصصی، مثبت و منفی، سازنده و تخریبی تقسیم شده است . در نقد و انتقاد مثبت و سازنده، انگیزه و هدف شناسایی حق و رسیدن به آن و نیز رسیدن به کمال مطلوب، بر پایه علم و دانش و منطق و اخلاق استوار است . در نقد و انتقادات منفی و تخریبی، جوسازی و شایعه پراکنی، خود نمایی یا نمایش، سوء استفاده ها و عقده های شخصی مطرح است. ناقد در این نوع نقد و انتقاد، قصد سازندگی ندارد بلکه برعکس از حق و حقیقت دور می شود و بدون ارزیابی درست و راهیابی دقیق گام بر می دارد که، تخریب سرانجام آن است . درباره نقد عمدتا به سه عنصر تکیه می شود: سازندگی، نیت ناقد و مساله تخصص و دانش لازم. [4] [5]   شبهه : شبهه در لغت به معنای مشابهت و پوشیدگی است. معانی چون اشتباه، احتمال اشکال و شک نیز دارد و همچنین چیزی که حق و باطل در آن معلوم نیست را شبهه می نامند . [6] شبهه آن است که دو چیز در اثر مماثلت از همدیگر تشخیص داده نشوند « و ما قتلوه و ما صلبوه و لکن شُبِّه لهم ، (نساء/ سوره2، آیه 157)؛ عیسی را نکشتند و به دار نزدند لیکن کار بر آنها مشتبه شد.» تشابه، متشابه و مشتبه به ترتیب در آیات 118 سوره بقره و 99 سوره انعام به کار رفته است . شبهه یعنى هر اشکال، پرسش یا ابهامى که در برداشت ها، تحلیل ها، تصمیمات و رفتارهاى مرتبط با سعادت فرد یا جامعه، منشأ خطا و اشتباه در شناخت حق از باطل گردد . به عبارت دیگر شبهه خود را شبیه به حق مى نمایاند و راه شناخت حق از باطل را مشکل و افراد را دچار شک و تردید مى کند . نخستین شبهه گویند نخستین شبهه که در خلقت شد به وسیله ابلیس بوده در باب خلقت آدم، او به خداوند گفته است که آدم را از خاک بیافریدى و من را از نار، و نار را بر خاک مزیت است و در شأن من نیست که به آدم سجده کنم . [7] شبهه و پرسش شبهه و پرسش تفاوت دارند و تفاوت های چندی بیان شده است که می توان به مهم ترین آن در این جا اشاره کرد . پرسش در حقیقت جستجوی بشر برای شناخت است و پرسشگر با بیان پرسش و سؤال می کوشد تا موضوع و مطلبی را بشناسد و آن را درک و فهم کند. در حالی که هدف از شبهه، ایجاد تردید و شک در دل مخاطب است. و شبهه گر می کوشد تا در بنیادهای اعتقادی و باوری شخص تردید افکند. در حقیقت تفاوت شبهه و پرسش را باید در کارکرد و اهداف آن دانست. کارکرد پرسش فهم و شناخت است، در حالی که شبهه برای این طرح می شود تا مخاطبان خود را به چالش بکشاند. از سوی دیگر در شبهه، باطل به طور عمدی و خواسته حضور دارد و شبهه گر با آمیختن حق و باطل می کوشد کلام باطل خود را با رنگ و لعابی از حق به دیگران منتقل کند، از این روست که حضرت امیرمؤمنان(ع) فرمودند: « إنّما سُمّیت الشُبهةُ شُبهةً لانها شبهت بالحق ؛ از آن رو شبهه را شبهه نامیده اند که به حق شبیه و همانند است.» [8]   مغالطه : «مغالطه» در لغت، به معناى سوق دادن دیگرى به اشتباه و نیز اشتباه کارى (خود فرد) است . اما در اصطلاح منطق، «مغالطه» نوعى قیاس (استدلال) است که مواد آن شبیه مواد برهان یا مواد جدل( مرکب از وهمیات یا مشتبهات) [9] و صورت آن شبیه صورت قیاس منتج بوده و براى اثبات ادعایى و ابطال ادعایى دیگر اقامه مى شود . در صورتى که مواد یا صورت قیاس به صورت واضح و آشکار، ناقص و فاسد باشد، هیچگاه مخاطب دچار اشتباه نمى شود و مغالطه کننده به هدف و مطلوب خود نمى رسد (و استدلال کننده یا خود دچار اشتباه نمى شود.) بدین روى، وقتى مغالطه محقق مى شود که مواد و صورت قیاس شبیه مواد و صورت قیاس صحیح باشد و همین شباهت است که سبب تحقق و رواج مغالطه مى گردد . [10] مغالطه اهداف، انواع و اقسامی دارد و در علم منطق و فلسفه به آن پرداخته می شود. [11] هدف اصلی در مغالطه به اشتباه انداختن طرف و رسیدن به هدف خود است . ملاحظه : همان طور که عالم هستی کتاب تکوین و فعل خدا و معجزه است. وحی و قرآن هم کتاب تدوین و تشریع و قول خالق بی همتا و معجزه است. و همان طور که در مورد کتاب هستی و تکوین نقد معنا ندارد در مورد وحی الهی و کتاب تدوین و تشریع و قرآن هم به کار نمی رود، بلکه تفکر، تدبر، پرسش، تفسیر، تبیین و تأویل استفاده می شود، که نشانه شناخت، ادب و اخلاق است. تفکر، تدبر، پرسش، تفسیر، تبیین و تأویل همان چیزهایی است که از اول قرآن انسان ها را بدان ها برای فهم خود فرا خوانده است . کاربرد نقد در مورد وحی و قرآن بیانگر این است که ناقد، وحی را که راه ارتباطی برای ارسال پیام خالق به مخلوق است را نشناخته یا شناخته اما نخواسته به تفسیر و تبیین درست آن و عمل به مقتضای آن اعتنا کند لذا توفیق هدایت تشریعی و پاداشی از او سلب شده است [12] . دکتر سها کتاب خود را«نقد قرآن» نام گذاری کرده است ! با توجه به مطالب مذکور در مورد نقد ، شبهه و مغالطه، و صرف نظر از این که آیا قرآن و وحی خدای جهانیان نقد پذیر است یا تفکر، تدبر، پرسش، تفسیر، تبیین و تأویل پذیر؟! آنچه از مقدمه و مطالب کتاب «نقد قرآن» و دو فصل آخر آن به دست می آید این است که، دکتر سها با آوردن کلمه «نقد » - که در مورد انگیزه ها، اندیشه ها و انگیخته های انسانی کار برد دارد - در عنوان کتاب خود به قرآن به نقد عمومی(غیر تخصصی)، منفی و تخریبی، با استدلال نادرست، و مبانی، منابع و اصول ناقص و اسرائیلیات پرداخته و از ابتدا تلاش برای القا تفکر زمینی و بشری بودن قرآن کرده و با جمع آوری عمده ی مغالطات و شبهات آمیخته با نسبت ها و تهمت های ناروای هزار و پانصد ساله در حوزه های اندیشه و اعتقاد، اخلاق و احکام، و در ابعاد مختلف(ساختاری، علمی، ادبی، فکری، سیاسی، حقوقی ، اقتصادی، ...)، در یک کتاب، که به بسیاری از آنها در کتاب های علوم قرآن و تفاسیر معتبر به خصوص شیعی پاسخ داده شده، سعی در احیا و جان دادن به آن مغالطات، شبهات، نسبت ها و تهمت ها با اهداف و انگیزه های پیدا و پنهان در قالب ادبیات امروزی با ظاهر دلسوزانه و در سطح عمومی و وسیع نموده است . و معمولا هدف و انگیزه اصلی از آن مغالطات، شبهات، نسبت ها و تهمت ها این است که مردم را از اعتقاد به ارتباط انسان با خدا، غیب و وحی الهی و باورهای راستین فطری و معاد باز داشته و آنها را در برداشت ها، تحلیل ها، تصمیمات و رفتارهاى مرتبط با سعادت فرد یا جامعه، در خطا و اشتباه بیفکنند .به عبارت دیگر راه شناخت حق از باطل را مشکل و افراد را دچار شک و تردید کنند. و نسخه ای که برای ادامه حیات فرد و جامعه می پیچند بی دینی است که عملا در آن خدا و دستورات او حضور ندارد لذا این گونه افراد نه خود به قوانین خود ساخته پایبندی درست دارند و نه می توانند دیگران را بدان رهنمون و سعادتمند سازند . و به اجمال و به صورت کلی می توان گفت: نقد دکتر سها، نقد بی جا، مغالطات و شبهات آمیخته با تهمت ها و نسبت های ناروا درباره قرآن کریم برای نادیده گرفتن وحی، حجیت زدایی از آن، دین گریزی و افتادن در دام ایده آلیسم (امور غیر واقعی به جای واقعیت و حقیقت)، امانیسم(انسان محور به جای خدا محوری )، سکولاریسم(سیاست بی دینی به جای سیاست با دیانت) و کاپیتالیسم (اقتصاد سرمایه داری به جای اقتصاد دین مدارانه)، و ... است، که نقد، نقص و ضعف ذاتی آنها برای اهلش معلوم و بررسی آن مجال خاص خود را می طلبد .       پی نوشت ها : [1] . ر. ک: معطوف، لویس، المنجد؛ محمد بندر ریگی، تهران، ایران، 86، ششم، ج 2، ص 1990 . [2] . ر. ک: صفایی حائری، علی؛ روش نقد، قم، لیلة القدر، بهار 86، دوم، ص 15 – 16 [3] . ر.ک: شریفی، احمد حسین؛ آیین زندگی، قم، معارف، تابستان 85، بیست و سوم، ص 82 – 84 [4] . ر. ک: اسلامی، سید حسن؛ اخلاق نقد، ص 66 – 90 . [5] . جهت اطلاع بیشتر ر. ک: موسوی کاشمری، سید مهدی؛ انتقادگری و انتقادپذیری در حکومت علوی، فصلنامه حکومت اسلامی، پاییز 79، شماره 17، ص 295 – 296 ؛ اسلامی، سید حسن؛ اخلاق نقد، قم، معارف، بهار 83، اول [6] . ر. ک: فرهنگ لغت معین، ذیل ماده شبهه؛ المفردات و التحقیق ذیل ماده شبه. [7] . ر. ک: خاتمی، احمد، فرهنگ علم کلام، ص136. [8] . وسائل الشیعه،ج27، ص161؛ نهج البلاغه، ص81، انتشارات دارالهجره قم . [9] . محمد رضا مظفر، منطق، ص 10. [10] . جعفر سبحانی، فرهنگ معارف اسلامی، زیر عنوان های سفسطه و مغالطه. [11] . تاکنون بیش از یک صد نوع مغالطه شناسایی شده است. براى آگاهى بیشتر در زمینه مغالطه، روش ها، انواع و اقسام آن، ر. ک: منطق صورى، دکترمحمد خوانسارى؛علی اصغر خندان، منطق کاربردی، و مغالطات. [12] . ر. ک: معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران؛ جوادی آملی، عبد الله، تفسیر موضوعی قرآن کریم، ج 2 وحی و نبوت در قرآن؛ ج16 هدایت در قرآن. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه