دفتر شصت و دوم پرسش ها و پاسخ ها «احکام پزشکی و بیماران»

    پرسش ها و پاسخ های دانشجویی دفتر شصت و دوم احکام پزشکی و بیماران           نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها معاونت آموزشی و پژوهشی  اداره مشاوره و پاسخ       مراکز پخش: مدیریت پخش دفتر نشر معارف: قم، خیابان شهدا، کوچه 32، پلاک 3، تلفن و نمابر: 37740004   پاتوق کتاب قم (شعبه 1): خیابان شهدا، روبه روى دفتر مقام معظم رهبرى، تلفن 37735451   پاتوق کتاب قم (شعبه 2): بلوار جمهورى اسلامى، نهاد رهبرى در دانشگاه ها، تلفن 32904440   پاتوق کتاب تهران: خیابان انقلاب، چهار راه کالج، پ 715، تلفن 88911212   قم، مؤسسه فرهنگى و اطلاع رسانى طلوع طاها، تلفن 37748345   نشانى اینترنت: www.ketabroom.ir - www.porseman.org - www.porsemani.ir   پست الکترونیک: info@ketabroom.ir   -   info@porseman.org     شناسنامه:  سرشناسه: حسینی، سیدمجتبی،  ‫‫۱۳۴۵  عنوان و نام پدیدآور: احکام پزشکی و بیماران/ تدوین و تالیف سیدمجتبی حسینی و سیدمحمدتقی محمدی؛ تنظیم و نظارت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها (معاونت آموزشی و پژوهشی - اداره مشاوره و پاسخ)  مشخصات نشر: قم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهه ‫، دفتر نشر معارف،  ‫۱۳۹۴.  مشخصات ظاهری:  ‫۱۷۶ص.  فروست: پرسش‌ها و پاسخ‌های دانشجویی؛ دفتر 62.؛ احکام: 12.  وضعیت فهرست نویسی: فیپا  یادداشت: کتابنامه.  موضوع: پزشکی -- فتواها  شناسه افزوده: محمدی، سیدمحمدتقی، 1357 -    رده بندی کنگره:  ‫bp۱۸۳/۹/الف۳۲۵ ۱۳۹۴  رده بندی دیویی:  ‫۲۹۷/۳۴۲۲  شماره کتابشناسی ملی:  ۴۰۰۶۶۲۹  تدوین و تألیف: سیدمجتبی حسینی و سیدمحمدتقی محمدی ناشر: دفتر نشر معارف تایپ و صفحه آرایی: طالب بخشایش نوبت چاپ: اول، زمستان 1394 تیراژ: 2000 نسخه شابک: --531-964-978 «همه حقوق برای ناشر محفوظ است»   فهرست موضوعات (برای دسترسی سریع به متن روی موضوع مورد نظر کلیک کنید.)     مقدمه   فصل اول - احکام بیماران وضوی بیماران وضو و نجاست اعضا - وضو بر عضو نجس - وضو و باندپیچی - وضوی جبیره ای - مسح پا و باند - وضوی آتل بسته - وضو با سرم - وضو با میکروست - وضو و خون مردگی - وضوی عضو قطع شده - وضو و سینوزیت - وضو و کمک دیگران   موانع وضو وضو و مانع در اعضا - وضو و کرم صورت - وضو و لنز چشم - وضو و موی مصنوعی - وضو و کاشت مو - وضو و کاشت ناخن    مبطلات وضو وضو و باد معده - وضو و سلسله بول   غسل بیماران غسل و نجاست بدن - غسل و موالات - غسل و کمک دیگران - غسل و بطلان وضو - غسل و حدث - غسل و ضرر   تیمم بیماران کیفیت تیمم - تیمم بیمار - تیمم و سختی غسل - تیمم و احتمال ضرر - تیمم و آب سرد - تیمم صورت - تیمم پیشانی - تیمم با دست شکسته - تیمم بدل از غسل - تیمم بدل از وضو - تیمم بر موزاییک - تیمم بر سنگ مرمر - تیمم بر چوب - تیمم بر گچ دیوار - تیمم بر آجر - تیمم و نمازهای بعدی - تکرار تیمم - تیمم و قرآن - تیمم و تکرار نماز   نماز بیماران وجوب نماز - نماز و ناتوانی - نماز و عصا - نماز نشسته و قیام - نماز روى تخت - قیام نماز بستری - نماز و درد موضعی - نماز و احتمال ضرر - نماز و پای مصنوعی - نماز و عمل جراحی - نماز و زانو درد - نماز و شکستگى زانو - نماز چهار زانو - نماز نشسته جایز - نماز نشسته و خمیدگی - نماز نشسته سهوی - نماز و کمک دیگران - نماز و سرگیجه - نماز و ویلیچر - ناله در نماز - سرفه در نماز - استفراغ در نماز   رکوع بیماران رکوع ویلچری - رکوع نماز نشسته - نماز خمیده - رکوع بیمار - رکوع بیمار بستری   سجده بیماران سجده ویلچری - سجده معلولان - سجده نماز نشسته - سجده بیمار تختخوابی - سجده نماز نشسته - سجده و میز - سجده و شکستگی پا - سجده و کمک دیگران - ناتوانى بین دو سجده - ناتوانی در سجده - سجده و پیشانی زخمی   قبله و بیماران قبله و بیمار بستری - قبله اشتباهی - قبله و تخت بیمارستان - قبله و بیماری سخت - قبله و بیمار خوابیده   سرم و خون بیمار سرم نمازگزار - نماز و انتقال خون - نماز و خون زخم - نماز و خونریزی - نماز و خون بینی - نماز و خون بواسیر - وضو و پوسته زخم - وضو و خون ریزى - نماز و خونریزی - نماز و آمپول   طهارت بیماران طهارت بیمار بستری - طهارت محل بول - طهارت محل غائط - طهارت با دستمال - طهارت بدون آب - طهارت با یک دست - استبراء و زخم - بیماری مجارى ادرار - استبراء و رطوبت - منی مریض - عفونت و ادرار - کیسه ادرار و مدفوع (استوما) - نماز و پوشک بزرگسالان - طهارت قطع نخاع - طهارت و پرستار   لباس بیماران نماز با کفش - نماز و لباس خونی - رنگ خون - نماز با ملحفه نجس - نماز با لباس نجس - نماز با بدن نجس - نماز با لباس پرستاری - فراموشی نجاست لباس - نجاست پای مصنوعی - نجاست صندلی و عصا - شک در نجاست لباس - اعلام نجاست به بیمار - اعلام نجاست به بیمارستان - اعلام نجاست لباس - نجاست لوازم بیمارستان - نابینا و نجاست   نماز قضای بیماران نیابت نماز قضا - نماز قضا و کما - نماز آلزایمر   روزه بیماران ضرر روزه  - ترک روزه - روزه و منع پزشک - روزه و تشخیص پزشک - روزه و تأخیر بهبودی - روزه و ضعف چشم - روزه دختران - روزه و ضعف جسمی - روزه و تهوع - خون لثه روزه دار - روزه و دندان پزشکی - روزه و آندوسکوپی - روزه و آمپول - روزه و سرم - روزه و تزریق خون - روزه و اهدای خون - روزه و خوردن قرص - روزه و اسپری تنگی نفس - روزه و قطره چشم - روزه و شیاف - روزه و ناراحتی کلیه - روزه و عادت ماهیانه   قضای روزه بیماران قضای روزه بیمار - کفاره روزه بیماران   الـکــل الکل طبی - الکل صنعتی - نوشیدن الکل - داروهای دارای الکل    خون و پوست خون تزریقات - خون داخل بدن - مکیدن خون - خون بینی  - خون خشک در بینی - خون و اخلاط بینی - خون دندان - جوش صورت - خون آبه - خون خشک زخم - پوست لب     فصل دوم - احکام پزشکان آموزش پزشکی آموزش پزشکی و نامحرم - عکس آموزش پزشکی - مولاژ آموزش پزشکی - فیلم آموزش پزشکی - لمس و آموزش پزشکی - تماس و آموزش پزشکی   معاینات پزشکی پزشک جنس مخالف - پزشک خانم - دندان‌پزشک جنس مخالف - پزشک نامحرم - پزشک زنان - لمس پزشک با دستکش - پزشک و لمس بدن - پرستار مرد - پرستار زن - نجات نامحرم - ضرورت پزشکی - نگاه به عورت بیمار   آزمایشات پزشکی سونوگرافی و رادیولوژی جنس مخالف - استمنا و آزمایش پزشکی               تزریقات و جراحی تزریقات جنس مخالف - اتاق عمل - پوشش اتاق عمل - جراحی زیبایی - جراحی بینی و گوش - تغییر جنسیت    اخلاق پزشکی گفتن وضعیت بیمار - اسرار بیمار - آموزش و پیشگیری - جراحی و رضایت بیمار - گواهی پزشکی - دستمزد پزشکان - پزشک و زیرمیزی - دستورات غیرشرعی پزشکی          ضمان پزشک ضمان پزشک - حساسیت دارویی بیمار - ضمان دستیاران پزشک - ضمان افراد غیرمسئول - ضمان بدون تفریط پزشک - نسخه نادرست - درمان‌هاى پرخطر   تشریح جسد نگاه به جسد - تشریح جسد مسلمان - جسد مجهول‌الهویه - تجسس برای تشریح - اختلاط دانشجویان و تشریح   مرگ مغزی و پیوند اعضاء دستگاه مراقبت بیمار - اهدای اعضای مرگ مغزی - اهدای اعضای بدن - پیوند اعضای کافر - وصیت اهدای عضو - اهدای عضو و اجازه ورثه - دیه اعضای اهدایی - خرید و فروش عضو - طهارت عضو پیوندی   غسل مس میّت غسل و تشریح میت - تماس با بدن میت - استخوان میت - مس میت با دستکش - سرایت مس میت - مس مرگ مغزى - مس بیهوشی - مس احیای قلب - مس جنین سقط شده     اهدای خون اهدای خون و غیرمسلمان - اهدای خون زن و مرد  - فروش خون                  تلقیح و باروری تلقیح با نطفه همسر - استمناء و آزمایش باروری - تلقیح و زن اجنبی - تلقیح و مرد اجنبی   زایمان زایمان و پوشش - سزارین - ضرورت تخصص زنان   سقط جنین سقط در اوایل بارداری  - جنین ناقص الخلقه - سقط جنین و فقر - سقط جنین و ضرر - جنین نامشروع - جنین غیر مسلمان - سقط جنین و پزشک - سقط با دارو - حرمت سقط جنین - دیه سقط جنین - دیه جنین   حیوانات و پزشکی نخ بخیه حرام گوشتان - تحقیقات پزشکی و حیوانات - شبیه‌سازی حیوانات - روغن مار   ملحقات درمانگاه و مسجد - اعتکاف بیمار - نگاه نامحرم - درمان با موسیقی - درمان با مواد مخدر - گذاشتن ریش - روکش طلا و پلاتین دندان - استفاده از هیپنوتیزم - رو به قبله محتضر         مــقـدمـه «پرسش‌گرى» از آغاز آفرینش انسان، رخ‌نمایى کرده؛ بر بال سبز خود، فرشتگان را فرانشانده، بر برگ زرد خود، شیطان را فرونشانده و در این میان، مقام آدمیت را نشان داده است. آفتاب کوفه چه زیبا فرموده است: «مَن اَحسَنَ السؤال عَلِمَ» و «من عَلِمَ اَحسَنَ السؤال». هم سؤال از علم خیزد هم جواب         همچنانکه خار و گُل از خاک و آب آرى! هر که سؤال‌هایش آسمانى است، دانش و بینش پاسخش خواهد بود. پویایى و پایایى «جامعه» و «فرهنگ»، در گرو پرسش‌هاى حقیقت‌طلبانه و پاسخ‌هاى خِردورزانه است. بدون تردید سؤال و پرسش‌گرى، وسیله‌اى براى رسیدن به آگاهى‌ها و باورها است، ولى توجه به چند نکته، داراى اهمیت است. نخست اینکه پرسش‌گر به دنبال حقیقت و یادگیرى باشد و پاسخ‌گو در آن موضوع داراى تخصص و صاحب ایده و فکر باشد. دیگر اینکه گمان نرود این پاسخ، کامل‌ترین و آخرین است، بلکه براى یک پرسش، ممکن است چندین پاسخ درست وجود داشته باشد. چه بسا تحقیق‌ها و پاسخ‌هاى قوى دیگرى نیز وجود داشته باشد که با همفکرى اساتید، دانشجویان و پژوهشگران گران‌قدر، نیل به آنها ممکن خواهد بود. اداره مشاوره و پاسخ معاونت آموزشى و پژوهش استادان و دروس معارف اسلامی نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه‌ها، محفل انسى فراهم آورده است، تا «ابر رحمتِ» پرسش‌ها را بر «زمین اجابت» پاسخ‌گو باشد و نهال سبز دانش را بارور سازد. ما اگر بتوانیم سنگ صبور جوانان اندیشمند و بالنده ایران اسلامى باشیم، به خود خواهیم بالید. شایان ذکر است در راستاى ترویج فرهنگ دینى، اداره مشاوره و پاسخ نهاد، تاکنون بیش از پانصدهزار پرسش دانشجویى را در موضوعات مختلف اندیشه دینى، مشاوره، احکام و... پاسخ داده است. این اداره داراى گروه‌هاى علمى و تخصصى، به شرح زیر است: - قرآن و حدیث؛  - تربیتى و روان شناسى؛ - احکام؛ - اندیشه سیاسى؛ - فلسفه، کلام و دین پژوهى؛ - فرهنگى و اجتماعى؛ - حقوق و فلسفه احکام؛ - تاریخ و سیره؛ - اخلاق و عرفان؛  - ادیان و مذاهب. آن‌چه پیش‌رو دارید، بخشى از سؤالات فقهى درباره احکام پزشکی و بیماران است که توسط حجج اسلام آقایان سیدمجتبی حسینی، سیدمحمدتقی محمدی و محققین گروه احکام این اداره، پاسخ داده شده است و برخی از پاسخ‌ها توسط حجت الاسلام آقای على گرجى، بازبینى، تکمیل و اصلاح گردیده است. ویژگى‌هاى این مجموعه و شیوه تنظیم آن در چند نکته ذیل بیان مى‌شود: الف. پاسخ پرسش‌ها همراه با مأخذ و مستندات آن آورده شده است. ب. پاسخ‌هاى هم‌مضمون با عبارت یکسان و روان تحریر شده است؛ ازاین‌رو بیشتر پاسخ‌ها به صورت اقتباس مى‌باشد. ج. جهت اتقان و اطمینان بیشتر علاوه بر مستندسازى پاسخ‌ها، از دفاتر مراجع بزرگوار نیز استفتا گردیده است. د. در تنظیم کتاب، نظر حضرت امام خمینى به عنوان اولین فتوا آمده و فتاواى دیگر مراجع بزرگوار که نامشان به ترتیب حروف الفبایى که در ذیل مى‌آید، سپس ذکر گردیده است: حضرت آیت‌الله حاج شیخ محمدتقى بهجت (قدس سرّه) حضرت آیت‌الله حاج شیخ میرزا جواد تبریزى (قدس سرّه) حضرت آیت‌الله حاج‌سیدعلى‌حسینى‌خامنه‌اى (رهبر معظم‌انقلاب)(دام ظلّه‌العالى) حضرت آیت‌الله حاج سید على حسینى سیستانى (دام ظلّه‌العالى) حضرت آیت‌الله حاج شیخ لطف‌الله صافى گلپایگانى (دام ظلّه‌العالى) حضرت آیت‌الله حاج شیخ محمد فاضل لنکرانى (قدس سرّه) حضرت آیت‌الله حاج شیخ ناصر مکارم شیرازى (دام ظلّه‌العالى) حضرت آیت‌الله حاج شیخ حسین نورى همدانى (دام ظلّه‌العالى) حضرت آیت‌الله حاج شیخ حسین وحید خراسانى (دام ظلّه‌العالى) لازم به ذکر است که در متن کتاب تنها به ذکر اسامى مراجع بزرگوار به اختصار اکتفا شده است، لذا از ساحت آن بزرگواران پوزش مى‌طلبیم و از درگاه خداوند متعال براى ایشان دوام عزت و سلامتى مسئلت داریم. هـ . در این کتاب تنها به بیان احکام تکلیفى «واجب و حرام» و احکام وضعى «باطل و صحیح» بسنده شده و از بیان احکام استحبابى خوددارى شده است. بر آنیم با توفیق خداوند، به تدریج ادامه این مجموعه را تقدیم شما خوبان کنیم. پیشنهادها و انتقادهاى سازنده شما، راهنماى ما در ارائه شایسته و پربارِ مجموعه‌هایى از این دست خواهد بود. در پایان از تلاش‌هاى مخلصانه مؤلف محترم و مجموعه همکاران اداره مشاوره و پاسخ، به خصوص حجت‌الاسلام آقای صالح قنادى که در بازخوانى و آماده‌سازى این اثر تلاش کرده‌اند، تشکر و قدردانى مى‌شود و دوام توفیقات این عزیزان را در جهت خدمت بیشتر به مکتب اهل‌بیت(علیهم السلام) و ارتقاء فرهنگ دینى جامعه - به ویژه دانشگاهیان - از خداوند متعال مسئلت داریم.   الله ولى التوفیق معاونت آموزشى و پژوهشى نهاد      فصل اول - احکام بیماران     وضوی بیماران: وضو و نجاست اعضا اگر غیر اعضاء وضو، زخم و نجس باشد ولی اعضاء وضو نجس نباشد، آیا وضو صحیح است؟ همه مراجع: آری، وضو صحیح است.[1] تبصره. ولی برای نماز خواندن تمام بدن باید پاک باشد و تنها به مقدار زخم اگر امکان شستن نباشد مجاز است ولی اطراف زخم باید شسته شود.   اگر اعضای وضو بعد از شستن و انجام وضو نجس شود، تکلیف چیست؟ همه مراجع: در فرض یاد شده، وضو صحیح است؛ ولی تطهیر آن به جهت نماز واجب است.[2]   وضو بر عضو نجس یکی از اعضای وضو خونی و نجس بود، تطهیر آن را فراموش کردم و وضو گرفتم، تکلیف چیست؟ آیا وضو صحیح است؟ همه مراجع (به جز بهجت و صافی): وضو باطل است و باید برای نماز و مانند آن، عضوی را که نجس بوده، آب بکشید.[3] آیت‌الله بهجت: وضو باطل است بنا بر احوط در صورتی که با وضو گرفتن و یا غیر آن به طور اتفاقی پاک نشده باشد.[4] آیت‌الله صافی: وضو باطل است و باید برای نماز و مانند آن، عضوی را که نجس بوده، آب بکشید؛ مگر آن که بدانید با وضو گرفتن، پاک شده است.[5]   وضو و باند پیچی اگر باندی که بر روی زخم دست یا صورت بسته شده، بیشتر از معمول اطراف آن را گرفته باشد، تکلیف وضو یا غسل او چیست؟ آیات عظام امام، خامنه‌ای، بهجت، صافی، فاضل و نوری: اگر برداشتن باند اضافی ممکن است، باید آن را بردارد و اطراف زخم را (هنگام وضو و غسل) بشوید و برای جای زخم به دستور جبیره عمل کند و اگر ممکن نیست، باید وضو یا غسل جبیره ای بگیرد و بنابر احتیاط واجب تیمم هم بکند.[6] آیت‌الله مکارم: اگر برداشتن باند اضافی ممکن است، باید آن را بردارد و اطراف زخم را (هنگام وضو و غسل) بشوید و برای جای زخم به دستور جبیره عمل کند و اگر ممکن نیست، باید وضو یا غسل جبیره ای بگیرد و بنابر احتیاط مستحب تیمم هم بکند.[7] آیت‌الله تبریزی: اگر برداشتن باند اضافی ممکن است، باید آن را بردارد و اطراف زخم را (هنگام وضو و غسل) بشوید و برای جای زخم به دستور جبیره عمل کند و اگر ممکن نیست، باید تیمم نماید؛ مگر اینکه باند در مواضع تیمم باشد که در این صورت، باید وضو یا غسل جبیره ای نماید.[8] آیت‌الله سیستانی: اگر برداشتن باند اضافی بدون مشقّت ممکن است، باید آن را بردارد و اطراف زخم را (هنگام وضو یا غسل) بشوید و برای جای زخم به دستور جبیره عمل کند و اگر بدون مشقت ممکن نیست، باید تیمم کند، مگر اینکه جبیره در مواضع تیمم باشد که در این صورت باید هم [وضو یا غسل] کند و هم تیمم نماید.[9] آیت‌الله وحید: اگر برداشتن باند اضافی بدون مشقّت ممکن است، باید آن را بردارد و اطراف زخم را (هنگام وضو یا غسل) بشوید و برای جای زخم به دستور جبیره عمل کند و اگر بدون مشقّت ممکن نیست، بنابر احتیاط واجب [وضو یا غسل] جبیره بگیرد و تیمم هم بکند.[10]   وضوی جبیره ای کسی که یک دستش شکسته و داخل گچ است؛ چگونه وضو بگیرد؟ آیات عظام امام، خامنه ای، سیستانی، صافی، فاضل و نوری: باید وضوی جبیره ای بگیرد.[11] آیت‌اللّه  بهجت: باید وضوی جبیره ای بگیرد و بنا بر احتیاط واجب تیمم هم بکند.[12] آیات عظام تبریزی، مکارم و وحید: بنا بر احتیاط واجب، باید هم وضوی جبیره ای بگیرد و هم تیمم کند.[13]  تبصره. جبیره؛ یعنی، پارچه و پمادی که روی محل زخم یا شکستگی گذاشته می شود، می توان وضوی جبیره ای را به این شکل انجام داد: که اعضای سالم با گرفتن زیر شیر و یا فرو بردن در آب وضو داده شود و روی جبیره با دست مرطوب بکشد، آن گاه با رطوبت دست، سر و روی پاها را مسح کند.   مسح پا و باند آیا مسح بر روی باند صحیح است؟ همه مراجع: مسح بر روی جوراب و باند باطل است (هر چند نازک باشد). مگر اینکه امکان برداشتن آن نباشد که حکم جبیره دارد.[14]   شست پایم به علت ضرب دیدگی باند پیچی شده، چگونه وضو بگیرم؟ همه مراجع (به جز مکارم): مسح بر روی شست لزومی ندارد و می توانید مسح را از سر یکی از انگشتان دیگر بکشید.[15] آیت‌الله مکارم : مسح بر روی شست لزومی ندارد و می‌توانید مسح را از سر یکی از انگشتان دیگر (غیر از انگشت کوچک که به تنهایی اشکال دارد) بکشید.[16]   وضوی آتل بسته هرگاه یک انگشت شکسته و تمام دست تا مچ را بسته باشند و باز کردن آن ممکن نباشد وظیفه برای وضو چیست؟ همه مراجع (به جز مکارم،سیستانی، تبریزی، فاضل): باید وضوی قسمتی از دست را که بسته است به صورت جبیره ای انجام دهید و بنابراحتیاط واجب تیمم هم بنماید.[17] آیت‌الله مکارم: باید به دستور جبیره عمل کند؛ و بنابر احتیاط مستحب، تیمم هم بنماید.[18] آیات عظام سیستانی و تبریزی: باید تیمم نماید و وضو هم بگیرد.[19] آیت‌الله فاضل: باید به دستور جبیره عمل کند، و بنابر احتیاط تیمم هم بنماید.[20]   وضو با سرم بیماری که سرم به دست او وصل شده، چگونه وضو بگیرد؟ همه مراجع: چنانچه بازکردن آن ممکن است و زحمت و مشقت هم ندارد و آب هم براى آن ضرر ندارد، باید آن را باز کند و وضو بگیرد.[21] تبصره. غالب سرم‌ها کمتر از یک ساعت طول می‌کشد و افرادی که سرم به آنها وصل می‌شود، باید صبر کنند و بعد از قطع سرم وضو بگیرند.   وضو با میکروست بیماری که چسب و میکروست (سوزن و چسبی که به دست می‌چسبانند و سرم از طریق آن به بدن وارد می‌شود) سرم به دست او وصل است، و نمی‌تواند آن را بردارد، چگونه وضو بگیرد؟ آیات عظام امام، بهجت، فاضل، وحید، نوری و صافی: باید اطراف زخم را بشوید و اگر جبیره (چسب روی سوزن) پاک است  روى آن را مسح کند، و اگر جبیره نجس است  یا نمى شود روى آن را دست تر کشید، پارچه پاکى را به طورى که جزء جبیره حساب شود، روى آن بگذارد و دست تر روى آن بکشد و اگر این هم ممکن نیست احتیاط واجب آن است که وضو بگیرد و تیمم هم بنماید.[22] آیت‌الله مکارم: باید اطراف زخم را بشوید و احتیاط مستحب آن است که روی جبیره را نیز مسح کند و اگر جبیره، نجس است یا نمی شود روی آن دستِ تر بکشد، پارچه پاکی را بر آن ببندد و دستِ تر روی آن بکشد و در هر صورت بنابر احتیاط مستحب، تیمم هم بنماید.[23] آیت‌الله تبریزی: باید مقدارى را که متمکن است از اطراف شسته و روى جبیره را مسح نماید و تیمم هم نماید.[24] آیت‌الله سیستانی: باید مقداری را که ممکن است از اطراف شسته - و بنا بر احتیاط واجب - روی جبیره را مسح نماید و لازم است تیمم هم بنماید.[25] تبصره. منظور از جبیره در اینجا باند یا چسبی است که با آن سوزن سرم را به دست وصل کرده‌اند.   وضو و خون مردگی حکم خون مردگی زیر پوست یا ناخن چیست؟ تکلیف وضو و غسل چه می شود؟ آیات عظام امام، خامنه ای و فاضل: اگر در اثر (استحاله و مانند آن) به آن خون گفته نشود، پاک است و اگر به آن خون گفته شود، تا هنگامی که زیر پوست و ناخن است، برای وضو و غسل و نماز اشکال ندارد؛ ولی چنانچه ناخن یا پوست سوراخ شود، اگر بیرون آوردن خون و تطهیر محل برای وضو و غسل زحمت دارد، باید وضو یا غسل جبیره ای انجام دهد.[26] آیت‌الله بهجت: اگر در اثر (استحاله و مانند آن) به آن خون گفته نشود، پاک است و اگر به آن خون گفته شود، نجس است ولی تا هنگامی که پوست و ناخن است سوراخ نشده و آب به آن نمی رسد، برای وضو و غسل و نماز اشکال ندارد؛ ولی چنانچه ناخن یا پوست سوراخ شود، اگر بیرون آوردن خون و تطهیر محل برای وضو و غسل زحمت دارد، باید وضو یا غسل جبیره ای انجام دهد.[27] آیت‌الله سیستانی: اگر در اثر (استحاله و مانند آن) به آن خون گفته نشود، پاک است و اگر به آن خون گفته شود، تا هنگامی که زیر پوست و ناخن است، برای وضو و غسل و نماز اشکال ندارد؛ ولی چنانچه ناخن یا پوست سوراخ شود به گونه ای که جزء ظاهر بدن محسوب می شود، اگر بیرون آوردن خون و تطهیر محل برای وضو و غسل، زحمت بسیار دارد، باید تیمم کند.[28] آیات عظام صافی و مکارم: اگر در اثر (استحاله و مانند آن) به آن خون گفته نشود، پاک است و اگر به آن خون گفته شود، تا هنگامی که زیر پوست و ناخن است، برای وضو و غسل و نماز اشکال ندارد؛ ولی چنانچه ناخن یا پوست سوراخ شود، اگر بیرون آوردن خون و تطهیر محل برای وضو و غسل زحمت بسیار دارد، باید وضو یا غسل جبیره ای انجام دهد و بنابر احتیاط تیمم هم به جای آورد.[29] آیت‌الله وحید: اگر در اثر (استحاله و مانند آن) به آن خون گفته نشود، پاک است و اگر به آن خون گفته شود، نجس است ولی تا هنگامی‌که پوست و ناخن است و سوراخ نشده و آب به آن نمی رسد، برای وضو و غسل و نماز اشکال ندارد؛ ولی چنانچه ناخن یا پوست سوراخ شود، اگر بیرون آوردن خون و تطهیر محل برای وضو و غسل، زحمت بسیار دارد، باید تیمم کند.[30] آیت‌الله نوری: اگر در اثر (استحاله و مانند آن) به آن خون گفته نشود، پاک است و اگر به آن خون گفته شود، تا هنگامی که زیر پوست و ناخن است، برای وضو و غسل و نماز اشکال ندارد؛ ولی چنانچه ناخن یا پوست سوراخ شود، اگر بیرون آوردن خون و تطهیر محل برای وضو و غسل زحمت دارد،باید وضو یا غسل جبیره ای انجام دهد و تیمم هم به جای آورند.[31] تبصره 1. کیفیت وضو و غسل جبیره ای به این ترتیب است که باید اطراف پوست و یا ناخن سوراخ شده را به طوری که نجاست زیاد نشود، بشوید و چیزی شبیه پارچه، بر آن بگذارد و روی پارچه دست تر بکشد. تبصره 2. اگر شک شود که خون، زیر پوست یا ناخن مرده یا اینکه گوشت به این حالت در آمده، پاک است.   وضوی عضو قطع شده چگونه فردی که دارای یک دست است، وضو بگیرد؟ همه مراجع: اگر دستش از آرنج قطع شده، نسبت به آن تکلیفی ندارد و تنها صورت و یک دست دیگر را بشوید، آن گاه سر و پا را مسح کند.[32] تبصره. براى وضوء همان یک دست را زیر شیر بگیرید یا داخل طشت آب یا حوض نمایید و ارتماسى وضوء بگیرید و شستن و مسح اعضاء وضو را با همین دست انجام دهد.   انگشتان دست راست من قطع شده است، حال چگونه وضو بگیرم؟ آیا می توانم با دست چپ به جای دست راست وضو بگیرم؟ همه مراجع: هر مقدار که از دست راست (آرنج به پایین) باقی است، باید شسته شود و نسبت به انگشت های بریده شده، تکلیفی ندارید.[33]   آیا دست مصنوعی را در وضو باید شست و پای مصنوعی را مسح کرد؟ همه مراجع: لازم نیست.[34]   وضو و سینوزیت شخصى که سینوزیت دارد و استعمال آب سرد برایش ضرر دارد، آیا باید تیمم کند یا وضو بگیرد؟ همه مراجع: اگر وضو با آب گرم ضررى ندارد و تهیّه آن ممکن است باید وضو بگیرد، و در غیر این صورت تیمّم کند.[35]   وضو و کمک دیگران آیا انسان می تواند دیگری را در انجام دادن وضو، یاری دهد؟ همه مراجع: انسان باید اعمال وضو را خودش انجام دهد و اگر نمی‌تواند وضو بگیرد، باید از دیگری کمک بگیرد ولى باید خود او نیت وضو کند و هر کدام از کارهاى وضو را که مى تواند به تنهایى انجام دهد، نباید در آن کمک بگیرد. و نسبت به مسح باید خودش مسح کند و اگر نمى تواند باید نایبش دست او را بگیرد و به جاى مسح او بکشد. و اگر این هم ممکن نیست، باید از دست او رطوبت بگیرند و با آن رطوبت  سر و پاى او را مسح کنند و در این صورت بنا بر احتیاط واجب تیمم هم بکند.[36]   اگر کسی با آفتابه یا نگهداشتن شیلنگ آب، به کف دست او آب بریزد ولی خودش صورت و دست ها را بشوید، آیا این وضو صحیح است؟ همه مراجع: آری، وضویش صحیح است؛ ولی این کار کراهت دارد.[37]     موانع وضو: وضو و مانع در اعضا اگر بعد از وضو، در اعضای وضو مانعی ببینیم، چه کنیم؟ همه مراجع (به جز مکارم و وحید): اگر ندانید موقع وضو بوده یا بعد پیدا شده، وضویتان صحیح است؛ ولی اگر در وقت وضو، به مانع توجه نداشته اید، بنابر احتیاط واجب، دوباره وضو بگیرید.[38] آیت‌الله مکارم: اگر بعداز وضو انگشتر یا مانع دیگری در دست ببیند و نداوند موقع وضو بوده یا نه، وضوی او صحیح است به شرط اینکه احتمال بدهد در حال وضو توجه به این امر داشته است.[39] آیت‌الله وحید: اگر بعد از وضو چیزی که مانع از رسیدن آب است در اعضای وضو ببیند و نداند موقع وضو بوده یا بعد پیدا شده در صورتی که بداند غافل از آن مانع در حال وضو بوده باید دوباره وضو بگیرد وگرنه وضوی او صحیح است.[40]   وضو و کرم صورت آیا مالیدن کرم به دست و صورت مانع وضو می شود؟ همه مراجع: اگر کم و (متعارف) باشد به حدی است که مانع رسیدن آب به پوست نباشد، اشکال ندارد.[41]   وضو و لنز چشم اینجانب عینک نامرئی می زنم و آن وسیله ای است که بر روی عنبیه قرار می گیرد آیا وضو با آن اشکال دارد؟ همه مراجع: اگر داخل چشم قرار می گیرد، اشکال ندارد.[42] تبصره. شستن داخل چشم که در وقت بستن دیده نمی شود، واجب نیست.   وضو و موی مصنوعی چنانچه شخصی موی مصنوعی در سر کاشته باشد، تکلیف وضوی او چه می شود؟ همه مراجع: موى مصنوعى اگر به نحو کلاه گیس باشد که قابل برداشتن است واجب است براى مسح آن را بردارد ولى اگر موى مصنوعى بر پوست سرکاشته شده و قابل برداشتن نبوده و یا ازاله آن مستلزم ضرر و مشقت باشد در این صورت اگر رطوبت به پوست سر می‌رسد وضو صحیح است و اگر رطوبت به پوست نمی‌رسد مسح بر روى همین موها کافى است و احتیاطاً تیمم هم نماید.[43]   وضو و کاشت مو آیا کاشتن موی مصنوعی در سر - که مانع وضو یا غسل است - اشکال دارد؟ همه مراجع (به جز خامنه‌ای): اگر مانع رسیدن آب به بدن باشد، کاشتن مو حرام است.[44] آیت‌الله خامنه‌ای: اگر در غیر اوقات نماز کاشتن مو انجام بگیرد اشکال ندارد.[45] تبصره. در صورت کاشتن مو و غیر قابل برداشت بودن، وضو و غسل جبیره ای می شود.   وضو و کاشت ناخن حکم شرعى کاشت ناخن مصنوعى را بیان فرمایید؟ همه مراجع (به جز خامنه‌ای): هر گاه ضرورتی برای این کار نباشد آن را ترک کنند و چنانچه ضرورت دارد و امکان جداسازی ناخن‌های مصنوعی به هنگام غسل و وضو نباشد، با آن وضو و غسل جبیره‌‌ای می‌گیرد.[46] آیت‌الله خامنه‌ای: ایجاد مانعى که موجب تبدّل وظیفه وضو و غسل به وضو و غسل جبیره‌اى مى‌شود، چنانچه در غیر وقت نماز باشد، مانع ندارد ولى در وقت نماز باید وضو یا غسل را انجام دهد سپس مبادرت به ایجاد مانع نماید.[47] تبصره 1. اگر کشت حقیقی باشد و ناخن جزء بدن شود و رشد و نموّ داشته باشد، وضو و غسل با آن صحیح است. تبصره 2. اگر ناخن‌ها زینتی باشد مانند آنچه امروزه خانم‌ها در مراسم‌ها استفاده می‌کنند، باید به هنگام وضو و غسل آنها را جدا کنند. تبصره 3. اگر برداشتن ناخن ممکن باشد هر چند هزینه داشته باشد، باید برداشته شود.   مبطلات وضو : وضو و باد معده وضوی کسی که از خروج باد معده خودداری می کند، چه حکمی دارد؟ همه مراجع: وضوی او باطل نیست.[48]   اگر در حین وضو یا نماز، شک در خروج باد معده کند، وظیفه اش چیست؟ همه مراجع: نباید به شک خود اعتنا کند.[49]   وضو و سلسله بول شخصی که بیماری دارد و نمی‌تواند از خروج باد معده یا ادرار یا مدفوع جلوگیری کند و در بین نماز چند مرتبه از او خارج مى شود، وظیفه‌اش چیست؟ همه مراجع: اگر نتواند وضوى خود را تا آخر نماز حفظ کند و تجدید وضو در اثناء نماز هم براى او خیلى دشوار باشد، می‌تواند با هر وضویى یک نماز بخواند، یعنى براى هر نماز به یک وضو اکتفا کند، هر چند وضوى او در بین نماز باطل شود.[50] تبصره. چنین فردی اگر می‌داند از اول وقت نماز تا آخر آن به مقدار وضو گرفتن و نماز خواندن مهلت پیدا می کند مثلاً هنگام ظهر نمی‌تواند از خروج اینها جلوگیری کند ولی بعد از یک ساعت می‌تواند، باید نماز را در وقتی که مهلت پیدا می کند، بخواند.     غسل بیماران : غسل و نجاست بدن یک قسمت از بدنم خونی و نجس بود، اگر با انجام غسل (زیر دوش حمام)، نجاست نیز از بین برود؛ آیا غسل صحیح است؟ همه مراجع (به جز سیستانی، تبریزی و بهجت): در غسل ارتماسى باید تمام بدن قبل از غسل پاک باشد، ولى درغسل ترتیبى پاک بودن تمام بدن لازم نیست. و اگر بدن نجس باشد و هر قسمتى را پیش از غسل دادن آن قسمت آب بکشد، کافى است ولى اگر عضو نجس قبل از غسل  آن تطهیر نشود، و با یک شستن بخواهد هم آن را پاک کند و هم غسل نماید، غسل باطل است و نمازى که با چنین غسلى خوانده، باطل و قضاى آن واجب است.[51] آیت‌الله سیستانی: در غسل ارتماسی یا ترتیبی پاک بودن تمام بدن پیش از غسل لازم نیست، بلکه اگر به فرو رفتن در آب یا ریختن آب به قصد غسل، بدن پاک شود، غسل محقق می‌شود به‌شرط آنکه آبی که با آن غسل می کند از پاک بودن خارج نشود، مثلاً با آب کر غسل کند.[52] آیت‌الله تبریزی: در غسل ارتماسى یا ترتیبى پاک بودن تمام بدن پیش از غسل لازم نیست بلکه اگر به فرو رفتن در آب یا ریختن آب به قصدغسل، بدن پاک شود غسل محقق می‌شود.[53] آیت‌الله بهجت: در غسل ارتماسى باید تمام بدن پاک باشد مگر این که در آن واحد هم بدن پاک شود وهم غسل انجام گیرد، و در غسل ترتیبى پاک بودن تمام بدن لازم نیست، و اگر تمام بدن نجس باشد و هر قسمتى را پیش از غسل دادن آن قسمت آب بکشد کافى است. ولى پاک بودن تمام بدن قبل از شروع در غسل مطلقاً، موافق احتیاط است.[54]   غسل و موالات آیا در غسل پی درپی شستن لازم است؟ همه مراجع: خیر، می تواند بعد از شستن هر قسمت از بدن، صبر کند و پس از مدتی قسمت دیگر را بشوید.[55]   غسل و کمک دیگران آیا دیگران می توانند بیمار را در انجام غسل یاری دهند؟ همه مراجع: بیمار باید به مقدار ممکن خودش برای غسل اقدام کند و به هر مقدار که نمی‌تواند دیگران کمک کنند.[56]   غسل و بطلان وضو آیا بعد از غسل، خارج شدن بول و باد معده آن را باطل می کند؟ همه مراجع: خیر، غسل باطل نمی شود؛ ولی باید برای نماز وضو بگیرد.[57]   غسل و حدث اگر در اثنای غسل جنابت، حدث اصغر (بول، باد معده و...) خارج شود، آیا غسل صحیح است؟ همه مراجع (به جز بهجت و وحید):حدث اصغر در اثناى غسل به صحت غسل ضرر نمى رساند و لازم نیست که غسل را از نو شروع کند، ولی برای نماز و مانند آن باید وضو بگیرد.[58] آیت‌الله بهجت:اگر در بین غسل، حدث اصغر از او سر زند مثلاً بول کند، اتمام غسل لازم نیست بلکه کافى است که به قصد وظیفه واقعیه (اعم از تمام یا اتمام) غسل را دوباره از سر شروع کند و بنابر احتیاط براى نماز و کارى که وضو لازم دارد وضو بگیرد.[59] آیت‌الله وحید: بنابر احتیاط واجب باید غسل را تمام کند و دوباره از سر گیرد و برای نماز و هر کاری که در آن طهارت لازم است، وضو نیز بگیرد.[60]   غسل و ضرر کسی که می داند آب برایش ضرر دارد، چنانچه وضو یا غسل انجام دهد، آیا وضو و غسلش صحیح است؟ امام: بنابر احتیاط واجب در این فرض، وضو و غسلش باطل است.[61] آیات عظام بهجت، تبریزی، سیستانی، صافی، مکارم و وحید: وضو و غسلش در این فرض باطل است.[62] آیت‌الله نوری: در بعضی از مراتب ضرر وضو و غسلش صحیح است.[63] آیت‌الله فاضل: آری، وضو و غسلش صحیح است؛ مگر آنکه باعث مشقّت و حرج برای او شود. در این صورت باطل خواهد شد.[64]     تیمم بیماران: کیفیت تیمم در چه مواردی باید تیمم کرد؟ مهم ترین موارد تیمم عبارتند از: 1. وقت تنگ باشد؛ 2. دسترسی به آب نداشته باشد؛ 3. آب برای انسان ضرر داشته باشد؛ 4. بدن یا لباس او نجس است و آب بیش از تطهیر آن ندارد و لباس دیگری نیز ندارد؛ 5. اگر آب را به مصرف وضو یا غسل برساند، افراد مرتبط با او از تشنگی، هلاک، یا بیمار و یا به سختی می افتند.   آیا در تیمم باید دست ها را دوبار ( یک بار قبل از مسح پیشانی و یک بار قبل از مسح دست‌ها) بر زمین بزنیم؟ همه مراجع (به جز خامنه‌ای): یک بار کافی است.[65] آیت‌الله خامنه‌ای: بعد از این که یک بار دست ها را بر زمین زد و پیشانی و پشت دست ها را مسح کرد،‌ بنا بر احتیاط واجب یک بار دیگر باید دست ها را بر زمین زده و مجدداً پشت دست ها را مسح کند.[66]   تیمم بیمار کسی که احتمال می دهد اگر غسل کند، بیماری او دیرتر بهبود یابد؛ آیا می تواند به جای غسل تیمم کند؟ همه مراجع: اگر انجام دادن غسل - هر چند با آب گرم - باعث شود بیماریش دیرتر خوب شود، می تواند تیمم کند.[67]   تیمم و سختی غسل بیماری که آب برای او ضرر ندارد؛ ولی انجام غسل برایش دشوار است، آیا می تواند تیمم کند؟ همه مراجع: اگر انجام دادن غسل برای او حرج و مشقت داشته باشد، می تواند تیمم کند.[68]   تیمم و احتمال ضرر آیا انسان می تواند به صرف احتمال ضرر داشتن آب برای بدنش تیمم کند؟ همه مراجع: اگر احتمال او در نظر متعارف مردم به‌جا باشد، باید تیمم کند[69]   تیمم و آب سرد اگر انسان جنب باشد؛ ولی آب گرم و مکان مناسب در دسترس نباشد، چه تکلیفی دارد؟ همه مراجع: اگر نتواند آب گرم کند و آب سرد نیز برای او ضرر داشته باشد و یا آن‌که به طور کلی انجام دادن غسل برای او حرجی و دشوار است، می تواند تیمم کند.[70]   تیمم صورت آیا در تیمم، روی خود بینی هم باید دست کشیده شود؟ همه مراجع: خیر، مسح روی بینی لازم نیست.[71]   تیمم پیشانی آیا در تیمم موقع مسح پیشانی، لازم است تمام کف دو دست با پیشانی تماس پیدا کنند یا اینکه اگر کل پیشانی با بعضی از قسمت های دو دست مسح شود کافی است؟ آیات عظام امام، فاضل، بهجت و خامنه ای: باید با تمام کف دو دست پیشانی را مسح کند.[72] آیات عظام مکارم، وحید، ‌سیستانی، تبریزی، نوری: لازم نیست تمام کف دو دست به پیشانی کشیده شود، بلکه باید کل پیشانی مسح شود.[73] آیت‌الله صافی: بنا بر احتیاط واجب مسح پیشانی باید با تمام کف دو دست باشد.[74]   تیمم با دست شکسته کسی که وظیفه اش تیمم است، اگر به علت شکستگی یک دست نتواند آن را به پیشانی برساند، تکلیف او چیست؟ همه مراجع: با دست دیگر که سالم است تیمم کند[75]   تیمم بدل از غسل آیا فرقی بین تیمّم بدل از وضو و غسل است؟ همه مراجع: به غیر از نیت، تفاوتی بین آن دو نیست.[76]   تیمم بدل از وضو آیا بعد از تیمم بدل از غسل، تیمم بدل از وضو نیز لازم است؟ همه مراجع (به جز سیستانی، مکارم و نوری): در تیمّم بدل از غسل جنابت، برای نماز، وضو یا تیمم بدل از وضو لازم نیست؛ ولی در تیمّم بدل از سایر غسل ها، برای نماز، وضو یا تیمّم بدل از وضو نیز لازم است.[77] آیات عظام سیستانی، مکارم و نوری: خیر، لازم نیست برای نماز، وضو یا تیمّم بدل از وضو بگیرد (خواه غسل جنابت باشد، یا غسل های دیگر، به جز غسل استحاضه متوسطه)؛ ولی اگر به جا آورد، بهتر (احتیاط مستحب) است.[78]   تیمم بر موزاییک آیا تیمم بر موزاییک صحیح است؟ آیات عظام خامنه‌ای، بهجت، تبریزی، فاضل و نوری: تیمم بر موزاییک صحیح است.[79] آیات عظام صافی و مکارم: تیمم بر موزاییک اشکال دارد.[80]   تیمم بر سنگ مرمر آیا تیمم بر سنگ مرمر صحیح است؟ همه مراجع: تیمم بر سنگ مرمر جایز است.[81]   تیمم بر چوب آیا تیمم بر چوب و تخته صحیح است؟ همه مراجع: خیر صحیح نیست.[82] تبصره. اگر بر روی آنها گرد و خاک باشد، تیمم بر گرد و خاک صحیح است.   تیمم بر گچ دیوار آیا تیمم بر گچ پخته (مثل گچ روی دیوار) صحیح است؟ آیات عظام امام، تبریزی، صافی،فاضل و مکارم: بنابر احتیاط واجب، با وجود خاک، تیمم بر گچ دیوار صحیح نیست. [83] آیات عظام بهجت و نوری: با وجود خاک، تیمم بر گچ دیوار صحیح نیست.[84] آیات عظام خامنه ای، سیستانی و وحید: تیمم برگچ دیوار صحیح است؛ ولی احتیاط مستحب آن است که با وجود خاک (و مانندآن) بر آن تیمم نکند.[85]   تیمم بر آجر آیا تیمم بر آجر صحیح است؟ آیات عظام امام، خامنه ای، سیستانی، فاضل و وحید: آری، تیمم بر آجر صحیح است؛ ولی بهتر (احتیاط مستحب) است با آن تیمم نکنند.[86] آیات عظام تبریزی و مکارم: بنابر احتیاط واجب، تیمّم بر آجر صحیح نیست.[87] آیات عظام بهجت، صافی و نوری: خیر، تیمم بر آجر صحیح نیست.[88]   تیمم و نمازهای بعدی آیا کسی که برای جنابت، تیمم بدل از غسل کرده است، می تواند نمازهای بعدی را نیز با آن تیمم بخواند؟ همه مراجع: آری، تا هنگامی که تیمم و عذرش باقی است، می تواند با همان تیمم نمازهای بعدی را بخواند.[89]   تکرار تیمم کسی که به جهت عذر به جای غسل، تیمم کند و کاری که وضو را باطل می کند برایش پیش بیاید؛ تکلیف او برای نمازهای بعدی چیست؟ آیات عظام امام، فاضل، سیستانی، مکارم و نوری: اگر نتواند برای نمازهای بعد غسل کند، باید وضو بگیرد و اگر نمی تواند وضو بگیرد، باید بدل از وضو تیمم کند.[90] آیات عظام تبریزی و وحید: اگر بدل از غسل جنابت، تیمم کرده و نمی تواند برای نمازهای بعد غسل کند، باید تیمم بدل از غسل نماید و بهتر (احتیاط مستحب) است، وضو هم بگیرد و اگر بدل غسل غیر جنابت، تیمم کرده، باید همراه تیمم بدل از غسل، وضو هم بگیرد و اگر نمی تواند وضو بگیرد، به جای آن تیمم بدل از وضو بکند.[91] آیت‌الله بهجت: اگر بدل از غسل جنابت، تیمم کرده و نمی تواند برای نمازهای بعد غسل کند، می تواند همراه تیمم، بدل از غسل وضو هم بگیرد. بنابر احتیاط واجب باید این کار را انجام دهد و اگر قدرت ندارد، چنانچه یک تیمم کند - به قصد اینکه آنچه تکلیف او است انجام داده باشد - کافی است و اگر بدل از غسل غیرجنابت تیمم کرده، بنا بر احتیاط واجب باید همراه تیمم بدل از غسل وضو هم بگیرد و اگر نمی تواند وضو بگیرد، به جای آن، تیمم بدل از وضو بکند.[92] آیت‌الله صافی: اگر بدل از غسل جنابت، تیمم کرده و نمی تواند برای نمازهای بعد غسل کند، چنانچه یک تیمم کند - به قصد اینکه آنچه تکلیف او است انجام داده باشد - کافی است و اگر بدل غسل غیر جنابت تیمم کرده، باید وضو بگیرد و بنابر احتیاط واجب یک تیمم بدل از غسل هم به جا آورد و اگر نمی تواند وضو بگیرد، دو تیمم کند: یکی بدل از غسل و دیگری بدل از وضو.[93] آیت‌الله خامنه‌ای: در صورتی که هنوز نمی‌تواند غسل کند، بنا بر احتیاط واجب باید بار دیگر تیمم بدل از غسل کند و وضو هم بگیرد.[94]   تیمم و قرآن آیا کسی که وظیفه اش به جای غسل تیمم بوده، می تواند دست به قرآن بزند و یا به مسجد برود؟ همه مراجع (به جز امام، خامنه‌ای، نوری و مکارم): اگر برای کاری تیمم کند تا تیمم وعذر او باقی است کارهایی را که باید با وضو یا غسل انجام داد می تواند به‌جا آورد ولی اگر عذرش تنگی وقت بوده یا با داشتن آب برای نماز میت یا خوابیدن تیمم کرده فقط کاری را که برای آن تیمم کرده می تواند انجام دهد.[95] آیات عظام امام و نوری: کسی که وظیفه‌اش تیمم است اگر برای کاری تیمم کند، تا تیمم و عذر او باقی است، کارهایی را که باید با وضو یا غسل انجام داد، می‌تواند به‌جا آورد ولی اگر با داشتن آب برای نماز میت یا خوابیدن تیمم کرده فقط کاری را که برای آن تیمم نموده می‌تواند انجام دهد و همچنین است بنابر احتیاط واجب اگر عذرش تنگی وقت بوده.[96] آیت‌الله خامنه‌ای: ترتیب همه آثار شرعى غسل بر تیمم بدل از غسل جایز است، مگر این که تیمم بدل از غسل به علت تنگى وقت باشد که در این صورت فقط کارهایى را که براى آن تیمم نموده مى‌تواند انجام دهد.[97] آیت‌الله مکارم: اگر برای کاری تیمم کند تا تیمم و عذر او باقی است کارهایی را که باید با وضو یا غسل انجام داد می تواند به‌جا آورد حتی اگر عذرش تنگی وقت باشد.[98]   تیمم و تکرار نماز پس از بر طرف شدن عذر، آیا نمازهایی را که با تیمم خوانده ایم، باید دوباره قضا کنیم؟ همه مراجع: خیر، قضا لازم نیست.[99]     نماز بیماران : وجوب نماز در چه صورتی تکلیف نماز از انسان برداشته می شود؟ همه مراجع: در هیچ حالتی تکلیف نماز از شخص مکّلف ساقط نمی شود. اگر نمی تواند ایستاده نماز بگزارد، باید نشسته بخواند و اگر نشسته نمی تواند، خوابیده و به پهلوی راست رو به قبله بخواند. اگر به پهلوی راست نمی تواند، به پهلوی چپ بخواند. در غیر این صورت به پشت بخوابد، به طوری که کف پای او رو به قبله باشد. حتی در اتوبوس یا هواپیما اگر وقت نماز تنگ باشد، باید در حد مقدور نسبت به قبله و رکوع و سجود اقدام کند.[100]   نماز و ناتوانی فردی که توانایی بر ایستادن ندارد، چگونه نماز بخواند؟ همه مراجع: تا انسان مى تواند ایستاده نماز بخواند، نباید بنشیند، و فردی که در موقع ایستادن مجبور است به چیزى تکیه دهد، باید به هر طور که مى تواند ایستاده نماز بخواند. ولی اگر به هیچ صورت نتواند بایستد، باید بنشیند و نشسته نماز بخواند.[101]   اگر بیماری در بین نماز از ایستادن عاجز شود، چه وظیفه‌ای دارد؟ همه مراجع: باید بنشیند و نماز را نشسته ادامه دهد، البته هنگام نشستن تا بدنش آرام نگرفته باید ذکر نخواند.[102]   نماز و عصا پیران و معلولان باید عصا به دست بگیرند، آیا واجب است براى نماز با عصا بایستند یا مى‌توانند نشسته نماز بخواند؟ همه مراجع: باید ایستاده نماز بخوانند اگر چه بر دیوار یا عصا یا چیز دیگر تکیه نمایند.[103]   نماز نشسته و قیام افرادی که نمازشان را نشسته می‌خوانند نسبت به قیام قبل از رکوع که رکن است چه وظیفه‌ای دارند؟ همه مراجع: کسى که نشسته نماز مى خواند، اگر بعد از خواندن حمد و سوره بتواند بایستد و رکوع را ایستاده به‌جا آورد، باید بایستد و از حال ایستاده به رکوع رود. و اگر نتواند، لازم نیست بایستند و باید رکوع را هم نشسته به‌جا آورد.[104]   کسى که نمى‌تواند تمام نماز را ایستاده بخواند، آیا مى‌تواند همه‌ى آن را نشسته بخواند؟ همه مراجع: کسى که نشسته نماز مى خواند، اگر در بین نماز بتواند بایستد باید مقدارى را که مى تواند، ایستاده بخواند، ولى تا بدنش آرام نگرفته باید چیزى نخواند.[105]   نماز روى تخت آیا نماز خواندن، روى تخت و تشک ابری صحیح مى‌باشد یا نه؟ همه مراجع: در صورتى که تخت بی‌حرکت و محل سجده ثابت و آرام باشد نماز خواندن روى آن اشکالى ندارد. [106]   قیام نماز بستری برای بیماری که نماز را خوابیده مى‌خواند، قیام‌های نماز مانند قیام متصل به رکوع، چگونه است؟ همه مراجع: همان خوابیدن او بدل از قیام است.[107]   نماز و درد موضعی گاهى اوقات درد کمر شدید است و نمى توانم نمازهایم را ایستاده بخوانم، با این وضع وظیفه من چیست؟ آیت‌الله خامنه‌ای: اگر احتمال مى دهید که در آخر وقت بتوانید نماز خود را ایستاده بخوانید، بنابر احتیاط، باید تا آن هنگام صبر کنید، ولى اگر در اوّل وقت به‌خاطر عذرى نماز خود را نشسته خواندید و سپس تا آخر وقت عذر شما برطرف نشد نمازى که خوانده اید صحیح است و اعاده لازم نیست و اگر در اوّل وقت قادر بر نماز ایستاده نبودید و یقین داشتید که ناتوانى شما از نماز تا آخر وقت ادامه خواهد یافت، ولى قبل از آخر وقت عذر شما بر طرف شد و توانستید ایستاده نماز بخوانید باید نماز را به طور ایستاده اعاده کنید.[108] آیات عظام امام و فاضل: اگر انسان احتمال بدهد که تا آخر وقت بتواند ایستاده نماز بخواند، مى تواند اول وقت نماز بخواند.[109] آیت‌الله سیستانی: اگر انسان مأیوس نباشد که در آخر وقت بتواند ایستاده نماز بخواند، چنانچه اوّل وقت نماز را بخواند و در آخر وقت قدرت بر ایستادن حاصل نماید باید نماز را دوباره به‌جا آورد. ولی اگر مأیوس از آن باشد که بتواند نماز را ایستاده بخواند، اگر در اوّل وقت نماز را بخواند و سپس قدرت بر ایستادن پیدا کند، لازم نیست نماز را اعاده کند.[110] آیات عظام صافی، نوری و مکارم: اگر انسان احتمال بدهد که تا آخر وقت بتواند ایستاده نماز بخواند بنابر احتیاط واجب باید نماز را تأخیر بیندازد. و در آخر وقت اگر نتوانست بایستد، مطابق وظیفه‌اش نماز به‌جا آورد.[111] آیات عظام تبریزی و وحید: اگر انسان احتمال بدهد که تا آخر وقت بتواند ایستاده نماز بخواند، بهتر است نماز را تأخیر بیندازد. پس اگر نتوانست بایستد، درآخر وقت مطابق وظیفه‌اش نماز را به‌جا آورد، و در صـورتـى که اول وقـت نـمـاز را خـوانده و در آخر وقت قدرت بر ایستادن حاصل نمود باید نماز رادوباره به‌جا آورد.[112]   نماز و احتمال ضرر بیماری که توانایی بر ایستادن دارد اما احتمال می‌دهد که برای او ضرر داشته باشد، یا شکستگی او دیر التیام پیدا می‌کند، چه وظیفه‌ای دارد؟ همه مراجع (به جز مکارم): کسى که مى تواند بایستد، اگر بترسد که به واسطه ایستادن مریض شود یا ضررى به او برسد، مى تواند نشسته نماز بخواند. و اگر از نشستن هم بترسد، مى تواند خوابیده نماز بخواند.[113] آیت‌الله مکارم: باید نشسته نماز بخواند و اگر آن هم ضرر دارد خوابیده نماز بخواند.[114]   نماز و پای مصنوعی افرادی که از پای مصنوعی استفاده مى کنند و با آن ایستاده نماز می‌خواند گاهى به علت خستگى پا یا احتمال زخم شدن آن، پاى مصنوعى را در آورده و نشسته نماز مى خوانند آیا واجب است همواره با پاى مصنوعى به طور ایستاده نماز بخوانند یا خیر؟ همه مراجع: اگر عسر و حرج نداشته باشد ایستاده نماز بخوانند اگرچه با تکیه بر عصا یا استفاده از پای مصنوعی و مانند آن و اگر ایستادن موجب عسر و حرج و ناراحتى است نشسته نماز بخوانند.[115] تبصره. نجس بودن دست یا پاى مصنوعى خللى به نماز وارد نمى‌کند.[116]   نماز و عمل جراحی شخصی که عمل جراحی داخلی کرده و نمی‌تواند خم شود و در صورت خم و راست شدن، احتمال خونریزى و یا ضرر بدهد وظیفه چیست؟ همه مراجع: اگر می‌تواند بایستد، باید ایستاده نماز بخواند و براى رکوع با سر اشاره کند و براى سجده بنشیند و با سر اشاره کند و مهر را بلند کند که پیشانى را بر آن بگذارد و اگر نمى تواند بنشیند باید در حالت ایستاده نیت  سجده کند و براى سجده با سر اشاره کند.[117] تبصره. اگر نمی‌تواند بایستد هر چند با تکیه بر چیزى، باید نشسته نماز بخواند و براى رکوع و سجود، با سر اشاره کند و اگر نمی‌تواند بنشیند، نماز را به صورت خوابیده بخواند و براى رکوع و سجود، با سر اشاره کند.   نماز و زانو درد فردی مبتلا به زانو درد است و هنگام تشهد و سجده تشدید مى‌یابد، آیا می‌تواند براى به جا آوردن آن‌ها از صندلى استفاده کند؟ همه مراجع: ایستاده نماز را بخواند و هنگام سجده کردن و خواندن تشهد و سلام روى صندلى بنشیند.[118]   نماز و شکستگى زانو کسى که در اثر شکستگى زانو نمى‌تواند به سجده برود، نماز را چگونه انجام دهد؟ همه مراجع: اگر می‌تواند خم شود و مهر را بر میز یا متکائی و... بگذارد و سجده نماید.[119]   نماز چهار زانو افرادی که نماز را نشسته می‌خوانند، اگر به علت درد و بیماری نتوانند دو زانو بنشینند، آیا می‌توانند چهار زانو بنشینند؟ همه مراجع: اگر نمی‌توانند دو زانو بنشینند، یا دو زانو نشستن ضرر دارد، می‌توانند چهار زانو بنشینند.[120]   نماز نشسته جایز عسر و حرج که موجب نشسته خواندن نماز مى‌شود، چه مقدار است؟ همه مراجع: در حدّ عرفیّت آن میزان است یعنی از نظر عرف این شخص نتواند ایستاده نماز بخواند.[121]   نماز نشسته و خمیدگی انسانی که نمی‌تواند ایستاده نماز بخواند و نماز را نشسته می‌خواند، هنگام قرائت حمد و سوره اگر خمیده باشد، نمازش چه حکمی دارد؟ همه مراجع: باید راست بنشیند و خمیده نباشد مگر اینکه نتواند و عذری داشته باشد.[122]   نماز نشسته سهوی بیمارى که از پاى مصنوعى استفاده می‌کند و ایستادن برایش سختی ندارد، تکلیف نمازهایى که در حالت نشسته خوانده چیست؟ همه مراجع: چنانچه جاهل قاصر بوده نمازهاى او صحیح است.[123]   نماز و کمک دیگران شخصى با کمک دیگران می‌تواند بایستد، آیا باید او را بلند کنند و نگهدارند تا نماز را ایستاده بخواند و یا مى‌تواند در حال نشسته نمازش را بخواند؟ همه مراجع: اگر عسر و حرج نیست، باید با کمک دیگران بایستد و نماز بخواند.[124]   اگر شخصى در خواندن نماز احتیاج به کمک داشته باشد و شخص کمک دهنده به موقع نتواند کمک کند، آیا می‌تواند نماز را بعداً به صورت قضا بخواند؟ همه مراجع: باید به هر طورى که مى‌تواند به وظیفه‌ى خود عمل نماید و نماز را بخواند، و با عمل به وظیفه بعداً قضا ندارد.[125]   نماز و سرگیجه بیماری که ایستاده نماز می خواند به ناگاه احساس سرگیجه و عجز می کند آیا می تواند بقیه نماز را به حالت نشسته یا خوابیده بخواند؟ همه مراجع: مانعی ندارد؛ ولی اگر تا آخر وقت قدرت پیدا کند، احتیاط (مستحب) اعاده است.[126] تبصره. ابتداء باید بنشیند و اگر نشسته هم نتوانست باید خوابیده بخواند.   نماز و ویلیچر بیماران و جانبازان و افراد ناتوانی که روی صندلی و ویلچر نشسته‌اند، آیا هنگام نماز خواندن باید ساق پا و نوک انگشتان پاهایشان رو به قبله باشد؟ همه مراجع (به جز سیستانی، صافی، مکارم): باید در موقع نماز صورت و سینه و شکم او رو به قبله باشد، و لازم نیست  ساق پاى او رو به قبله باشد.[127] آیت‌الله صافی: باید در موقع نماز صورت و سینه و شکم و ساق پاى او رو به قبله باشد.[128] آیت‌الله سیستانی: کسی که باید نشسته نماز بخواند، باید در موقع نماز سینه و شکم او رو به قبله باشد، بلکه صورت او هم نباید زیاد از قبله منحرف باشد.[129] آیت‌الله مکارم: لازم نیست در موقع ایستادن، نوک انگشتان پا هم رو به قبله باشد، یا در موقع نشستن، سر زانوها کاملًا رو به قبله قرار گیرد، همین اندازه که بگویند رو به قبله ایستاده یا نشسته کفایت می‌کند.[130]   ناله در نماز بیماری در نماز به خاطر درد گاهاً آخ و آه می‌گوید، آیا نماز او صحیح است؟ همه مراجع (به جز مکارم، وحید و سیستانی): آه کشیدن در نماز اشکال ندارد ولى گفتن آخ و آه و مانند اینها اگر عمدى باشد نماز را باطل مى کند.[131] آیت‌الله مکارم: آه کشیدن، نماز را باطل نمی‌کند، هرچند عمدی باشد، ولی گفتن «آخ» و «آه» و مانند اینها که دو حرف دارد اگر عمدی باشد بنابر احتیاط واجب نماز را باطل می‌کند.[132] آیت‌الله وحید: ناله کردن عمدى، نماز را باطل مى‌کند، مگر این که جاهل قاصر باشد.[133] آیت‌الله سیستانی: احتیاط لازم آن است که در نماز اختیاراً «آه» نکشد و ناله نکند. و اما گفتن «آخ» و «آه» و مانند اینها، اگر عمدی باشد، نماز را باطل می‌کند.[134] تبصره. اگر سهوا آخ و آه و مانند اینها را بگوید، نماز باطل نمى شود.   سرفه در نماز بیماری که در اثنای نماز جهت باز کردن یا پاک کردن سینه عمداً چند مرتبه سرفه می کند، نماز او چه حکمی دارد؟ همه مراجع: سرفه کردن، نماز را باطل نمی‌کند، هر چند عمدی باشد.[135] تبصره. آروغ زدن و عطسه کردن، نماز را باطل نمی‌کند.   استفراغ در نماز آیا استفراغ در حال نماز باعث اشکال در نماز می‌شود؟ همه مراجع: اگر صورت نماز به هم نخورد، لطمه به نماز نمى‌زند و نماز صحیح است.[136]   آیا استفراغ نجس است؟ آیا تفاوتى بین استفراغ بزرگ‌سالان و اطفال هست؟ همه مراجع: فرقی بین بچه و بزرگ، دختر یا پسر نمی‌باشد و استفراغ در همه موارد پاک است مگر این که بدانید خونی همراه آن است.[137]     رکوع بیماران: رکوع ویلچری بیماران و جانبازان و افراد ناتوانی که روی صندلی و ویلچر نشسته‌اند و نمی‌توانند بایستند، رکوع نماز را چگونه انجام دهند؟ همه مراجع: باید از حال نشسته به رکوع رود و به اندازه‌اى که مسمّاى رکوع حاصل شود، خم شوند.[138]   رکوع نماز نشسته شخصی که نماز را نشسته بر زمین می‌خواند، برای رکوع چه مقدار باید خم شود؟ همه مراجع (به جز مکارم): باید به قدرى خم شود که صورتش مقابل زانوها برسد، و بهتر است به قدرى خم شود که صورت نزدیک جاى سجده برسد.[139] آیت‌الله مکارم: کسی که نماز نشسته می‌خواند برای رکوع باید به قدری خم شود که بگویند رکوع کرده است.[140]   نماز خمیده شخصی که بر اثر پیری خمیده شده، یا به خاطر بیماری یا به علت دیگر به حالتی شبیه رکوع درآمده، قیام و رکوع نماز را چگونه انجام دهند؟ همه مراجع: هرگاه کسی بر اثر پیری خمیده شده، یا به خاطر بیماری یا به علت دیگر به حالتی شبیه رکوع درآمده، باید در موقع نماز آن قدر که می‌تواند کمر را برای قرائت راست کند و اگر نمی‌تواند قدری کمر را قبل از رکوع راست کند سپس به حال رکوع در آید و اگر آن هم ممکن نشود برای انجام رکوع کمی بیشتر خم شود.[141]   رکوع بیمار اگر کسى بر اثر بیمارى و یا در اثر کهولت سن، نتواند به اندازه‌ى رکوع خم شود، چه باید بکند؟ همه مراجع (به جز صافی): هرگاه نتواند به اندازه رکوع خم شود باید به چیزى تکیه دهد و رکوع کند و اگر موقعى هم که تکیه داده نتواند به طور معمول رکوع کند باید به هر اندازه مى تواند خم شود و رکوع را به‌جا آورد.[142] آیت‌الله صافی: هرگاه نتواند به اندازه رکوع خم شود، باید به چیزى تکیه دهد و رکوع کند و اگر موقـعى هم که تکیه داده نتواند به‌طور معمول رکوع کند، باید به هر اندازه مى‌تواند، خم شود و در این صـورت احتیاط لازم آن است که نماز را دوباره بخواند، و رکوع آن را نشسته به‌جا آورد.[143]   رکوع بیمار بستری بیماری که نماز را خوابیده مى‌خواند، رکوع و سجده را چگونه انجام دهد؟ همه مراجع: برای رکوع و سجده باید به مقدار ممکن خم شود و اگر نمی‌تواند خم شود با سر اشاره کند و اگر نمی‌تواند با چشم اشاره کند.[144]   تکلیف بیمارى که نمى‌تواند به مقدار رکوع، در حالت رکوع باقى بماند (یعنى تنها قسمتى از ذکر را می‌تواند در حالت رکوع بگوید)، چیست؟ همه مراجع: کسی که می‌تواند رکوع کند اما به خاطر بیماری یا علت دیگری نمی‌تواند به اندازه ذکر واجب توقف کند باید پیش از آن  که از حال رکوع خارج شود ذکر واجب را بگوید هر چند بدن آرام نباشد و اگر نتواند، در حال برخاستن ذکر را تمام کند، حتی به مقدار گفتن یک بار سبحان الله.[145]   سجده بیماران: سجده ویلچری بیماران و جانبازان و افراد ناتوانی که روی صندلی و ویلچر نشسته‌اند، آیا هنگام سجده باید نوک انگشتان پا را بر زمین بگزارند؟ همه مراجع (به جز سیستانی و مکارم): اگر می‌توانند، انگشت‌ها را بر زمین بگذارند و اگر نمی‌تواند لازم نیست این‌کار را انجام دهند.[146] آیات عظام سیستانی و مکارم: لازم نیست انگشتان پا را بر زمین بگذارند.[147]   بیماران و جانبازان و افراد ناتوانی که روی صندلی و ویلچر نشسته‌اند، سجده نماز را چگونه انجام دهند؟ همه مراجع: اگر قادر به گذاشتن مهر روى دسته صندلى چرخدار یا چیز دیگر مانند بالشت یا چهار پایه و سجده بر آن هست، باید سجده را بدین نحو انجام دهد و اگر از همه اینها عاجز است همان‌طور که نشسته است مهر را با دست روی پیشانی بگذارد و ذکر سجده بگوید و اگر نتوانست به هر نحو که مى تواند هر چند با ایماء و اشاره، سجده  را انجام دهد.[148]   سجده معلولان بیماران و معلولین و جانبازانی که نشسته نماز می‌خوانند، باید در هنگام سجده تنها سر را خم کنند یا مهر بلند کنند و بر پیشانی بگذارند؟ همه مراجع: اگر می‌توانند خم شوند باید به قدرى که مى توانند خم شوند و مهر را روى چیز مانند دسته صندلى چرخ‌دار یا بالشت یا چهار پایه گذاشته و بر آن سجده کنند.[149] تبصره. افراد ناتوان و بیماران که که هیچ نمى تواند خم شوند، برای سجده باید با سر اشاره کند و اگر مى تواند مهر را بلند کند و پیشانى را بر آن بگذارد.   سجده نماز نشسته افراد ناتوان و بیماران که نماز را نشسته بر زمین می‌خواند، ولی نمی‌توانند براى سجده مهر را روى زمین گذاشته و سجده کنند، سجده را چگونه انجام دهند؟ همه مراجع: کسى که نمی‌تواند پیشانى را به زمین برساند باید به قدرى که مى تواند خم شود و مهر را روى محل بلندى گذاشته و طورى پیشانى را بر آن بگذارد که بگویند سجده کرده است و باید کف دست‌ها و زانوها و انگشتان پا را به طور معمول به زمین بگذارد.[150] تبصره. اگر چیز بلندى نباشد که مهر را بر آن بگذارد، لازم است که مهر را با دست بلند کرده و بر آن سجده نماید.   سجده بیمار تختخوابی افراد ناتوان و بیماران که که هیچ نمى تواند خم شوند، سجده را چگونه انجام دهند؟ همه مراجع: کسى که هیچ نمى تواند خم شود باید براى سجده بنشیند و با سر اشاره کند، و اگر نتواند باید با چشم‌ها اشاره نماید و در هر دو صورت احتیاط آن است که اگر مى تواند به قدرى مهر را بلند کند که پیشانى را بر آن بگذارد.[151]   سجده نماز نشسته افراد ناتوان و بیماری که نشسته بر زمین نماز می‌خوانند آیا باید مواضع سجده را (کف دست‌ها، سر زانوها و دو انگشت بزرگ پاها) را روى زمین قرار دهند؟ همه مراجع: اگر می‌تواند خم شود و مهر را بر میز یا متکا و... بگذارد باید کف دست‌ها و زانوها و انگشتان پا را به طور معمول به زمین بگذارد، و اگر نمی‌تواند آنها را بر زمین بگذارند، لازم نیست.[152]   سجده و میز افراد ناتوان و بیماری که نشسته بر زمین نماز می‌خوانند و سجده را بر روی میز و مانند آن انجام می‌دهند، هنگام سجده آیا می‌توانند دست‌ها را به‌جای زمین بر روی میز قرار دهند؟ همه مراجع: اگر می‌توانند دست‌ها را بر زمین بگذارند و اگر نمی‌توانند بر روی میز قرار دهند.[153]   سجده و شکستگی پا شخصى که انگشت شصت پایش باندپیچى شده، آیا می‌تواند انگشت باندپیچى را بر زمین بگذارد یا سایر انگشتان را بر زمین بگذارد؟ همه مراجع: اگر کم است مانعى ندارد و اگر بیش از متعارف است، جمع کند بین آن و سایر انگشتان و تمام آنها را روى زمین بگذارد.[154]   سجده و کمک دیگران افراد ناتوان و بیماران که هنگام سجده نمی‌توانند خم شوند و مهر را با دست روی پیشانی می‌گذارند، درصورتی‌که نتوانند مهر را بر پیشانی بگذارند آیا شخص دیگری می‌تواند مهر را بلند کرده و بر پیشانی آنها بگذارد؟ همه مراجع: در صورتى که خودش نتواند، دیگرى می‌تواند مهر را بلند کند و او بر آن سجده نماید.[155]   ناتوانى بین دو سجده فردى که نمى‌تواند بین دو سجده بنشیند و به صورت نیم‌خیز می‌نشیند، آیا با این وضعیت نمازش اشکال دارد؟ همه مراجع: اگر به هیچ نحوه قادر بر نشستن نیست، همان کفایت مى‌کند.[156]   ناتوانی در سجده کسى که مى‌تواند نماز را ایستاده بخواند ولى نمى‌تواند بنشیند، سجده را چگونه انجام دهد؟ همه مراجع: کسى که نمى تواند بنشیند، باید ایستاده نیت سجده کند و چنانچه مى‌تواند، براى سجده با سر اشاره کند و اگر نمى‌تواند با چشم‌ها اشاره نماید.[157]   برای شخصی که به علّت درد پا از نشستن بر زمین ممنوع باشد و نتواند به‌طور متعارف سجده کند، کدام مقدم است، در حالى که ایستاده اشاره کند یا روى صندلى بنشیند و روى آن سجده کند؟ همه مراجع: در فرض مذکور اگر به هیچ وجه نمى‌تواند سجده کند نشستن روى صندلى و سجده کردن روى میز مقدم است.[158]   سجده و پیشانی زخمی اگر در بین نماز از پیشانى قدرى خون بیاید، چگونه سجده کنیم؟ همه مراجع: اگر مقدار خون کمتر از بند انگشت سبابه باشد، اشکال ندارد و باید با قسمت سالم پیشانی به قسمتى از مهر سجده کند که پاک است.[159]   شخصی که پیشانی او باندپیچی شده است، برای نماز خواندن و سجده کردن چه وظیفه‌ی دارد؟ همه مراجع: اگر طرف چپ و راست پیشانى باز است باید به یکى از دو طرف پیشانى سجده نماید و اگر این هم ممکن نیست با چانه سجده نماید.[160]   قبله و بیماران: قبله و بیمار بستری بیماری که بر روی تخت خوابیده است و نمی‌تواند بلند شود، برای خواندن نماز چگونه رو به سمت قبله کند؟ همه مراجع: باید در حال نماز به پهلوى راست طورى بخوابد که جلوى بدن او رو به قبله باشد. و اگر ممکن نیست، باید به پهلوى چپ طورى بخوابد که جلوى بدن او رو به قبله باشد. و اگر این را هم نتواند، باید به پشت بخوابد، به طورى که کف پاى او رو به قبله باشد.[161]   قبله اشتباهی فردى به علت این که تخت بیمارستان رو به قبله نبوده مدتى نمازهاى خود را به سمت غیرقبله خوانده، آیا اکنون باید آن نمازها را قضا نماید؟ و آیا فرقى بین اینکه ممکن بوده رو به قبله بخواند و یا امکان نداشته هست یا خیر؟ همه مراجع: چنانچه ممکن بوده رو به قبله بخواند و رو به قبله نخوانده باید قضاى آن را به‌جاى آورد.[162]   قبله و تخت بیمارستان بیمارى به گونه ‌اى روى تخت بسترى شده که امکان رو کردن به سمت قبله را ندارد. آیا مى‌تواند نمازش را در همان حال - یعنى در خلاف جهت قبله - بخواند؟ همه مراجع: اگر با کمک دیگران هم نتواند، همان طور نماز بخواند.[163]   مریضى که می‌ تواند تخت خود را به سمت قبله برگرداند ولى این کار براى او مشقت دارد، آیا لازم است این کار را انجام دهد یا خیر؟ همه مراجع: اگر مشقّتِ قابل تحمّل باشد باید به سمت قبله نماز بخواند.[164]   قبله و بیماری سخت معلولین و بیمارانی که نمى‌توانند در هیچ صورت رو به قبله نماز بخوانند آیا جهت‌هاى غیر قبله براى آنان یکسان است؟ همه مراجع‌: جهات دیگر فرقى با هم ندارد ولی سعی کنند به جهتی که به قبله نزدیک‌تر است نماز بخوانند.[165]   قبله و بیمار خوابیده شخصى در اثر بیمارى و عوارض جسمانى مجبور است همیشه به رو بخوابد. وظیفه او در نماز از جهت رو به قبله بودن چگونه است؟ همه مراجع‌: طورى بخوابد که سر او رو به قبله باشد به طورى که اگر خودش به‌طور معمول برخیزد و بنشیند، صورت او به سمت قبله قرار مى‌گیرد.[166]   سرم و خون بیمار: سرم نمازگزار بیماری که سرم به دست او وصل شده، و نمی‌تواند دست‌هایش را بالا بیاورد، هنگام تکبیرة‌الاحرام و قنوت نماز چه وظیفه‌ای دارد؟ همه مراجع: مستحب است موقع گفتن تکبیرة الاحرام، دست‌ها را تا مقابل گوش‌ها بالا ببرد و اگر نمی‌تواند، لازم نیست دست‌ها را بالا ببرد، ولی باید ذکر الله اکبر را بگوید و نماز را شروع کند، همچنین خواندن قنوت مستحب است و می‌تواند آن را نخواند.[167]   آیا وصل بودن سرم به بدن بیمار باعث بطلان نماز نمی‌شود؟ همه مراجع: وصل بودن سرم، موجب بطلان نماز نیست.[168]   نماز و انتقال خون بیماری که به او سرم خون وصل شده و این خون انسان دیگری است، آیا می‌تواند با آن نماز بخواند؟ همه مراجع: نماز خواندن با آن اشکال ندارد.[169]   نماز و خون زخم شخصی که زخمى شده‌ و به زودى خوب نمى شود و مدتی طول می‌کشد تا بهبودی بیابد، آیا باید برای نماز زخم و لباسش را تطهیر کند؟ همه مراجع (به جز سیستانی): اگر در بدن یا لباس نمازگزار خون زخم یا جراحت یا دمل باشد به گونه ای که آب کشیدن بدن یا لباس، کار مشکلی است، تا وقتی که زخم یا جراحت و دمل خوب نشده می‌تواند با آن نماز بخواند.[170] آیت‌الله سیستانی: اگر در بدن یا لباس نمازگزار، خون زخم یا جراحت یا دمل باشد، تا وقتی که زخم یا جراحت یا دمل خوب نشده است می‌تواند با آن خون نماز بخواند.[171] تبصره 1. هرگاه به آسانی می‌تواند زخم را پانسمان کند و از سرایت خون به سایر بدن یا لباس جلوگیری کند باید این کار را انجام دهد. تبصره 2. زخمی که به زودی خوب می‌شود و شستن خون آن از لباس یا بدن آسان است باید آن را آب کشید، وگرنه در صورتی که به ‌اندازه درهم یا بیشتر باشد، نماز باطل است.   اگر از زخم‌های داخلی مانند دهان و بینی و مثل اینها، خونی به بدن یا لباس برسد، آیا نماز خواندن با آن صحیح است؟ آیات عظام امام، خامنه‌ای، تبریزی، مکارم و نوری: هرگاه زخم داخل بینی یا دهان و مانند آن باشد و خونی از آن به بدن یا لباس برسد احتیاط واجب آن است که با آن نماز نخواند.[172] آیات عظام فاضل و بهجت: اگر از زخمی که توی دهان و بینی ومانند اینها است، خونی به بدن یا لباس برسد، براى نماز باید آب بکشد.[173] آیات عظام سیستانی و وحید: اگر از زخمی که توی دهان و بینی و مانند اینهاست، خونی به بدن یا لباس برسد، می‌تواند با آن نماز بخواند.[174] آیت‌الله صافی: اگر از زخمى که توى دهان و بینى و مانند اینها است، خونى به بدن یا لباس برسد در صورتى که زیادتر از متعارف تجاوز به اطراف نکرده باشد نماز با آن صحیح است.[175]   نماز و خونریزی اگر خونریزى از دهان یا بینى از اول وقت نماز تا نزدیک آخر آن ادامه داشته باشد، نماز چه حکمى دارد؟ همه مراجع (به جز سیستانی و وحید): اگر تطهیر بدن ممکن نباشد و بترسد وقت نماز فوت شود، نماز را در همان حالت بخواند.[176] آیات عظام سیستانی و وحید: اگر از زخمی که توی دهان و بینی و مانند اینهاست، خونی به بدن یا لباس برسد، می‌تواند با آن نماز بخواند.[177]   نماز و خون بینی اگر کسی بیــن نماز خون دمـاغ شــد حکـم نمــازش چیست؟ همه مراجع (به جز سیستانی و وحید): اگر امکان جلوگیرى از آن وجود دارد، جلوگیرى نماید و گرنه در صورتى است که خون کمتر از درهم باشد، نماز اشکال ندارد و اگر بیشتر باشد، در وسعت وقت باید نماز را قطع نمود و با بدن پاک نماز خواند، و اگر وقت تنگ است باید با همان وضعیت نماز را تمام کرد و نماز صحیح است.[178] آیات عظام سیستانی و وحید: اگر از زخمی که توی دهان و بینی و مانند اینهاست، خونی به بدن یا لباس برسد، می‌تواند با آن نماز بخواند.[179]   خون داخل بینی که بیرون نمی‌آید ولی با آینه دیده می‌شود، آیا برای نماز اشکال دارد؟ همه مراجع: اشکال ندارد.[180]   نماز و خون بواسیر آیا با خون هموروئید(بواسیر) داخلی یا خارجی می توان نماز خواند؟ همه مراجع (به جز بهجت، تبریزی، صافی و مکارم): اگر از بواسیر، خونی به بدن یا لباس برسد، می‌تواند با آن نماز بخواند، و فرقی نیست که دانه بواسیر بیرون باشد یا در داخل بدن باشد.[181] آیت‌الله بهجت: اگر از بواسیرى که دانه‌هاى آن بیرون نباشد، خونى به لباس یا بدن برسد، بنابر اظهر نمى  تواند با آن نماز بخواند؛ مگر این که مضطر و مجبور باشد با همین لباس یا بدن نماز بخواند یا براى شخص او آب کشیدن یا تعویض آن ها مشکل و سخت باشد. اما خون بواسیرى که دانه‌ هاى آن بیرون است و یا این که دانه‌هاى آن در داخل است، ولى مثل بواسیرى که در بیرون است، بدن یا لباسش را نجس مى  کند، بدون اشکال نماز خواندن با آن جایز است.[182] آیت‌الله تبریزی: اگر از بواسیر که دانه‌هاى آن بیرون نباشد، خونى به بدن یا لباس برسد و به مقدار درهم یا بیشتر باشد، بنابر احتیاط لازم است در صـورت امـکان آن را بـشـوید، و اما خون بواسیرى که دانه‌هاى آن بیرون است بدون اشکال نماز خواندن با آن جایز است.[183] آیت‌الله صافی: اگر از بواسیری که دانه‌هایش بیرون نباشد، خونى به بدن یا لباس برسد در صورتى که زیاد تر از متعارف تجاوز به اطراف نکرده باشد نماز با آن صحیح است، اگر چه احتیاط آن است که با آن نماز نخواند، امـا بـا خـون بواسیرى که دانه‌هاى آن بیرون است مى‌شود نماز خواند و مراعات این احتیاط لازم نیست.[184] آیت‌الله مکارم: در صورتى که زخم‌ها در خارج بوده باشد، نماز خواندن مانعى ندارد و ملحق به قروح و جروح است؛ ولى اگر زخم، داخل باشد و خون بیرون آید، نماز خواندن با آن اشکال دارد؛ مگر در مواردى که عسر و حرج داشته باشد.[185] تبصره. اگر خون بواسیر فقط در داخل است و به خارج سرایت نکرده است، نماز خواندن با آن اشکال ندارد.   وضو و پوسته زخم پوسته‌اى که روى زخم‌ها به وجود مى‌آید، آیا حکم نجاست را دارد؟ آیا مى‌شود بر روى آن وضو گرفت و غسل کرد یا باید آن را برداشت؟ همه مراجع: اگر پوست بدن یا شبیه آن محسوب شود و با شستن زایل نمى‌شود، پاک است، و وضو گرفتن و غسل کردن بر روی آن اشکال ندارد.[186]   وضو و خون ریزى بیمارى، مبتلا به خونریزى زیر پوستى می‌ باشد. گاهى به علل گوناگون خون از روى پوست جریان پیدا می‌ کند؛ تکلیف نماز و وضو او در حال خونریزى چیست؟ همه مراجع: تا زمانی که خونریزی زیر پوست است، اشکالی ندارد، و زمانی که از روى پوست جریان پیدا مى‌ کند، برای وضو باید خون را از اعضاء وضو پاک کند و برای نماز اگر ممکن است خود را تطهیر مى کند و نماز مى خواند وگرنه خون و نجاست بدن و لباس را کم مى کند و همان  طور نماز مى‌ خواند.[187]   نماز و خونریزی بعضى از بیماران و مجروحین، زخم‌هاى بدنشان به گونه‌اى است که در مدّت شبانه روز خون مى‌آید، این افراد براى نماز چه باید بکنند؟ همه مراجع: در صورت امکان زخم را ببندند و اگر نه مقداری که مى‌توانند از سرایت خون به سایر اعضا جلوگیرى ‌کنند و بقیّه مانعى ندارد و نمازشان صحیح است.[188]   نماز و آمپول شخصى آمپول زده و کمى خون آمده که آن را با پنبه برطرف و خشک کرده ولى موقع نماز فراموش کرده آنجا را تطهیر کند، آیا نمازش صحیح است؟ همه مراجع: اگر خون را با پنبه یا پارچه خشک برطرف کرده است چنانچه محل نجاست خون بیشتر از درهم نباشد مانعى ندارد و نماز صحیح است ولى اگر خون را با پنبه الکلى یا دستمال مرطوبى برطرف کرده است چنانچه در اثناء یا بعد از نماز یادش بیاید باید پس از تطهیر نماز را اعاده کند.[189]    طهارت بیماران: طهارت بیمار بستری بیمار بستری که نمى تواند موقع قضاى حاجت، خود را تطهیر نماید، براى نماز چه وظیفه‌اى دارد؟ همه مراجع‌: با همان وضعیت نماز بخواند.[190] تبصره. شخصی که ناچار است با بدن یا لباس نجس نماز بخواند، نمازش صحیح است و چنین فردی بعد از این که خوب شد، لازم نیست نمازهای که در این حالت خوانده را قضا کند.   طهارت محل بول اگر کسی با پارچه یا دستمال کاغذی محل بول خود را خشک نماید، آیا مى‌تواند نماز بخواند؟ همه مراجع: اگر ناچار باشد و توانایى تطهیر با آب را ندارد و یا آب براى او ضرر داشته باشد مى‌تواند با خشک کردن محل بول نماز بخواند.[191] تبصره 1. محل بول با غیر آب پاک نمى شود ولى اگر نتواند با آب تطهیر کند معذور است. تبصره 2. اگر آب برای او ضرر ندارد ولی خودش نمی‌تواند، بشوید در صورتی که می‌تواند از همسر کمک بگیرد و در غیر این صورت اگر اطمینان دارد که تا آخر وقت نمی‌تواند با آب تطهیر کند با همان حالت نماز بخواند.   طهارت محل غائط مریض یا کسى که بنا به عللى نتواند با آب تطهیر کند اگر با پارچه‌اى یا دستمال کاغذی غائط را از مخرج برطرف کنند، آیا مى‌تواند نماز بخواند؟ همه مراجع: هرگاه مخرج غائط را با سه قطعه سنگ، یا کاغذ یا دستمال کاغذی و مانند آن پاک کنند و ذرات کوچکی که معمولًا جز با آب برطرف نمی‌شود باقی بماند، ضرری ندارد و می‌تواند با آن نماز بخواند.[192] تبصره. مخرج غائط را می‌توان با آب شست و یا با پارچه، سنگ، دستمال کاغذی و مانند اینها پاک کرد، اگر چه شستن با آب بهتر است.   طهارت با دستمال آیا دستمال که برای طهارت استفاده می‌شود، باید خشک باشند؟ همه مراجع: باید خشک باشند و چنانچه رطوبت کمی داشته باشد به حدى باشد که سرایت نکند و موضع را تر نکند اشکال ندارد.[193]   شخصى به علت اضطرار مجبور به تطهیر مخرج بول با دستمال مى شود و هنگامى که به منزل مراجعت مى کند، آن را با آب تطهیر مى نماید، آیا هنگام نماز باید لباس زیر خود را عوض کرده یا تطهیر نماید؟ همه مراجع: اگر لباس او با رطوبت بول نجس نشده است، تطهیر لباس واجب نیست.[194]   طهارت بدون آب معلولى در منزل مى تواند با آب طهارت بگیرد ولى وقتى که خارج از منزل است نمى تواند با آب طهارت بگیرد تکلیف او چیست؟ همه مراجع: مى تواند محل غائط را با سه سنگ یا سه کهنه و مانند آن پاک کند ولى محل بول را باید آب بکشد و اگر نمی‌تواند محل بول را آب بکشد با دستمال خشک کند.[195]   طهارت با یک دست معلولی که یک دســت ندارد، چگـونه تطهیر انجــام دهد؟ همه مراجع: محل بول را با آب تطهیر نمایید و براى تطهیر محل غائط مى توانید با شلینگ یا سنگ یا کلوخ یا کهنه به  ترتیبى که در رساله مذکور است خود را پاک نمایید.[196]   استبراء و زخم اگر استبراء نکنم احتمال دارد زخم زودتر بهبود یابد ولى با استبراء و فشارى که وارد مى شود خوب شدن زخم طول خواهد کشید. عمل استبراء را انجام بدهم یا خیر؟ همه مراجع: استبراء واجب نیست. و اگر موجب ضرر شود جایز هم نخواهد بود. البته اگر استبراء نشود و بعد از بول کردن رطوبت مشتبه خارج شود، حکم بول را دارد.[197]   بیماری مجارى ادرار بر اثر بیمارى در مجارى ادرار، بعد از بول و استبراء، ادرارم قطع نمى شود و رطوبت مى بینم. وظیفه شرعى من چیست؟ همه مراجع: بعد از استبراء، به شک در خروج بول اعتنا نمى شود، و اگر یقین دارید که بول به صورت قطره قطره از شما خارج مى شود، باید به وظیفه مسلوس، عمل نمایید و تکلیفى زائد بر آن ندارید.[198]   استبراء و رطوبت شخصی پس از بول، استبراء مى کند که همراه آن مایعى خارج مى شود که چسبنده است، آیا آن آب  نجس است؟ وظیفه او نسبت به نماز چیست؟ همه مراجع: اگر به منى بودن آن یقین ندارید و خروج آن همراه با علامت‌هاى شرعى خروج منى نیست، حکم منى ندارد و پاک است.[199] تبصره. آبی که گاه بعد از بول بیرون می‌آید و کمی سفید و چسبنده است و به آن ودی می‌گویند، چنانچه مجرا آلوده به بول و منی نباشد پاک است و وضو و غسل را نیز باطل نمی‌کند.   منی مریض در رسـاله‌های عملیه آمده است (‌آبى که از شخص مریض خارج شود همین که با شهوت خارج شده باشد حکم منى دارد) منظور از مریض، چه نوع مرضى است‌؟ همه مراجع: هر مریضى را شامل می‌شود.[200]   عفونت و ادرار به علت ابتلا به کیست عفونى، از من عفونت خارج می‌شود، آیا این عفونت نجس است؟ همه مراجع: اگر آن عفونت مخلوط به بول یا غائط نباشد، پاک است.[201] تبصره. رطوباتى که در بعضی اوقات از محل غائط خارج مى‌شود، همین حکم را دارد یعنی اگر همراه با ذرّات نجاست نباشد، پاک است و وضو را هم باطل نمى‌کند.   کیسه ادرار و مدفوع (استوما) بیمارانی که به همراه خود کیسه ادرار و مدفوع دارند، وظیفه آنها نسبت به نماز چیست؟ همه مراجع: اگر می‌تواند کیسه را برای نماز تعویض نماید باید کیسه را عوض کند و نماز بخواند، و اگر کیسه طبق دستور پزشک قابل جدا کردن نباشد یا جدا کردن آن باعث عسر و حرج شود، نمازخواندن با آن صحیح است.[202]   نماز و پوشک بزرگسالان کسى که ادرار و مدفوع او غیرارادى است با توجّه به این که هر لحظه امکان دارد از او ادرار یا مدفوع خارج گردد، چگونه نماز بخواند؟ همه مراجع: باید برای نماز به وسیله پوشک یا کیسه و مانند آن از آلودگی جاهای دیگر بدن جلوگیری کند.[203]   بیماران و معلولین و افراد سالمندی که از پوشک استفاده می‌کنند آیا برای هر نماز باید پوشک را عوض کنند؟ همه مراجع: اگر پوشک نجس نشده لازم نیست عوض شود، و اگر نجس شده احتیاط واجب آن است که پیش  از هر نماز مخرج بول و غائط را آب بکشد و پوشک را عوض کند.[204] تبصره. اگر نمی‌تواند پوشک را عوض کند و ناچار باشد با بدن یا لباس نجس نماز بخواند، نماز او صحیح است.   طهارت قطع نخاع بیماران و افراد قطع نخاع و معلولینی و سالمندانی که امکان تطهیر را ندارند، برای طهارت چه وظیفه‌ای دارند؟ همه مراجع: همسر او متکفل تطهیر او شود و اگر همسر ندارد که به او کمک کند، افراد دیگر می‌توانند او را تطهیر دهند (بهتر است همجنس باشد) ولی باید دستکش یا مانند آن در دست داشته باشند که دست به عورت نرسد.[205] تبصره. اگر شخصی نبود تا او را تطهیر کند، تطهیر از آنها ساقط است.   طهارت و پرستار بیماری که نمی‌تواند خود را تطهیر کند و این کار را پرستار برای او انجام می‌دهد، آیا پرستار در هنگام تطهیر می‌تواند به عورت او نگاه کند؟ همه مراجع: خیر، نمی‌تواند.[206] تبصره. اگر بیمار بچه غیر ممیز باشد، نگاه به عورت او اشکال ندارد.   لباس بیماران : نماز با کفش بیماران و جانبازان و افراد ناتوانی که روی صندلی و ویلچر نشسته‌اند، آیا می‌تواند با کفش نماز بخواند؟ همه مراجع: اشکالى ندارد.[207]   نماز و لباس خونی بیماری که به خاطر تزریق خون یا خون‌گیری و تزریق سرم و زدن آمپول و مانند آن بدن و لباسش نجس شده، در صورتى که امکان شستشو و دسترسى به لباس پاک نباشد، براى اداى نماز چگونه باید عمل کنند؟ همه مراجع: اگر مقدار خون کمتر از درهم باشد یا ناچار باشد با بدن یا لباس نجس نماز بخواند، نمازش صحیح است.[208]   وقتى نمازم تمام ‌شد متوجه ‌شدم لباسم خونى بوده، آیا باید نمازم را قضا کنم؟ همه مراجع (به جز صافی، تبریزی و وحید): اگر بعد از نماز متوجه شده‌اید لباس شما نجس بوده، نماز صحیح است و قضا ندارد، بلکه چنانچه تطهیر خون جراحت مشقت نوعیه داشته باشد یا مستلزم حرج شخصى باشد، لازم نیست و نماز خواندن با آن اشکال ندارد.[209] آیات عظام صافی، تبریزی و وحید: اگر بعد از نماز متوجه شده‌اید لباس شما نجس بوده، نماز صحیح است و قضا ندارد، و چنانچه آب کشیدن بدن یا لباس یا عوض کردن لباس براى بیشتر مردم سخت است، نماز خواندن با آن اشکال ندارد.[210]   رنگ خون آیا اثر کم رنگ خون که بعد از شستن بر لباس باقى مى ماند، نجس است؟ همه مراجع: اگر عین خون نباشد و فقط رنگ آن باقى مانده باشد، پاک است.[211]   نماز با ملحفه نجس ملحفه‌اى که بر تخت بیمار است، اگر نجس باشد و یا احتمال نجاست داده شود و تعویض آن براى بیمار غیرممکن و یا مشکل باشد، نماز خواندن در آنها چه حکمى دارد؟ همه مراجع: اگر ملحفه خشک باشد یا به طورى تر نباشد که رطوبت آن به بدن یا لباس او برسد و بیمار از مهر پاک استفاده می‌کند، نماز خواندن بر روی آن ملحفه اشکال ندارد.[212] تبصره. اگر احتمال می‌دهد و یا شک دارد که ملحفه نجس است، به شک اعتنایی نکند و می‌تواند بر روی آن نماز بخواند.   نماز با لباس نجس بیماری که لباس او نجس است و به‌خاطر شرایط بیمارستان امکان دسترسی به لباس پاک را ندارد، آیا می‌تواند با آن نماز بخواند؟ همه مراجع: اگر لباس دیگری ندارد و نمی‌تواند لباس خود را تطهیر کند، با همان لباس نماز بخواند و نمازش صحیح است.[213] تبصره. طبق نظر آیات عظام امام، خامنه‌ای، فاضل و نوری، شخصی که غیر از لباس نجس لباس دیگرى ندارد و وقت تنگ است  یا احتمال نمى دهد که لباس پاک پیدا کند، چنانچه بتواند لباس را بیرون بیاورد (مثلاً در خانه تنها است)، باید نماز را به دستورى که براى برهنگان گفته شد به‌جا آورد، ولى همین شخص اگر به واسطه سرما یا عذر دیگر نمى‌تواند لباس را بیرون آورد در همان لباس نماز بخواند و نمازش صحیح است.   بیماری که لباسش نجس شده و عوض کردن آن ممکن است موجب خونریزى یا ضررى بشود، آیا جایز است با همان لباس نمازش را بخواند؟ همه مراجع: اگر عوض کردن لباس ضرر یا حرجى دارد، نماز خواندن با آن اشکال ندارد.[214]   بیماری که نمی‌توانست لباس و بدن خود را تطهیر کند یا لباس‌اش را عوض کند و با همان بدن و لباس نجس نمازش را خوانده،، آیا فعلاً که خوب شده باید آن نمازها را قضا کند؟ همه مراجع: اگر ناچار باشد با بدن یا لباس نجس نماز بخواند، این نماز صحیح است و قضاى آن بر او واجب نیست.[215]   بعد از نماز فهمیدم که لباس یا بدنم نجس بوده است؛ نمازم چه حکمی دارد؟ همه مراجع: اگر بعد از نماز متوجّه نجس بودن بدن یا لباس شده اید، نماز صحیح است و برای نمازهای بعدی باید تطهیر کند.[216]   نماز با بدن نجس در صورتی که بدن بیمار نجس باشد و نتواند آن را بشوید، آیا می‌تواند نماز بخواند؟ همه مراجع: اگر ناچار باشد با بدن نجس نماز را بخواند و صحیح است.[217] تبصره. فرقی ندارد نجاست خون باشد یا ادرار و مدفوع و ...   نماز با لباس پرستاری آیا پرستار می تواند با لباس کارش نماز بخواند در حالی که لکه خون و یا نجاست واضحی به لباسش نیست در حالی که می دانیم محل کار پرستار و کلاً کار پرستار کاری نیست که مطمئن باشیم لباسش کاملاً پاک است؟ همه مراجع: اگر لباس پاک بوده و اکنون نیز نجاستی در آن نمی‌بیند نماز خواندن با آن اشکال ندارد و به طور کلی تا زمانی که یقین به نجاست بدن یا لباس نداشته باشید احتیاط لازم نیست و نماز صحیح است.[218]   فراموشی نجاست لباس اگر شخصی نجاست لباس یا بدن را فراموش کرده و نماز خوانده باشد، قضا دارد یا خیر؟ همه مراجع (به جز سیستانی): باید نماز را دوباره بخواند و اگر وقت گذشته است، قضا کند.[219] آیت‌الله سیستانی: اگر فراموشی او از روی بی اعتنایی باشد، بنابر احتیاط واجب دوباره بخواند و اگر وقت گذشته است، قضا کند. در غیر این صورت، لازم نیست نماز را دوباره بخواند.[220]   نجاست پای مصنوعی آیا نجس بودن دست یا پاى مصنوعى خللى به نماز وارد مى‌ کند؟ همه مراجع: خللى وارد نمى  کند.[221]   نجاست صندلی و عصا آیا نجس بودن صندلى چرخدار یا عصایى که به دست برادران جانباز، بیماران و افراد ناتوان است، براى نماز مانعى دارد؟ همه مراجع: نجس بودن صندلى چرخدار یا عصایى که جانبازان و معلولین از آن استفاده می‌کنند تا وقتى که بدن یا لباس را نجس نکند، براى نماز مانعى ندارد و نماز با آن صحیح است.[222]   شک در نجاست لباس نماز در لباسى که در نجس بودن آن شک داریم  چه حکمى دارد؟ همه مراجع: لباسى که نجس بودن آن مشکوک است، محکوم به طهارت بوده و نماز خواندن با آن صحیح است.[223]   اعلام نجاست به بیمار آیا لازم است نجس بودن وسایل مورد استفاده بیمار (از قبیل: تخت معاینه، وسایل پزشکى، یونیت و ...) را به وى تذکر دهیم؟ همه مراجع: لازم نیست.[224] تبصره. اگر انسان ببیند کسى چیز نجسى را مى خورد یا با لباس نجس نماز مى خواند، لازم نیست به او بگوید.   اعلام نجاست به بیمارستان اگر بیمار وسایل بیمارستان را نجس کند، آیا لازم است به پرستاران و کادر بیمارستان بگوید؟ همه مراجع‌: اطلاع دادن لازم نیست مگر در مواد خوردنی و آشامیدنی و ظروف غذا و آب.[225] تبصره 1. اگر ظروف یکبار مصرف‌اند یا بعد از استفاده بیمار، توسط بیمارستان شسته می‌شوند، لازم نیست بگوید. تبصره 2. فرق این سوال با سوال قبلی (که اعلام بر او لازم نیست) این است که در آنجا سبب نجاست او نیست ولی در اینجا او باعث نجاست خوردنى و آشامیدنى است.   اعلام نجاست لباس اگر لباس بیماری با خون، ادرار، مدفوع، منی و... نجس شود، آیا جایز است لباس‌هاى خود را براى آب کشیدن به قسمت شستشوی بیمارستان بدهد؟ و آیا بیمار باید نجس بودن لباس‌هایش را به کسى که مى خواهد آنها را بشوید، اطلاع دهد؟ همه مراجع: دادن لباس به قسمت شستشو، اشکال ندارد و آگاه کردن کسى که لباس را مى شوید از نجاست لباس، لازم نیست.[226]   نجاست لوازم بیمارستان بسیاری از مواقع در بیمارستان ها با نجاست اشیایی که با آنها در ارتباط هستیم شک می کنیم؟ تکلیف چیست؟ همه مراجع: حکم کلی آن است که همه اشیاء پاکند، مگر آنکه نجاست آن ثابت شود.[227] تبصره. نجاست هر چیز از چند راه ثابت می شود: 1. خود انسان یقین یا اطمینان کند که آن چیز نجس است. 2. کسی که آن چیز در اختیار او است، بگوید نجس است. 3. آن که دو مرد عادل بگویند آن چیز نجس است و طبق نظر عده ای از مراجع تقلید شهادت یک نفر نیز کافی است.   نابینا و نجاست بیماری که نابینا است چطور می تواند در مورد نجس و پاکی چیزی یقین کند؟ همه مراجع: به غیر دیدن هم ممکن است یقین حاصل شود و تا یقین نکرده اجتناب لازم نیست.[228] تبصره. در این موارد اطمینان مثل یقین است.     نماز قضای بیماران: نیابت نماز قضا آیا بیمار برای نماز و روزه هایی که از او قضا شده، می تواند کسی را اجیر بگیرد؟ همه مراجع: شخص مکلّف تا زمانی که زنده است، نمی تواند دیگری را برای انجام دادن نماز و روزه های قضا، اجیر کند؛ بلکه واجب است به هر صورت که می تواند، خود آنها را به جا آورد.[229]   نماز قضا و کما شخصی در حال کما است و امیدی به خوب شدنش نیست و ما می دانیم نماز قضا دارد، آیا می توانیم نمازهای او را قضا کنیم؟ همه مراجع: خیر، تا زمانی که فرد زنده است هر چند در حال کما باشد نمی‌توان نمازهای او را قضا کرد.[230]   نماز آلزایمر کسی که بیماری آلزایمر داشته و اکنون فوت کرده آیا نماز و روزه بر او واجب بوده است؟ وظیفه‌ى ما در این‌باره چیست؟ همه مراجع: اگر به حدّی که عنوان جنون بر آن صدق کند نرسیده، نماز و روزه بر او واجب بوده است و در صورتی که از او نماز و روزه فوت شده، قضای آن بر عهده پسر بزرگ‌تر می‌باشد مگر آن‌که نسبت به آن وصیّت کرده باشد و از ثلث مال او هم تجاوز نکند که در این صورت مى‌توانید براى این کار شخصى را اجیر کنید.[231]    روزه بیماران: ضرر روزه بیماری که می‌داند روزه برایش ضرر دارد، اگر روزه بگیرد، حکم چیست؟ همه مراجع: اگر روزه بگیرد، صحیح نیست و باید پس از بیماری آن را قضا نماید.[232]   ترک روزه آیا احتمال ضرر مجوز ترک روزه می شود یا اطمینان به ضرر لازم است و میزان در مقدار ضرر چیست؟ همه مراجع (به جز سیستانی، وحید، تبریزی): آنچه که باعث افطار روزه می شود، خوف ضرری است که منشأ عقلایی داشته باشد و میزان در مقدار آن عرف عقلاء است به گونه ای که اثر مترتب بر روزه را ضرر بدانند[233]. آیات عظام سیستانی، وحید و تبریزی: آنچه که باعث افطار روزه می شود خوف ضرری است که منشأ عقلایی داشته باشد و مقدار ضرر باید قابل توجه باشد[234].   روزه و منع پزشک اگر انســان شک داشته باشــد که روزه برایــش ضرر دارد یا نه ولی پزشک او را از گرفتن روزه منع می کند، تکلیف چیست؟ آیات عظام امام، خامنه ای، فاضل، صافی، نوری: اگر از گفته پزشک برای او ترس پیدا شود و احتمال عقلایی بدهد که روزه برایش ضرر دارد نباید روزه بگیرد[235] آیات عظام تبریزی، وحید: در فرض یاد شده اگر پزشک، متخصص و مورد اعتماد باشد باید به گفته اش عمل کند.[236] آیت‌الله مکارم: اگر از گفته پزشک برای او ترس پیدا شود و احتمال عقلایی بدهد که روزه برایش ضرر دارد نباید روزه بگیرد، و اگر با تجربه خودش دریافته که ضرر ندارد باید روزه بگیرد و در صورت شک می تواند یکی دو روز تجربه کند و بعد طبق دستور بالا عمل نماید.[237] آیات عظام بهجت، سیستانی: اگر از گفته پزشک برای او ترس پیدا شود و احتمال عقلایی بدهد که روزه برایش ضرر دارد می تواند روزه نگیرد.[238]   روزه و تشخیص پزشک ملاک در ضرر داشتن روزه برای بیمار، تشخیص پزشک است یا تشخیص خود شخص؟ همه مراجع: تشخیص خود بیمار ملاک و معیار است. همین اندازه که ترس شما نسبت به ضرر عقلایی باشد، کافی است. خوف ضرر گاهی از قول متخصص و زمانی از تجربه مریض های مشابه و گاهی از تجربه خود انسان، به دست می آید.[239]   روزه و تأخیر بهبودی اگر گرفتن روزه باعث شود بیماری دیرتر بهبود یابد، تکلیف چیست؟ همه مراجع: نباید روزه بگیرد.[240]   روزه و ضعف چشم چشم من ضعیف است و می ترسم روزه برایم ضرر داشته باشد، تکلیف من چیست؟ همه مراجع: اگر خوف ضرر عقلایی باشد، روزه بر شما واجب نیست و اگر تا ماه رمضان سال بعد بیماری ادامه یافت، قضا هم واجب نیست. تنها برای هر روز 750 گرم گندم، جو و یا آرد و ... را به عنوان کفّاره به فقیر بدهید.[241]   روزه دختران دختری که به حد بلوغ رسیده ولی بواسطه ضعف بنیه، نمی تواند روزه بگیرد و قضای آن را تا دو سه سال به‌جا آورد، تکلیف او چیست؟ آیات عظام امام، وحید، نوری، خامنه ای و فاضل: اگر گرفتن روزه برای او ضرر دارد یا تحمل آن برایش زحمت و مشقت زیاد دارد، روزه بر او واجب نیست؛ ولی ترک آن به صرف برخی عذرها جایز نیست و هر زمان توانست باید قضای آن را به‌جا آورد.[242] آیت‌الله بهجت: بر پسر یا دختری که تازه بالغ شده اند و قدرت بر روزه گرفتن ندارند، روزه واجب نیست و کفاره هم ندارد، ولی قضاء دارد.[243] آیات عظام مکارم و صافی: در فرض یاد شده روزه بر او واجب نیست و باید برای هر روز یک مد طعام بدهد و قضای این روزه ها هم بر او واجب نیست.[244] آیت‌الله تبریزی: اگر گرفتن روزه برای او ضرر دارد یا تحمل آن برایش زحمت و مشقت زیاد دارد روزه واجب نیست ولی ترک آن به صرف برخی عذرها جایز نیست و اگر تا ماه رمضان سال بعد ضعف او برطرف شد باید قضای آن را به‌جا آورد و اگر نتوانست، قضای روزه لازم نیست. و در هر صورت باید برای هر روز یک مد طعام به فقیر بدهد.[245]   روزه و ضعف جسمی به علت درس خواندن و امتحانات ضعف و سستی بر من غالب می شود آیا می توانم روزه ها را بخورم؟ همه مراجع: این گونه ضعف و سستی ها تا حدودی لازمه روزه است و برای نوع افراد پیش می آید و به جهت آن نمی توان روزه را خورد؛ ولی اگر ضعف به حدی برسد که تحمل آن بسیار سخت و مشکل باشد، خوردن آن اشکال ندارد.[246]  تبصره. البته انسان می تواند در این شرایط به مسافرت برود (حداقل 5/22 کیلومتر) و روزه خود را بخورد و به وطن برگردد در این صورت لازم نیست تا مغرب از خوردن و آشامیدن خودداری کند.   روزه و تهوع اگر روزه‌دار به خاطر حالت تهوع، قی کند روزه اش چه حکمی دارد؟ همه مراجع: اگر بی اختیار باشد، اشکال ندارد؛ ولی اگر از روی عمد باشد روزه را باطل می کند[247].   خون لثه روزه دار به جهت بیماری مربوط به لثه، در روز چندین بار از آن خون می آید ولی گاهی بدون توجه فرو داده می شود آیا روزه باطل می شود؟ همه مراجع: اگر بدون توجه و اختیار فرو داده شود، روزه صحیح است[248].   گاهی از لثه هایم خون بیرون می آید و با آب دهان مخلوط می شود، اگر آن را فرو ببرم روزه باطل می شود؟ همه مراجع (به جز تبریزی، صافی و نوری): اگر خون لثه در آب دهان مستهلک شود، فرو بردن آن روزه را باطل نمی کند.[249] آیات عظام تبریزی و صافی: اگر خون لثه در آب دهان مستهلک شود بنابر احتیاط واجب فرو نبرد و بیرون بریزد.[250] آیت‌الله نوری: فرو بردن آن جایز نیست هرچند در آب دهان مستهلک شود.[251]   روزه و دندان پزشکی پرکردن دندان در ماه رمضان چگونه است؟ همه مراجع: پر کردن یا جرم گیری و کشیدن دندان در ماه رمضان، برای پزشکان جایز است و برای شخص روزه دار زمانی جایز است که مطمئن باشد خون یا آبی که به وسیله دستگاه وارد فضای دهان می شود، فرو نخواهد رفت.[252]   روزه و آندوسکوپی وارد کردن دستگاه آندوسکوپی در معده برای عکسبرداری، روزه را باطل می کند؟ همه مراجع (به جز بهجت): اگر با وارد کردن دستگاه آندوسکوپی یکی از مبطلات روزه محقق شود روزه را باطل می کند به عنوان مثال به لوله آن آب دهان یا چیز دیگری بچسبد و بعد از بیرون آوردن از دهان، دوباره با همان رطوبت وارد حلق شود[253]. آیت‌الله بهجت: باطل می کند.[254]   روزه و آمپول حکم تزریق آمپول در حال روزه ماه رمضان چیست؟ آیات عظام امام و بهجت: اگر آمپول جنبه غذایی و تقویتی دارد، بنابر احتیاط واجب باید از تزریق آن خودداری نمود ولی اگر جنبه دوایی دارد و یا عضو را بی حس می کند، تزریق آن اشکال ندارد[255]. آیت‌الله فاضل: اگر آمپول جنبه غذایی و تقویتی داشته باشد باید از تزریق آن خودداری نمود ولی اگر جنبه دوایی دارد و یا عضو را بی حس می کند تزریق آن اشکال ندارد[256]. آیت‌الله مکارم: تمام آمپول های دارویی یا تقویتی که به صورت عضلانی تزریق می شوند و همچنین تزریق عضلانی واکسن برای افراد روزه دار اشکالی ندارد ولی تزریق آمپول های وریدی (که در رگ تزریق می شوند) جایز نیست.[257] آیات عظام تبریزی، نوری، سیستانی، وحید، صافی: تزریق آمپول روزه را باطل نمی کند خواه جنبه غذایی و تقویتی داشته باشد یا جنبه دوایی و مانند آن.[258] آیت‌الله خامنه ای: احتیاط واجب آن است که روزه دار از آمپول های مقوّی یا مغذّی و هر آمپولی که در رگ تزریق می شود خودداری کند، لکن آمپول های دارویی که در غضله تزریق می شود و نیز آمپول هایی که برای بی حس کردن به‌کار می رود، مانعی ندارد.[259]   روزه و سرم حکم تزریق سرم در حال روزه ماه رمضان چیست؟ آیات عظام خامنه ای، وحید، تبریزی: بنابر احتیاط واجب باید از تزریق سرم خودداری کند خواه جنبه غذایی و تقویتی داشته باشد یا جنبه دوایی و مانند آن.[260] آیات عظام سیستانی، صافی و نوری: تزریق سرم روزه را باطل نمی کند خواه جنبه غذایی و تقویتی داشته باشد یا جنبه دوایی و مانند آن.[261] آیت‌الله فاضل: اگر سرم جنبه غذایی و تقویتی داشته باشد باید از تزریق آن خودداری نمود ولی اگر جنبه دوایی و مانند آن را داشته باشد تزریق آن اشکال ندارد[262]. آیت‌الله مکارم: تزریق سرم های وریدی که در رگ تزریق می شود، جایز نیست.[263]   شخصی که نیاز به تزریق سرم دارد، روزه او چگونه است؟ آیات عظام خامنه ای، تبریزی، مکارم: اگر شخص بیمار است و نیاز به سرم دارد، گرفتن روزه بر او واجب نیست[264]. آیات عظام سیستانی،‌ صافی و نوری: باید روزه بگیرد و تزریق سرم روزه او را باطل نمی کند[265]. آیت‌الله فاضل: اگر سرم جنبه دوایی داشته باشد باید روزه بگیرد و تزریق آن روزه اش را باطل نمی کند[266].   روزه و تزریق خون آیا تزریق خون به روزه‌دار، مبطل روزه است؟ آیات عظام صافی و سیستانی و نوری: تزریق خون به روزه‌دار مبطل روزه نیست.[267] آیات عظام بهجت و فاضل و مکارم: تزریق خون روزه را باطل می‌کند و اگر ناچار شدند تزریق کنند ولی روزه را بگیرندو بعداً قضاى آن را هم بگیرند.[268] آیت‌الله خامنه‌ای: بنابر احتیاط واجب روزه‌دار از تزریق خون خودداری کند.[269]   روزه و اهدای خون اهدای خون برای فرد روزه‌دار چه حکمی دارد؟ همه مراجع: اگر باعث ضعف شود خون گرفتن مکروه است[270]   روزه و خوردن قرص بیماری که در طول روز تنها به خوردن چند قرص نیاز دارد در حالی که گرفتن روزه برایش ضرر ندارد آیا خوردن تنها چند قرص روزه را باطل می کند؟ همه مراجع: آری، روزه او باطل می شود ولی باید در بقیه روزه از چیزهایی که روزه را باطل می کند خودداری کند.[271]   روزه و اسپری تنگی نفس کسی که به نفس تنگی شدید مبتلی شده و در روز باید از اسپری استفاده کند، تکلیف روزه او چیست؟ آیات عظام امام، خامنه‌ای، فاضل، مکارم و نوری: با توجه به اینکه داروی یاد شده، اکل و شرب بر آن صدق نمی کند روزه را باطل نمی کند.[272] آیت‌الله صافی: اگر به صورت گاز یا پودر وارد حلق شود روزه اشکال پیدا می کند و اگر گرفتن روزه بدون استفاده از آن زحمت و مشقت دارد و در طول سال باید از اسپری استفاده کند در ماه رمضان روزه بگیرد و بنابر احتیاط واجب برای هر روز یک مد طعام هم به فقیر بدهد و قضا ندارد.[273] آیات عظام وحید، تبریزی: اگر قبل از رسیدن به حلق به صورت هوا در بیاید، روزه را باطل نمی کند[274]. آیت‌الله بهجت: اگر به صورت بخار غیرغلیظ وارد حلق شود اشکال ندارد و روزه صحیح است[275]. آیت‌الله سیستانی: اگر به صورت مایع به حلق نرسد و دارو را فقط وارد ریه کند، اشکال ندارد و روزه صحیح است[276].   روزه و قطره چشم آیا ریختن دارو به چشم مانند قطره چشمی، روزه را باطل می کند؟ همه مراجع (به جز بهجت): اگر مزه یا بوی آن به حلق برسد، برای روزه‌دار کراهت دارد.[277] آیت‌الله بهجت: اگر قطره از طریق حلق وارد معده نشود،‌ اشکال ندارد.[278]   روزه و شیاف استفاده از شیاف جامد، روزه را باطل می کند؟ همه مراجع (به جز وحید): خیر.[279] آیت‌الله وحید: احتیاط ترک آن است.[280]   روزه و ناراحتی کلیه کسی که ناراحتی کلیه دارد و باید برای جلوگیری از آن در طول روز چندین بار از آب و مایعات استفاده کند حکم روزه او چه می شود؟ همه مراجع: اگر برای جلوگیری از بیماری کلیه نیاز به نوشیدن آب یا سایر مایعات در طول روز باشد روزه گرفتن بر او واجب نیست[281]   روزه و عادت ماهیانه اگر در ایام عادت، از قرص یا آمپول جلوگیری استفاده کند، آیا روزه او صحیح است؟ همه مراجع: اگر عادت نشوند روزه صحیح است.[282]   قضای روزه بیماران: قضای روزه بیمار کسی که چند سال مریض بوده و نتوانسته روزه ماه رمضان وقضای آن را به‌جا آورد، تکلیفش چیست؟ همه مراجع: در سالی که بهبود یابد، اگر تا رمضان آینده به مقدار قضا وقت داشته باشد باید قضای سال آخر را به‌جا آورد ولی قضای سال های گذشته لازم نیست و تنها باید برای هر روز یک مد طعام به فقیر بدهد.[283]   کسی که در قضای روزه ماه رمضان خود سهل انگاری کرده و اکنون بخاطر بیماری نمی تواند آن ها را به‌جا آورد تکلیف چیست؟ همه مراجع (به جز سیستانی): اگر در قضای روزه ها سهل انگاری کرده و اکنون نمی‌تواند تا رمضان آینده آن ها را به‌جا آورد باید برای هر روز یک مد طعام به فقیر بدهد هر زمان توانایی پیدا کرد باید روزه ها را قضا نماید[284]. آیت‌الله سیستانی: اگر در قضای روزه ها سهل انگاری کرده و اکنون نمی تواند تا رمضان آینده آنها را به‌جا آورد بنابر احتیاط واجب برای هر روز یک مد طعام به فقیر بدهد و هر زمان توانایی پیدا کرد باید روزه ها را قضا نماید.[285]   کفاره روزه بیماران آیا کفاره روزه عمدی با کفاره مریض تفاوت دارد؟ همه مراجع: در مقدار آن تفاوت دارند، در کفاره روزه عمدی باید برای هر روز شصت فقیر را سیر کند (یا به هر کدام یک مد طعام بدهد) یا دو ماه روزه بگیرد و در کفاره مریض اگر بیماری تا رمضان آینده ادامه داشته باشد باید برای هر روز یک مد طعام به فقیر بدهد[286] در کفاره مریض، لازم نیست کفاره هر روز را به یک فقیر بدهد، بلکه می تواند همه کفاره را به یک فقیر بدهد.   مریضی که در ماه رمضان نتوانسته روزه بگیرد و بعد از ماه رمضان هم می داند که بیماری‌اش تا ماه رمضان سال بعد ادامه پیدا می کند، آیا می تواند کفاره اش را قبل از ماه رمضان سال بعد بدهد یا باید تا ماه رمضان صبر کند؟ آیات عظام مکارم، بهجت، فاضل: می تواند کفاره اش را پرداخت کند.[287] آیات عظام امام، خامنه ای، سیستانی، صافی و نوری: نمی‌تواند و تا ماه رمضان بعد باید صبر کند.[288]   الـکــل : الکل طبی آیا الکل طبی که برای مصارف پزشکی استفاده در آزمایشگاه ها در تزریقات و مانند آن به‌کار می رود نجس است؟ همه مراجع (به جز بهجت): الکل طبی که در مصارف پزشکی استفاده می‌شود پاک است مگر اینکه یقین داشته باشید از مایع مست کننده تهیه شده است. [289] آیت‌الله بهجت: تمام الکل‌ها بنا بر احتیاط نجس است، مگر به گونه‌اى به دست بیاید که از ابتدا مسموم کننده باشد نه مست کننده مانند الکل صنعتی.[290]   الکل صنعتی آیا الکل صنعتی که در مصارف مانند رنگ زدن ساختمان، درب، میز، صندلى و... به‌کار می‌رود نجس است؟ همه مراجع (به جز سیستانی): الکل صنعتی که انسان نمی‌داند از چیز مست کننده مایع گرفته شده، پاک است.[291] آیت‌الله سیستانی: الکل صنعتی پاک‌ است.[292] تبصره. الکل صنعتى از مایع مست کننده تهیه نمى شود بلکه از گازهاى اتیل و استیل که از فرآورده هاى نفتى است به دست مى آید. این الکل آن قدر غلظتش بالا است که باعث مسمومیت مى شود نه مستى.   نوشیدن الکل خوردن انواع الکل چه حکمی دارد؟ همه مراجع: آشامیدن شراب، مشروبات الکلی و الکل صنعتی حرام است.[293]   داروهای دارای الکل استفاده از داروهای خوراکی دارای الکل، چه حکمی دارد؟ آیا بین ضرورت و غیر آن تفاوت است؟ همه مراجع: استفاده از داروی خوراکی دارای الکل، که معلوم نیست الکل مخلوط شده در آن از قسم مایع بالاصاله و مست کننده است یا نه، اشکال ندارد. و استفاده از داروی الکل‌دار که می‌داند الکل مخلوط شده در آن از قسم مایع بالاصاله و مست کنندهاست، در صورت ضرورت اشکال ندارد. ولی باید دست و دهان و موضع اصابت دارو را تطهیر کند.[294]   استفاده از داروهای غیر خوراکی دارای الکل مانند داروهای پوستی چه حکمی دارد؟ همه مراجع: دارویى غیر خوراکی که الکل در آن به‌کار رفته اگراز الکل پاک در آن استفاده شده پاک می‌باشد همچنین اگر معلوم نیست از کدام الکل در آن استفاده شده آن دارو پاک است و اگر می‌داند آن الکل در اصل مایع و مسکر بوده، آن دارو نجس است اما استفاده از آن دارو اشکال ندارد، ولی باید دست و موضع اصابت دارو را برای نماز تطهیر کند.[295]   خون و پوست: خون تزریقات گاهی هنگام خون گیری از بیمار مقدار بسیار کم و ناچیزی از خون به دست سرایت می کند آیا با پنبه الکلی می توان محل را تطهیر نمود؟ همه مراجع: خون هر چند به مقدار ناچیز، نجس است و باید با آب پاک کرد.[296]   خون داخل بدن اگر سوزن، چاقو و یا هر وسیله دیگری داخل بدن انسان فرو رفته و خارج شود؛ آیا وسیله یاد شده نجس می شود؟ همه مراجع(به جز بهجت): اگر آلوده به خون نشود و تمیز بیرون آید، پاک است.[297] آیت‌الله بهجت: بنابر احتیاط واجب نجس می شود؛ هر چند به خون آلوده نگردد و تمیز بیرون آید.[298]   مکیدن خون مکیدن خون بدن چه حکمی دارد؟ همه مراجع: خون بدن انسان نجس و خوردن آن حرام است؛ آری اگر بمکد و بیرون بریزد و دهان و محلی را که خونی شده تطهیر نماید، اشکال ندارد.[299]   خون بینی موقعی که بینی انسان خون می افتد آیا لازم است که داخل بینی را هم آب بکشیم یا فقط بیرون آن کافی است؟ همه مراجع: داخل بینی از باطن بدن است و آب کشیدن آن لازم نیست و شستن ظاهر کافی است.[300]   خون خشک در بینی اگر داخل بینی خونریزی داشته و خشک شده باشد اکنون در اثر سرماخوردگی آبی از بینی خارج شود؛ آیا در اثر برخورد با خون نجس می شود؟ همه مراجع: اگر آلوده به خون نشود و تمیز بیرون آید، پاک است.[301]   خون و اخلاط بینی اگر در اخلاط بینی و گلو خون وجود داشته باشد، تکلیف چیست؟ آیا نجس است؟ همه مراجع: اگر اخلاط بینی و گلو غلیظ باشد، تنها همان نقطه ای که در آن خون وجود دارد، نجس است و بقیه آن پاک است و اگر روان باشد، همه آن نجس می شود.[302] تبصره. بنابر این اگر اخلاط غلیظ دهان و بینی بیرون بیاید و شک شود که آن نقطه نجس به بیرون سرایت کرده یا خیر، پاک می باشد.   خون دندان اگر دندان خون بیاید و با آب دهان مخلوط شود فروبردنش چه حکمی دارد؟ آیا باید دهان را آب کشید؟ همه مراجع (به جز مکارم و نوری): پاک است و فرو بردن آب دهان در این صورت اشکال ندارد.[303] آیت‌الله مکارم: پاک است و فرو بردن آب دهان نیز در این صورت جایز است، ولی عمداً این کار را نکند.[304] آیت‌الله نوری:‌ پاک است ولی فرو بردن آب دهان در این صورت اشکال دارد.[305]     هنگام مسواک زدن از دندانم خون می آید تکلیف چیست؟ همه مراجع: بعد از مسواک زدن، دهان را آب بکشید.[306]   جوش صورت حکم عفونت‌هایی (چرک و آبى) که پس از ترکیدن جوش‌های صورت یا جاهای دیگر بدن، از آنها خارج مى‌شود، چیست؟ همه مراجع: اگر با خون همراه نباشد، پاک است.[307]   خون آبه خون آبه ای که بعد از تطهیر محل زخم و جراحت بیرون می آید چه حکمی دارد؟ همه مراجع: زرد آبه اى که در حال بهبودى زخم در اطراف آن پیدا مى شود، اگر معلوم نباشد که با خون مخلوط است، پاک مى باشد.[308]   خون خشک زخم آیا خونی که بر روی زخم خشک می شود نجس است؟ همه مراجع: آری، نجس است؛ هر چند خشک شده باشد.[309]   پوست لب کندن پوست لب و جاهای دیگر بدن چه حکمی دارد؟ همه مراجع (به جز وحید): پوست های مختصر لب و جاهای دیگر بدن که به آسانی کنده می شود پاک است، ولی اگر همراه با سوزش و درد جدا شود به احتیاط واجب نجس است.[310] آیت‌الله وحید: اگر پوست‌هاى مختصر لب و جاهاى دیگر بدن را بکنند(به آسانی یا با درد) پاک است.[311]      فصل دوم - احکام پزشکان    آموزش پزشکی : آموزش پزشکی و نامحرم در بیمارستان ها و مراکز آموزشی - پزشکی، دانشجویان جهت آموزش مبادرت به معاینه نواحی مختلف بدن (شکم، سینه، لگن و عورت) بیمار زن نامحرم می کنند! با توجه به اینکه این امر یک موضوع آموزشی است که در برنامه تربیت پزشکان قرار دارد، حکم آن در چیست؟ همه مراجع: اگر فراگیری مسائل پزشکی در حدی است که حفظ سلامتی و جان بیماران (هر چند در آینده)، متوقف بر آن باشد، به مقدار ضرورت و ناچاری جایز است.[312]    غالباً در معاینه اعضای تناسلی اعم از اینکه توسط فرد مماثل صورت بگیرد یا خیر، احکام شرعی مانند نگاه کردن پزشک یا دانشجو از طریق آینه، رعایت نمی شود و چون ما برای فراگیری چگونگی تشخیص بیماری‌ها از آنان تبعیت می کنیم، وظیفه ما چیست؟ همه مراجع: تحصیل و فراگیری علم پزشکی از طریق معایناتی که فی نفسه حرام هستند، در مواردی که یادگرفتن این علم و شناخت راه‌های درمان بیماری ها متوقف بر آن باشد، اشکال ندارد، مشروط بر اینکه دانشجو اطمینان داشته باشد که توانایی نجات جان انسان ها در آینده متوقف بر اطلاعاتی است که از این طریق به دست می آید و همچنین مطمئن باشد که در آینده درمعرض مراجعه بیماران بوده و مسئولیت نجات جان آنان را برعهده خواهد داشت.[313]   عکس آموزش پزشکی نگاه کردن به عکس های عریان موجود در کتاب های پزشکی که آموزش آن برای دانشجویان ضروری است، چه حکمی دارد؟ همه مراجع: اگر بدون قصد لذت و ترس افتادن به حرام باشد، اشکال ندارد.[314] تبصره. فرض مسأله جایی است که نگاه به عکس های یاد شده، جهت آموزش برای دانشجویان ضروری باشد.   مولاژ آموزش پزشکی آیا لمس و نگاه مولاژ (مجسّمه‌هاى آموزشى که از جنس پلاستیک و شبیه اعضاء بدن انسان ساخته شده) براى دانشجویان یا اساتید غیر هم جنس، بدون قصد لذّت جایز است؟ همه مراجع: براى آموزش‌هاى لازم مانعى ندارد.[315]   در خلال تحصیلات دانشگاهى، براى آموزش از دستگاه‌هاى تناسلى مصنوعى که از مواد پلاستیکى ساخته شده اند استفاده مى کنند، نگاه کردن و لمس آنها چه حکمى دارد؟ همه مراجع:  آلت و عورت مصنوعى حکم عورت واقعى را ندارد و نگاه کردن و لمس آنها براى آموزش‌هاى لازم اشکال ندارد مگر آنکه به قصد ریبه بوده و یا موجب تحریک شهوت گردد.[316]   فیلم آموزش پزشکی دیدن فیلم های آموزشی (غیرضروری) یا جست وجوی اینترنتی که شامل برخی صحنه های مهیج است، چه حکمی دارد؟ همه مراجع: نگاه به فیلم های مبتذل که باعث تحریک شهوت و ترویج فساد در جامعه می شود، جایز نیست. [317]   لمس و آموزش پزشکی لمس نامحرم برای آموزش چه حکمی دارد؟ همه مراجع (به جز تبریزی): اگر فراگیری مسائل پزشکی، در حدی است که حفظ سلامتی و جان بیماران [هر چند در آینده] متوقف بر آن است، به مقدار ضرورت و ناچاری اشکال ندارد.[318] آیت‌الله تبریزی: اگر فراگیری مسائل پزشکی، در حدی است که حفظ سلامتی و جان بیماران [هر چند در آینده] و یا حفظ و پیشرفت فرهنگ طب مسلمانان، متوقف بر آن است، به مقدار ضرورت و ناچاری اشکال ندارد.[319]   تماس و آموزش پزشکی در هنگام آموزش دست مربی نا محرم به دست و بدن من می خورد، این چه حکمی دارد؟ همه مراجع: اگر به طور اتفاقی باشد، اشکال ندارد؛ ولی اگر از روی عمد باشد و یا می دانید هنگام آموزش دست مربی با دست شما تماس می یابد، باید دست کش به دست کنید.[320]     معاینات پزشکی: پزشک جنس مخالف لمس بدن بیمار و نگاه به آن توسط پزشک غیرهمجنس برای معاینات و درمان چه حکمی دارد؟ همه مراجع (به جز سیستانی و تبریزی): اگر پزشک مماثل در دسترس نباشد، لمس بیمار برای معاینه و درمان اشکال ندارد ولی باید به مقدار ضرورت اکتفاء کند.[321] آیات عظام سیستانی، تبریزی: اگر پزشک مماثل در دسترس نباشد و یا مهارت غیرمماثل بیشتر باشد، لمس بیمار برای معاینه و درمان اشکال ندارد ولی باید به مقدار ضرورت اکتفا کند.[322] تبصره 1. اگر معاینه از روی لباس ممکن باشد باید به این مقدار بسنده کند. تبصره 2. جواز لمس بیمار به منظور معاینه باعث نمی شود که نگاه به بدن نیز جایز باشد مگر آنکه نگاه به بدن نیز لازم باشد.   در جایی که پزشک زن وجود دارد با احتمال این‌که متخصص مرد بیماری را بهتر تشخیص دهد تکلیف چیست؟ همه مراجع (به جز سیستانی و تبریزی): تخصص بیشتر باعث نمی شود که زن به پزشک مرد مراجعه نماید مگر آن‌که ضرورت و احتمال خطر در میان باشد.[323] آیات عظام سیستانی و تبریزی: اگر تخصص پزشک مرد در آن بیماری بیشتر باشد، مراجعه به او اشکال ندارد.[324]   به طور کلی در جایی که پزشک زن نیز در دسترس باشد، آیا لمس بدن زن از روی لباس، توسط پزشک مرد جایز است؟ همه مراجع: اصل تماس و برخورد با بدن زن نامحرم از روی لباس حرام نیست ولی اگر تلذذ و مفسده ای در بین باشد جایز نیست.[325]   پزشک خانم آیا مرد می‌تواند نزد پزشک زن نامحرم رود؟ (با لمس بدن) همه مراجع: با امکان لمس از روی لباس یا با دست کردن دستکش هنگام معالجه مانع ندارد و بهتر است اگر ضرورت ندارد مرد به دکتر زن مراجعه نکند و چنانچه مستلزم لمس یا نظر حرام باشد، جایز نیست.[326]   دندان‌پزشک جنس مخالف رجوع بیمار به دندان‌پزشک نامحرم چه حکمی دارد؟ همه مراجع (به جز سیستانی و تبریزی): در صورتی که دندان‌پزشک همجنس در دسترس نباشد و مراجعه ضرورت باشد، اشکال ندارد.[327] آیات عظام سیستانی و تبریزی: اگر دندان‌پزشک همجنس در دسترس نباشد یا دندان‌پزشک نامحرم مهارتش بیشتر باشد اشکال ندارد.[328]   پزشک نامحرم آیا معاینه افراد غیر بیمار برای کنترل سلامتی آنها، توسط پزشک نامحرم جایز است؟ همه مراجع: اگر ضرورت نباشد جایز نیست.[329]   پزشک زنان آیا برای پزشک زن نگاه کردن و لمس عورت زن برای معاینه و تشخیص بیماری جایز است؟ همه مراجع: جایز نیست مگر در موارد ضرورت.[330]   لمس پزشک با دستکش آیا برای پرستار و پزشک غیر هم‌جنس، هنگام گرفتن نبض و چیزهای دیگری که احتیاج به لمس بدن بیمار دارند، انجام آن اعمال بدون دستکش جایز است؟ همه مراجع: با امکان لمس از روی لباس یا با دست کردن دستکش هنگام معالجه، ضرورتی به لمس بدن مریض غیر مماثل (غیر هم‌جنس) وجود ندارد و بنابراین جایز نیست.[331]   پزشک و لمس بدن بسیارى از احکام شرع در مسائل پزشکى مشروط به عدم لمس و نظر جنس مخالف شده است، آیا منظور از لمس، لمس مستقیم پوست با بدن بیمار است، یا در صورتى که دست پزشک با پوشش‌هایى نظیر دستکش طبّى پوشیده باشد، لمس محسوب نمى‌شود؟ همه مراجع: تماس با دستکش حکم لمس به صورت مستقیم را ندارد و با امکان لمس از روى لباس یا با دست کردن دستکش هنگام معالجه، ضرورتى به لمس بدن مریض غیر مماثل (غیر هم‌جنس) وجود ندارد.[332]   پرستار مرد آیا پرستار مرد می‌تواند برای گرفتن نبض و فشار خون و... به بدن زن نامحرم نگاه کند و به بدن او دست بزند، تکلیف چیست؟ همه مراجع (به جز  تبریزی و سیستانی): با وجود زن پرستار، این کار برای مرد پرستار جایز نیست؛ ولی اگر ضرورت باشد، اشکال ندارد.[333] آیات عظام تبریزی و سیستانی: اگر برای انجام این امور پرستار زن در دسترس نباشد و یا مهارت مرد در این زمینه بیشتر باشد، اشکال ندارد.[334] تبصره. پرستار در نگاه و لمس، تنها باید به همان قسمت از بدن که معاینه به آن ارتباط دارد، اکتفا کند.   پرستار زن آیا پرستار زن می تواند برای گرفتن نبض، فشار خون و مانند آن به دست مرد نامحرم نگاه کند و به بدن او دست بزند؟ آیات عظام امام، بهجت و صافی: با وجود پرستار مرد، این کار برای زن پرستار جایز نیست و در غیر این صورت، چنانچه ضرورت باشد، جایز است.[335] آیات عظام تبریزی، سیستانی، فاضل، مکارم و وحید: اگر این امور مستلزم تماس با بدن مرد نباشد، اشکال ندارد [هر چند پرستار مرد نیز در دسترس باشد].[336]   نجات نامحرم تماس با بدن نامحرم، برای نجات او چه حکمی دارد؟ همه مراجع: به مقدار ضرورت اشکال ندارد.[337]   ضرورت پزشکی کلمه «ضرورت» به عنوان شرط جواز لمس زن یا نظر به او توسط پزشک، زیاد تکرار می شود، «ضرورت» چه معنایی دارد و حدود آن کدام است؟ همه مراجع: مراد از ضرورت در فرض سؤال این است که تشخیص بیماری و درمان آن متوقف بر لمس و نظر باشد و حدود ضرورت هم بستگی به مقدار، نیاز دارد.[338] تبصره. معیار شناخته شده براى «ضرورت» مسأله اهم و مهم است. هر جا عنوانى تحقق یابد که اهمیت آن از عنوان نگاه به زن نامحرم و لمس او، بیشتر باشد، بر آن تقدم پیدا مى کند و آن را تحت پوشش خود قرار مى دهد. به عنوان مثال جایى که سلامت و جان زن نامحرمى در خطر باشد، تردیدى نیست که مصلحت و اهمیت آن به مراتب بیشتر از مصلحت ترک لمس و نگاه به او است. در این صورت باید جانب اهم مراعات گردد و بر جواز نگاه و لمس فتوا داده شود مسأله معالجه و درمان مریض نیز یکى از مصادیق بارز آن شمرده مى شود.   اگر خانمی که جانش در خطر است، به پزشک یک روستای دورافتاده که مرد است، مراجعه کند آیا این پزشک مجاز است هرگونه معاینه ضروری را در مورد بیمار انجام دهد؟ همه مراجع: چنانچه مورد ضرورت باشد اشکال ندارد.[339]   نگاه به عورت بیمار آیا نگاه مستقیم به عورت بیمار، برای درمان جایز است؟ آیات عظام امام، تبریزی، صافی و مکارم: اگر نگاه غیرمستقیم (مثلاً از طریق آینه) ممکن است، بنابر احتیاط واجب نگاه مستقیم به عورت جایز نیست؛ ولی اگر چاره ای جز آن نباشد، اشکال ندارد.[340] آیات عظام فاضل و نوری: اگر نگاه غیرمستقیم (مثلاً از طریق آینه) ممکن است، نگاه مستقیم به عورت جایز نیست؛ ولی اگر چاره ای جز آن نباشد، اشکال ندارد.[341] آیات عظام بهجت و وحید: اگر نگاه غیرمستقیم (مثلاً از طریق آینه) ممکن بوده و مشقت ندارد، بنابر احتیاط واجب، نگاه مستقیم به عورت جایز نیست و در غیر این صورت، نگاه مستقیم اشکال ندارد.[342] آیت‌الله سیستانی: اگر انسان برای معالجه کسی ناچار شود که به عورت او نگاه کند، - بنا بر احتیاط واجب - باید آیینه را در مقابل گذاشته و در آن نگاه کند، ولی اگر چاره‌ای جز نگاه کردن به عورت نباشد، اشکال ندارد، و همچنین است اگر مدت نگاه کردن به عورت کوتاه‌تر از مدت نگاه کردن در آیینه باشد[343].     آزمایشات پزشکی: سونوگرافی و رادیولوژی جنس مخالف انجام سونوگرافی و گرفتن عکس های رادیولوژی زن نامحرم توسط متخصص مرد چه حکمی دارد؟ همه مراجع (به جز سیستانی و تبریزی): اگر این کار مستلزم نگاه یا تماس با بدن نامحرم باشد، جایز نیست مگر آنکه متخصص زن در دسترس نباشد و انجام این امور ضروری باشد.[344] آیات عظام سیستانی، تبریزی: اگر این کار مستلزم نگاه یا تماس با بدن نامحرم باشد و متخصص زن در دسترس نباشد و یا مهارت متخصص مرد در انجام این امور بیشتر باشد، اشکال ندارد.[345]   انجام سونوگرافی و گرفتن عکس های رادیولوژی مرد توسط متخصص زن چه حکمی دارد؟ همه مراجع (به جز سیستانی و تبریزی): اگر این کار مستلزم نگاه یا تماس با بدن مرد باشد، جایز نیست مگر آنکه متخصص مرد در دسترس نباشد و انجام این امور ضرورت باشد.[346] آیات عظام سیستانی و تبریزی: اگر این کار مستلزم تماس با بدن مرد باشد و متخصص مرد در دسترس نباشد و یا مهارت متخصص زن در انجام این امور بیشتر باشد، اشکال ندارد.[347]   استمنا و آزمایش پزشکی استمنا در شرایط خاص برای انجام آزمایش پزشکی، آیا جایز است؟ همه مراجع: استمنا در هر شرایطی حرام است؛ مگر در جایی که برای معالجه و درمان بوده و درمان آن نیز تنها منحصر به استمنا باشد.[348]     تزریقات و جراحی : تزریقات جنس مخالف آمپول زدن زن توسط مرد نامحرم چگونه است؟ همه مراجع (به جز سیستانی و تبریزی): اگر زن در دسترس نباشد و ضرورت اقتضاء کند، اشکال ندارد.[349] آیات عظام سیستانی، تبریزی: اگر زن در دسترس نباشد یا آمپول زن مرد مهارتش در تزریق بیشتر باشد، اشکال ندارد.[350]   آمپول زدن مرد توسط زن نامحرم چگونه است؟ همه مراجع (به جز سیستانی و تبریزی): اگر مرد در دسترس نباشد و ضرورت اقتضاء کند، اشکال ندارد.[351] آیات عظام سیستانی و تبریزی: اگر مرد در دسترس نباشد یا زن مهارتش در تزریق بیشتر باشد، اشکال ندارد.[352]   اتاق عمل آیا به خاطر حفظ فضای استریل اتاق عمل می‌‌توان مجروح را برهنه کرده و از مقابل پزشکان و پیراپزشکان عبور داد؟ همه مراجع: می‌توان از لباس‌ها یا ملحفه‌ای که قبلاً استریل شده، بعد از بیرون آوردن لباس‌های بیمار استفاده نمود تا بیمار برهنه نباشد.[353]   مسئول اتاق عمل هستم و طبق قانون بایستی بدن بیمار را قبل از عمل ببینم گاهی لمس کنم با توجه به اینکه بیمار نامحرم است آیا اشکال ندارد؟ همه مراجع: در فرض سوال چنانچه ضرورت نگاه و لمس باشد اشکالی ندارد. و اگر بتوانید با دستکش لمس کنید لمس بدون دستکش جایز نیست .[354]   پوشش اتاق عمل با توجّه به این که براى بیمار بیهوش امکان پوشانیدن بدن وجود ندارد، آیا افراد دیگر، اعمّ از پزشک، پرسنل بیهوشى، جرّاح، تکنسین‌هاى اتاق عمل، کارمندان عادّى بیمارستان، مکلّف به پوشانیدن بدن او از نامحرم هستند؟ همه مراجع:  تا آنجا که مى‌توانند و امکان دارد باید بدن او را بپوشانند.‌‌[355]   جراحی زیبایی در صورتی که عمل جراحی زیبایی برای زنان توسط پزشک مرد مستلزم نگاه کردن و لمس باشد آیا انجام آن جایز است؟ همه مراجع: عمل جراحی زیبایی، درمان بیماری محسوب نمی شود و نگاه کردن و لمسِ حرام به خاطر آن جایز نیست مگر در مواردی که برای درمان سوختگی و مانند آن باشد و پزشک مجبور به لمس و نگاه کردن باشد.[356]   جراحی بینی و گوش جراحی بینی و یا گوش جهت زیبایی شرعاً چه حکمی دارد؟ همه مراجع: هرگاه آمیخته با حرام یا ضرر مهمّ دیگرى نباشد ذاتاً اشکالى ندارد، ولى چنانچه مستلزم حرام (مانند لمس و نظر حرام) باشد، فقط در صورت ضرورت جایز است.[357]   تغییر جنسیت آیا تغییر جنسیت براى دوجنسى‌‌ها و اشخاص خنثى جایز است؟ همه مراجع: انجام معالجه و عمل جرّاحى براى کشف و آشکار کردن واقعیت جنسى آنان اشکال ندارد، به شرطى که این کار مستلزم فعل حرام و ترتّب مفسده اى نباشد.[358]     اخلاق پزشکی : گفتن وضعیت بیمار گاهی گفته می شود اخلاق پزشکی اقتضا می کند وضعیت بیمار به او گفته شود آیا از نظر شرعی چنین کاری جایز است؟ همه مراجع: اگر گفتن وضعیت موجب آزردگی و از دست رفتن امید بیمار شود جایز نیست.[359]   چنانچه بیان واقع براى شخص بیمار باعث تأثیر نامطلوب در روحیه او می‌شود آیا مى‌شود خلاف واقع را به او گفت؟ همه مراجع:  نباید دروغ گفت و مى‌توانید توریه کنید یا اصلاً موضوع را به بیمار نگویید و اطلاع دادن فى نفسه واجب نیست.[360]   اسرار بیمار اگر بیمار نارضایتی خود را از افشای بیماری خود اعلام نماید، ولی ضرورت درمان اقتضا می‌‌کند که نوع بیماری برای بستگانش فاش شود، وظیفه پزشک معالج در این صورت چیست؟ همه مراجع: در صورتی که نجات جان او بستگی به آن داشته باشد، لازم است.[361]   آیا جهت آموزش بالینی دانشجویان و انترن‌ها و رزیدنت‌ها مجاز هستند شرح حال مریض و اسرار وی را در جمع پزشکان مطرح کنند؟ همه مراجع: اگر این امر به مصلحت بیمار بوده و یا برای آموزش دانشجویان مفید باشد مانعی ندارد.[362]   آموزش و پیشگیری با توجه به مصیبت‌بار بودن بیماری ایدز، آیا آموزش گروه‌های مختلف سنی را در مورد راه‌های انتقال و نحوه پیشگیری از بیماری ایدز، جایز می‌دانید؟ همه مراجع: جایز است؛ ولى باید به شکلى باشد که بدآموزى یا مفسده دیگرى بر آن مترتّب نشود.[363]   جراحی و رضایت بیمار اگر پزشک می‌داند که در صورت عمل نکردن، بیمار به زودی خواهد مرد یا دچار عوارض سختی خواهد شد. با این فرض، آیا پزشک می‌تواند با تصمیم خود، او را عمل جراحی کند؟ اگر علی رغم مخالفت بیمار، بستگان وی چنین اجازه‌ای را صادر کنند، تکلیف پزشک چیست؟ همه مراجع: اگر نجات بیمار از مرگ مستلزم عمل جراحی است، پزشک می‌تواند اقدام به جراحی کند.[364]   گواهی پزشکی افراد برای استخدام و گرفتن مرخصی ضروری و... از ادارات و سازمان‌ها، نیاز به گواهی پزشک دارند، صدور گواهی نادرست از طرف پزشک برای این افراد، سهواً یا عمداً، چه حکمی دارد؟ همه مراجع: عمداً جایز نیست و در صورت سهو باید در صورت امکان آن را تدارک و جبران کند.[365]   دستمزد پزشکان اجرتی که پزشک می گیرد، در صورت عدم تشخیص نوع بیماری، چه حکمی دارد؟ همه مراجع: اجرتی که پزشک جهت مشورت یا تجویز دارو و یا سایر اعمال پزشکی دریافت می کند مباح و حلال است.[366]   پزشک و زیرمیزی برخی پزشکان خارج از مقررات و تعرفه تعیین شده، از بیماران پول بیشتری دریافت مى‌کنند (که به زیرمیزی مشهور شده)، و بیمار نیز به ناچار آن را می‌پردازد، گرفتن این پول چه حکمی دارد؟ حلال است یا حرام است؟ همه مراجع: پزشک اگر کارمند دولت در بیمارستان باشد که حقوق خود را از صندوق دولت دریافت می‌کند و یا عمل جراحی را بر اساس دریافت اجرت عمل از شرکت بیمه دریافت می‌نماید، حق مطالبه مبلغ اضافی از بیمار را ندارد.[367]   دستورات غیرشرعی پزشکی در صورتی که فتوای مراجع با عملکرد بعضی از بیمارستان‌های آموزشی یا آزمایشگاه ها مطابق نباشد، تکلیف دانشجویانی که موظف به اجرای دستور اساتید و پزشکان در امر معاینه‌اند، چیست؟ همه مراجع: در این زمینه دانشجویان باید به مسئولین مافوق مراجعه کنند تا آنها هماهنگی‌‌‌های لازم را انجام دهند و در صورت عدم هماهنگی موارد آن مختلف است و در هر جا که ضرورت باشد باید بر اساس آن عمل نمود.[368]     ضمان پزشک: ضمان پزشک در مواردی برای درمان بیمار، پزشک ناچار به ایراد لطمه‌ای دیگر به بیمار می‌شود. مثلاً برای احیای قلب بیمار سکته کرده، ماساژ می‌دهد که منجر به شکستن دنده‌ها می‌شود، آیا در موارد فوق پزشک ضامن است؟ آیت‌الله خامنه‌ای: اگر نجات جان بیمار، مستلزم ایراد آسیبی بر وی باشد، پزشک ضامن نیست[369]. آیات عظام مکارم و فاضل : در صورتی که این کار برای معالجه اجتناب ناپذیر باشد، و از مریض یا اولیای او اجازه گرفته باشد، ضامن نیست. در غیر این صورت ضامن است.[370]   حساسیت دارویی بیمار اگر با تجویز دارو، بیمار حساسیت پیدا کرده و دچار عوارض شدید یا مرگ شود، آیا پزشک معالج مسئولیتی خواهد داشت؟ آیات عظام خامنه‌ای، بهجت و فاضل و مکارم: کسی که آن دارو را به بیمار خورانده یا تزریق کرده ضامن است. اما اگر پیش از اقدام بر عمل جراحی یا هر عمل علاجی دیگر از بیمار یا از اولیای وی برائت از ضمان پیشاپیش بگیرد، در این صورت ضامن نیست.[371] تبصره. اگر تجویز دارو در حد اظهار عقیده و بیان تشخیصِ پزشک باشد، به اینکه بگوید به نظر من فلان دارو مفید است و اختیار مصرف را با خود مریض، یا ولىّ او بگذارد، در این صورت پزشک مسؤول نیست.   ضمان دستیاران پزشک در مراکز آموزشی به دلیل کمی مهارت دستیاران و دانشجویان، عوارض و خطراتی متوجه جان بیمار می‌گردد، آیا دستیار ضامن است یا پزشک و استادیار مربوطه؟ همه مراجع: در فرض مزبور دستیار یا هر کس که به بیمار آسیب رسانده ضامن می باشد.[372]   ضمان افراد غیرمسئول برخى از افراد عادى در امر پزشکى دخالت و قرص، آمپول یا دارویى را براى مریض توصیه مى‌نمایند. در صورتى که این امر منجر به مرگ یا آسیب جسمى شود، آیا آنها ضامن هستند؟ همه مراجع: کار خلافى کرده و مجازات دارد، ولى ضامن دیه طرف نیست، مگر این که شخصاً دارو را به او تزریق کرده یا خورانده باشد.[373]   ضمان بدون تفریط پزشک در مواردی که به علل غیرمربوط به‌کار پزشک (مثل اختلال در دستگاه‌ها و رفتن برق و...) به بیمار لطمه‌ای وارد می‌شود، ضامن کیست؟ همه مراجع: در فرض مرقوم پزشک ضامن نیست و کسی که در بررسی دستگاه‌ها و وصل برق ذخیره و از این قبیل کوتاهی کرده ضامن می‌باشد.[374]   نسخه نادرست اگر پزشک نسخه را نادرست نوشت و در نتیجه صدمه‌ای به بیمار وارد شد، آیا پزشک مسؤول عوارض و خسارات وارده است؟ همه مراجع: اگر پزشک نسخه را نوشت، و امر به مصرف دارو کرد، و بیمار به اعتماد دستور پزشک دارو را تهیه و مصرف کرد، پزشک ضامن است.[375]   درمان‌هاى پرخطر اگر بدانیم یا احتمال بدهیم بیمار در اثر برخى عوامل مانند سرطان به زودى خواهد مرد، آیا مجازیم براى افزایش طول عمر او از شیوه‌هاى درمانى پرخطر و پرعارضه، مانند شیمى درمانى، استفاده نماییم؟ همه مراجع: اشکال ندارد بلکه بعید نیست در برخى موارد لازم باشد.[376]    تشریح جسد : نگاه به جسد نگاه به جسد همجنس و غیرهمجنس، مسلمان باشد یا غیرمسلمان تا چه حدی جایز است؟ همه مراجع: نگاه به جسد همجنس غیر از عورتین اشکال ندارد و در غیرهمجنس حکم زمان حیات را دارد یعنی به مقداری که در زمان حیات می‌توان نگاه کرد بعد از مرگ هم به همان مقدار می‌شود نگاه کرد.[377] تبصره. نگاه کردن به جسد (همجنس و غیر همجنس) توسط پزشکان و دانشجویان در صورت ضرورت (یعنی تشخیص و درمان بیماری‌ها و یا نجات نفس محترمى متوقف بر نگاه به جسد باشد) جایز است.   تشریح جسد مسلمان آیا برای آموزش دانشجویان یا کشف مطالب جدید علم پزشکی، تشریح بدن میت مسلمان جایز است؟ همه مراجع (به جز امام و تبریزی): اگر امکان دسترسی به بدن میت غیر مسلمان نباشد و کشف مسائل جدید پزشکی در حدی باشد که نجات جان مسلمان (هرچند در آینده)، متوقف بر آن باشد؛ تشریح بدن میت مسلمان (به مقدار ضرورت) اشکال ندارد.[378] امام: اگر توقف داشته باشد حفظ جان مسلمانی یا عده ای از مسلمانان بر تشریح و امکان نداشته باشد تشریح غیرمسلمانان، جایز است تشریح مسلمان. و اما برای یادگرفتن بدون آن که زندگی مسلمانی موقوف بر آن باشد جایز نیست.[379] آیت  اللّه  تبریزی: اگر نیازبه تشریح است، باید جسد غیر مسلمان را تهیه کنند و تشریح جسد مسلمان جایز نیست.[380]   آیا وصیت قبلی مسلمان در زمان حیات، در مورد استفاده از بدن او برای تشریح یا استفاده از بعضی اعضای او مانند کلیه، قلب و چشم، اثری در حکم جواز و رفع دیه دارد یا نه؟ آیت‌الله خامنه‌ای: در صورت لزوم، تشریح بدن میت اشکال ندارد، لکن استفاده از اعضاء اگر با رضایت و اذن میت قبل از مرگش و یا با اذن اولیاء او بعد از مردنش باشد، اشکال ندارد و موجب دیه نیست.[381] آیت‌الله تبریزی: وصیت میت جهت پیوند اعضائش بعد از مرگ نافذ نیست و قطع عضو میت مسلمان دیه دارد.[382] آیت‌الله فاضل: اگر حفظ جان مسلمانى بر پیوند عضوى از اعضاى میت مسلمان متوقف باشد، قطع و پیوند آن عضو جایز است و بنابراحتیاط، دیه آن را طبق مسأله 2158 تا براى خود میت در امور خیریه مصرف شود.[383] آیت‌الله سیستانی: قطع عضو میت مسلمان جایز نیست مگر اینکه حیات مسلمانى بر آن متوقف باشد و در این حال مستلزم دیه نیز مى‌باشد مگر این که خود وصیت کرده باشد که در این فرض دیه لازم نیست.[384] آیت‌الله نوری: اگر خود در حال حیات وصیت کرده باشد بعید نیست که دیه ساقط شود ولی اگر وصیت نکرده است دیه ساقط نمی‌شود و باید پرداخته شود و در راه خیر برای میت مصرف شود.[385] آیت‌الله مکارم: در صورتى که حفظ جان مسلمان یا حفظ عضو مهمّى از آن منوط به پیوند باشد، این کار جایز است. و در این صورت اجازه شخص متوفّى، و اولیاى دم او لازم نیست؛ هر چند گرفتن اجازه بهتر است. و احتیاط آن است که دیه را بپردازد.[386]   جسد مجهول‌الهویه گاهی اوقات ممکن است جسد مجهول الهویه‌ای پیدا شود که هیچ اطلاعی از ملیت و مذهب او وجود ندارد؟ آیا چنین اجسادی قابل تشریح هستند یا نه؟ همه مراجع: اگر در بلاد اسلامی، باشد جایز نیست. چون حکم اسلام بر او مترتب است. ولی اگر مشکوک باشد که مسلم است یا کافر، و راهى براى حکم به اسلام او نباشد، تشریح آن مانع ندارد. [387]   تجسس برای تشریح آیا دانشجویان که می‌خواهند تشریح کنند، باید از کم و کیف چگونگى تهیه اجساد براى تشریح آگاهى یابد؟ همه مراجع: تحقیق و تجسس لازم نیست.[388]   اختلاط دانشجویان و تشریح آیا حضور مختلط دانشجویان دختر و پسر براى تشریح جسد مرد و زن (مسلمان یا کافر) در حالى که هیچ ساترى وجود ندارد جایز است؟ همه مراجع: اگر درمان بیماری‌ها و یا نجات نفس محترمى متوقف بر درس و آموزشى باشد که یاد گرفتن آن مستلزم تشریح جسد و نگاه به عورت دیگران است، اشکال ندارد، ولی در این موارد باید به مقدار ضرورت اکتفا شود و تجاوز از حد ضرورت جایز نیست.[389]     مرگ مغزی و پیوند اعضاء: دستگاه مراقبت بیمار آیا می‌توان بیمار مرگ مغزی را به همان حال باقی گذاشت و دستگاه را قطع کرد تا قلب او هم از کار بیفتد؟ همه مراجع ( به جز مکارم): اگر دستگاهی به او وصل شده و برداشتن دستگاه موجب مرگ وی می‌شود، نمی‌توان چنین کاری را انجام داد و اگر عمداً‌ انجام داد قتل است و دیه دارد.[390] آیت‌الله مکارم: در صورتى است که مرگ مغزى به طور کامل و قطعى ثابت شود واحتمال بازگشت مطلقاً وجود نداشته باشد ادامه معالجات در مورد آنها واجب نیست و لازم نیست دستگاه‌ها تجدید شوند.[391]   اهدای اعضای مرگ مغزی آیا استفاده از اعضای بدن شخصی که دچار مرگ مغزی شده (مانند قلب و دو کلیه) برای نجات جان بیماران دیگر جایز است؟ آیات عظام امام، فاضل، سیستانی، وحید، بهجت، تبریزی: در فرضی که هنوز شخص از دنیا نرفته استفاده از اعضای او قتل نفس محسوب می شود و جایز نیست.[392] آیت‌الله خامنه ای: اگر استفاده از اعضای بدن شخص یاد شده باعث تسریع در مرگ وی شود جایز نیست و در غیر این صورت اگر با اجازه قبلی او صورت گرفته باشد و یا نجات جان نفس محترمی متوقف بر آن عضو مورد نیاز باشد اشکال ندارد.[393] آیت‌الله نوری: آری، جایز است ولی اگر میت در این باره وصیت نکرده باید این کار با اجازه مجتهد جامع شرایط انجام گیرد.[394] آیت‌الله مکارم: اگر مرگ مغزی بطور کامل و مسلم باشد و هیچ گونه احتمال بازگشتبه زندگی عادی وجود نداشته باشد چنانچه برای نجات جان مسلمانی باشد اشکال ندارد.[395]   اهدای اعضای بدن آیا استفاده از اعضای بدن میت مسلمان برای نجات بیماران دیگر جایز است؟ آیات عظام امام، سیستانی، وحید: اگر باعث نجات جان مسلمانی شود اشکال ندارد.[396] آیت‌الله خامنه ای: اگر باعث نجات جان مسلمانی از مرگ یا درمان بیماری بشود اشکال ندارد به شرط آنکه که برداشتن آن عضو از بدن میت باعث صدق عنوان مثله و هتک حرمت میت نشود.[397] آیت‌الله تبریزی: بنابر احتیاط واجب جایز نیست.[398] آیات عظام فاضل، بهجت: اگر تنها راه نجات جان مسلمانی متوقف بر آن عضو باشد و تهیه آن از غیر مسلمان هم ممکن نباشد اشکال ندارد.[399] آیت‌الله نوری: آری، جایز است ولی اگر وصیت نکرده باید با اجازه مجتهد جامع شرایط انجام گیرد.[400] آیت‌الله مکارم: اگر باعث نجات جان مسلمانی از مرگ یا درمان بیماری مهمی بشود اشکال ندارد[401]   آیا پیوند اعضایی از بدن میت مانند یک کلیه، چشم، گوش، انگشتان به بدن مسلمان زنده که عضوی از بدنش به آن نیاز دارد، جایز است؟ آیات عظام امام، بهجت، تبریزی، سیستانی و وحید: خیر، جایز نیست.[402] آیت‌الله فاضل: اگر تنها راه نجات جان یا سلامتی مسلمانی متوقف بر آن عضو باشد و تهیه آن از غیر مسلمان هم ممکن نباشد اشکال ندارد و خطر و ضرر غیرقابل تحمل برای شخص نداشته باشد اشکال ندارد.[403] آیت‌الله مکارم: پیوند به بیمارانی که در خطر مرگ هستند یا زندگی پرمشقت و رنج آوری دارند جایز است.[404] آیت‌الله نوری: این عمل جایز است ولی اگر وصیت نکرده است لازم است با نظر و اجازه فقیه انجام شود.[405]   پیوند اعضای کافر آیا پیوند زدن اعضای بدن میت کافر به بدن بیماران مسلمان جایز است؟ همه مراجع: اشکال ندارد.[406]   در مواردی که پیوند عضو جایز است آیا باید از همجنس خود انجام گیرد؟ همه مراجع: این امر در مسأله جواز پیوند عضو تأثیری ندارد و لازم نیست عضو همجنس باشد.[407]   وصیت اهدای عضو آیا انسان می تواند وصیت کند که اعضای بدنش را پس از مرگ به بیماران نیازمند پیوند زنند؟ آیات عظام خامنه ای، نوری و مکارم: وصیت یاد شده اشکال ندارد، ولی استفاده از اعضای بدن او بعد از مرگش چنانچه برای نجات جان یا درمان بیماری شخص دیگری باشد جایز است به شرط آنکه که برداشتن آن عضو از بدن میت باعث صدق عنوان مثله و هتک حرمت میت نشود.[408] آیات عظام امام، سیستانی، وحید: بنابر احتیاط واجب این وصیت نافذ نیست مگر آنکه باعث نجات جان مسلمانی شود.[409] آیات عظام فاضل، بهجت: اگر تنها راه نجات جان مسلمانی متوقف بر آن عضو باشد و تهیه آن از غیر مسلمان هم ممکن نباشد اشکال ندارد.[410] آیت‌الله تبریزی: خیر، وصیت او به استفاده از عضو بدنش بعد از مرگ یا فروش آن نافذ نیست.[411]   اهدای عضو و اجازه ورثه آیا اجازه ورثه در استفاده از عضو میت برای پیوند زدن شرط است؟ آیات عظام وحید، سیستانی، فاضل، مکارم و تبریزی: خیر، اجازه و رضایت آنان لازم نیست.[412] آیت‌الله خامنه ای: اگر باعث نجات جان مسلمانی از مرگ یا درمان بیماری بشود اجازه ورثه لازم نیست در غیر این صورت باید اجازه بگیرند.[413] آیت‌الله بهجت: بنابر احتیاط باید از آنان اجازه گرفت.[414] آیت‌الله نوری: اگر میت وصیت کرده باشد اجازه ورثه لازم نیست و اگر وصیت نکرده باشد باید با اجازه فقیه باشد.[415]   دیه اعضای اهدایی آیا قطع عضو میت مسلمان برای پیوند زدن دیه دارد؟ این دیه به چه کسی می رسد؟ همه مراجع (به جز مکارم، فاضل و نوری): اگر میت در زمان حیات خود وصیت نکرده، بر قطع کننده دیه تعلق می گیرد و این دیه بین ورثه ها تقسیم نمی شود بلکه در راه خیرات برای خود میت صرف می شود.[416] آیت‌الله مکارم: احتیاط در پرداخت دیه است و این دیه بین ورثه ها تقسیم نمی شود بلکه باید در راه خیرات برای خود میت صرف  شود.[417] آیت‌الله فاضل: بر قطع کننده دیه تعلق می گیرد و این دیه بین ورثه ها تقسیم نمی شودبلکه بنابر احتیاط واجب باید در راه خیرات برای خود میت صرف شود هر چند میت در زمان حیات خود هم وصیت کرده باشد.[418] آیت‌الله نوری: این موضوع به کیفیت وصیت بستگی دارد که در مقابل هر عضوی از بدن او که جدا می کنند مبلغی هم بپردازند یا نه، اگر مطلق باشد باید در راه خیر مصرف شود و ثواب آن مال میت می باشد و به ورثه مربوط نیست.[419]   خرید و فروش عضو اهدای اعضای بدن شخص زنده مانند کلیه چه حکمی دارد؟ امام: اگر حیات دیگری منوط به آن باشد و خطر جانی متوجه اعطاء کننده نشود، اشکال ندارد و تا از بدن غیرمسلمان ممکن است، عضو مورد نیاز برداشته شود، از مسلمان جایز نیست.[420] آیت‌الله خامنه ای: اگر ضرر قابل توجهی برای شخص نداشته باشد اشکال ندارد و در جایی که نجات جان نفس محترمی متوقف بر آن باشد و هیچ گونه ضرر و یا حرجی برای او نداشته باشد واجب می شود.[421] آیت‌الله بهجت: اگر تنها راه نجات جان مسلمانی متوقف بر آن عضو باشد و تهیه آن از غیر مسلمان هم ممکن نباشد اشکال ندارد.[422] آیت‌الله فاضل: اگر تنها راه نجات جان مسلمانی متوقف بر آن عضو باشد و تهیه آن از غیر مسلمان هم ممکن نباشد اشکال ندارد و خطر و ضرر غیر قابل تحمل برای شخص نداشته باشد اشکال ندارد و بهتر است گرفتن پول در برابر اجازه برداشتن عضو باشد.[423] آیت‌الله مکارم: اگر خطر و ضرر قابل توجهی برای شخص نداشته باشد اشکال ندارد و بهتر است گرفتن پول در برابر اجازه برداشتن عضو باشد.[424] آیات عظام سیستانی، نوری، وحید: اگر از اعضایی باشد که قطع آن زیان مهمی به شخص وارد می کند جایز نیست مانند برداشتن چشم، دست، پا و مانند آن ولی اگر زیان فراوانی به او وارد نمی کند و باعث نقص و عیبی در او نمی شود مانند بریدن مقداری از پوست یا گوشت ران بدن، اشکال ندارد.[425] آیت‌الله تبریزی: جایز نیست.[426]   طهارت عضو پیوندی قسمتی از بدن میت که به انسان زنده پیوند شده از نظر طهارت و نجاست چه حکمی دارد؟ همه مراجع: اگر جزء بدن انسان زنده شده باشد پاک است.[427]     غسل مس میّت: غسل و تشریح میت در هنگام تشریح، اگر دست ما به مرده ای بخورد که نمی‌دانیم مسلمان است یا کافر؛ آیا غسل مس میت لازم است؟ همه مراجع: غسل مس میت واجب است، خواه میت مسلمان باشد یا کافر؛ مگر آن‌که بدانید میت مسلمانی است که او را غسل داده اند.[428]   دانشجویانی که هنگام تشریح مجبور به مسّ جسد مى شوند و نمى داند که آن اموات غسل داده شده اند، یا خیر؟ ولى مسئولین مى گویند که این اجساد غسل داده شده اند. چه وظیفه دارند، آیا غسل مس میت برآنها واجب مى شود یا خیر؟ همه مراجع : اگر غسل دادن میّت، احراز نشود و شما در آن شک داشته باشید، با مسّ جسد یا اجزاء آن، غسل مسّ میّت بر شما واجب مى شود، ولى اگر اصل غسل میّت احراز شود با مسّ جسد یا بعضى از اجزاى آن، غسل مسّ میّت واجب نمى شود، حتى اگر در صحت غسل آن میّت شک داشته باشید.[429]   گاهی اتفاق می‌افتاد که در یک روز پزشک یا دانشجو پزشکی بدن چندین مرده را مسّ می‌کنند یا بدن یک مرده را چند بار مس می‌کنند، آیا انجام یک غسل مسّ میّت کافی است؟ یا باید برای هر کدام یک غسل جداگانه انجام داد؟ همه مراجع: یک غسل برای همه آنها کفایت می‌کند.[430]   تماس با بدن میت کسی که به بدن میت قبل از غسل دست بزند، آیا بدن و لباسش هم نجس می شود و باید آب بکشد، یا فقط غسل کند؟ همه مراجع (به جز مکارم): اگر دست یا لباس خودش و یا بدن میت، مرطوب باشد، نجس می شود و باید محل تماس را تطهیر کند. اگر خشک باشد، بهتر (احتیاط مستحب) است، محل تماس را بشوید.[431] آیت‌الله مکارم: اگر دست یا لباس خودش و یا بدن میت مرطوب باشد، نجس می شود و باید محل تماس را تطهیر کند. اگر خشک باشد، بنابر احتیاط واجب باید محل تماس را بشوید.[432]   استخوان میت حکم دست زدن دانشجویان پرستاری به استخوان های (بدون گوشت) میت چیست؟ آیات عظام امام، خامنه ای و نوری: اگر میت را غسل نداده اند، باید برای مسّ استخوان او غسل کرد.[433] آیات عظام بهجت، صافی و فاضل: اگر میت را غسل نداده اند، بنابر احتیاط واجب باید برای مس استخوان او غسل کرد.[434] آیات عظام تبریزی، سیستانی، مکارم و وحید: اگر استخوانی باشد که گوشت ندارد، برای مس آن غسل واجب نیست.[435]   مس میت با دستکش اگر مس میت با دستکش صورت گیرد، باز غسل مس میت لازم است؟ همه مراجع: خیر، غسل واجب نمی شود.[436]   سرایت مس میت مس کردن شخصی که او میت را مس کرده و غسل بر او واجب شده، آیا غسل را بر ما واجب می کند؟ همه مراجع: خیر.[437]   مس مرگ مغزى آیا تماس با افرادی که دچار مرگ مغزی شده‌اند، مسّ میّت تلقى می‌شود و غسل دارد؟ همه مراجع: تا قلب آنها از کار نیفتد و پس از مردن بدن آنها سرد نشده است، با مسّ آنها غسل واجب نمی‌شود.[438]   مس بیهوشی آیا دست زدن به بیمارى که در کما و بیهوشی بوده و چند لحظه دیگر مى میرد، غسل مس میت دارد؟ همه مراجع: تا وقتى که روح از بدن او جدا نشده و یا بدنش گرم است، دست زدن به بدن او موجب غسل نمى شود.[439]   مس احیای قلب آیا ماساژ فردی که نمی دانیم زنده است یا مرده، غسل مس میت دارد؟ همه مراجع: تا وقتی که روح از بدن او جدا نشده و یا بدنش گرم است، دست زدن به بدن او موجب غسل نمی‌شود.[440]   گاهی عمل cpr (احیاءقلبی – ریوی) در فردی که قلب او ایستاده ولی امید به بازگشت است، یکی دو ساعت طول می‌کشد، برخی افراد برمی‌گردند و برخی نه، با توجه به اینکه بدن بیمار در طول این مدت سرد می‌شود آیا تماس با بدن مذکور نیاز به غسل میّت دارد؟ همه مراجع: اگر مرده است مسّ آن پس از سرد شدن و قبل از غسل میّت موجب غسل مسّ میّت است.[441]   مس جنین سقط شده آیا برای دست زدن به جنین سقط شده غسل واجب می شود؟ همه مراجع: اگر چهار ماه او تمام شده (و روح در بدنش دمیده شده) است، غسل مس میت واجب می شود.[442]   مادرانی که بچه شان مرده به دنیا می آید؛ آیا باید غسل مس میت به جا آورند؟ همه مراجع (به جز مکارم و سیستانی): اگر چهار ماه او تمام شده و بدنش سرد شده و با بدن مادر تماس پیدا کند، بر مادر غسل مس میت واجب می شود.[443] آیت‌الله مکارم: هرگاه بچه‌ای چهارماهه‌ای یا بیشتر مرده به دنیا بیاید، مادر او بنابر احتیاط واجب باید غسل مس میت کند.[444] آیت‌الله سیستانی: اگر بچه‌ای مرده به دنیا بیاید - بنا بر احتیاط واجب - باید مادرش غسل کند.[445]     اهدای خون: اهدای خون و غیرمسلمان آیا انتقال خون بین مسلمان و غیرمسلمان، جایز است یا نه؟ همه مراجع: جایز است.[446]   اهدای خون زن و مرد اهدای و انتقال خون از مرد به زن و بالعکس چه حکمى دارد؟ همه مراجع: جایز است.[447]   فروش خون آیا شخص می تواند در مقابل اهدای خون به بیماران پول بگیرد؟ همه مراجع: آری، جایز است به شرط آن‌که اهدای خون برای او خطر و ضرر قابل توجهی نداشته باشد.[448]     تلقیح و باروری : تلقیح با نطفه همسر حکم باردار نمودن مصنوعی زن با نطفه شوهرش چیست؟ آیا فرزندی که از این راه متولد می شود حکم فرزند حقیقی را دارد؟ همه مراجع: اصل این کار اشکال ندارد به شرط آن‌که از مقدمات حرام مانند نگاه و لمس نامحرم پرهیز شود و بچه به دنیا آمده همه احکام فرزند را داراست.[449]   استمناء و آزمایش باروری برای تشخیص اینکه مرد قادر بر بچه دار شدن هست آیا می تواند استمنا کند تا آزمایش های پزشکی بر روی منی او، انجام شود؟ همه مراجع: خیر، این کار جایز نیست؛ مگر آنکه ضرورتی ایجاب کند.[450] تبصره. چنانچه در موردی، ضرورت ایجاب نماید که شخص استمنا کند؛ در صورتی که همسر دارد، واجب است این عمل را به وسیله او انجام دهد.   تلقیح و زن اجنبی در مواردی که زن عقیم بوده و دارای تخمک بارور نیست ولی شوهر قدرت باروری دارد آیا ترکیب اسپرم زوج با تخمک زن اجنبی در خارج رحم و سپس تلقیح آن به همسر او جایز است؟ آیات عظام خامنه ای، سیستانی و وحید: اصل این کار اشکال ندارد به شرط آنکه از مقدمات حرام مانند نگاه و لمس نامحرم پرهیز شود.[451] آیت‌الله صافی: قرار دادن آن در رحم زن عقیم اگر به نحوی باشد که زوج زنی را مثلاً به عهد موقت خود در آورد و با او نزدیکی کند و سپس نطفه منعقد را خود زوج مباشرتاً در رحم زن دیگرش که عقیم است قرار دهد اشکال ندارد ولی اگر خود زوج اهلیت این کار را نداشته باشد وعمل مذکور به وسیله شخص اجنبی انجام شود جایز نیست.[452] آیات عظام امام، فاضل، مکارم، نوری، بهجت: خیر، این کار جایز نیست مگر آنکه آن زن شوهر نداشته باشد و او را به عقد خود در آورد و از تخمک او استفاده کند.[453] آیت‌الله تبریزی: چنانچه مباشر در اخراج تخمک از زن اجنبیه شوهر آن زن باشد یا تخمک را از رحم زن اجنبیه در وقت معالجه از مرض رحم او درآوردند و مباشر در زرع تخمک در رحم زنی که تخمک ندارد هم شوهر او باشد مانعی ندارد.[454]   تلقیح و مرد اجنبی حکم وارد نمودن اسپرم مرد اجنبی به رحم زن در صورتی که شوهرش عقیم باشد چیست؟ فرزندی که متولد می شود متعلق به کیست؟ همه مراجع (به جز خامنه ای): این کار حرام است و اگر فرزندی به دنیا آید به صاحب نطفه تعلق دارد.[455] آیت‌الله خامنه ای: اصل این کار اشکال ندارد به شرط آنکه از مقدمات حرام مانند نگاه و لمس نامحرم پرهیز شود و اختصاص به موارد ضرورت دارد و اگر فرزندی به دنیا آید به صاحب نطفه تعلق دارد.[456]    زایمان : زایمان و پوشش زن در هنگام وضع حمل چه تکلیفى دارد؟ و زنان پرستار که به زن‌هاى دیگر در هنگام وضع  حمل کمک مى کنند، نسبت به کشف عورت و نگاه کردن به آن چه تکلیفى دارند؟ همه مراجع: جایز نیست زنان پرستار عمداً و بدون اضطرار، به عورت زنان در هنگام وضع حمل نگاه کنند و همچنین پزشک هم باید از نگاه کردن و لمس بدن زنى که بیمار است، تا زمانى که اضطرار پیدا نکرده، خوددارى کند و بر زنان واجب است که در صورت توجه و توانایى، بدن خود را بپوشانند و یا از شخص دیگرى بخواهند این کار را انجام دهد.[457]   سزارین خانمی که می تواند طبیعی زایمان کند اگر بخواهد سزارین شود آیا اشکال دارد؟ همه مراجع: عمل سزارین فی حد نفسه اشکال ندارد. لکن در مواردی که زایمان طبیعی و بدون مشکل ممکن است اقدام به سزارین که عنوان معالجه هم بر آن صادق نیست محل اشکال است.[458]   ضرورت تخصص زنان با توجه به مراجعه زنان به برخى پزشکان مرد و آثار مترتب بر آن، آیا بر زنانى که استعداد یادگیرى علوم پزشکى مربوط به زنان مانند زایمان را دارند، واجب است که این علوم را یاد بگیرند؟ همه مراجع:  یادگیرى درحد رفع نیازهاى ضرورى، واجب کفائى است.[459]     سقط جنین: سقط در اوایل بارداری آیا سقط جنین در ماه های اول حاملگی، اشکال شرعی دارد؟ همه مراجع: آری، سقط جنین پس از انعقاد نطفه، در هر ماهی که باشد، جایز نیست.[460]   جنین ناقص الخلقه سقط کردن جنینی که ناقص الخلقه به دنیا می آید، چه حکمی دارد؟ همه مراجع (به جز خامنه ای، فاضل، مکارم، وحید و تبریزی): ناقص بودن بچه مجوز شرعی برای سقط جنین محسوب نمی شود.[461] آیت‌الله مکارم: اگر در مراحل ابتدایی جنین باشد و به صورت انسان کامل در نیامده (هنوز روح در آن دمیده نشده باشد) و تولد ناقص آن باعث مشقت و حرج شدید برای پدر و مادرش گردد اشکال ندارد و بنابر احتیاط دیه را هم باید بدهند.[462] آیت‌الله فاضل: سقط آن جایز نیست مگر در موارد ضرورت.[463] آیت‌الله خامنه ای: اگر احراز شود که تربیت و بزرگ کردن بچه ناقص الخلقه باعث حرج و مشقت غیر قابل تحمل برای می شود سقط آن اشکال ندارد.[464] آیت‌الله وحید: سقط جنین ناقص الخلقه جایز نیست و اگر ادامه بارداری باعث مرگ مادر می شود، چنانچه قبل از ولوج روح باشد، جایز است ولی به سرعت اقدام به این عمل شود و اگر بعد از ولوج باشد، بنا بر احتیاط واجب حرام است.[465] آیت‌الله تبریزی: سقط جنین جایز نیست. بله، اگر قبل از ولوج روح باشد و تحمل جنین حرج داشته باشد و از اینکه زن در نگه داشتن جنین بر خود بترسد، فقط برای خود مادر سقط جنین جایز است.[466]   اگر با آزمایش های تخصصی یقین پیدا شود که جنین بعد از تولد و یا در ماه های پایانی از دنیا می رود؛ آیا سقط آن جایز است؟ همه مراجع: خیر، جایز نیست.[467]   سقط جنین و فقر آیا سقط جنین جنین بر اثر مشکلات اقتصادی جایز است؟ همه مراجع: خیر، مشکلات و سختی های زندگی مجوز سقط نمی شود.[468]   سقط جنین و ضرر اگر ادامه حمل برای مادر ضرر داشته باشد آیا سقط آن جایز است؟ آیات عظام امام و خامنه‌ای: اگر تهدید حیات مادر بر اثر استمرار حاملگی مستند به نظر پزشک متخصص و مورد اطمینان باشد، سقط جنین قبل از ولوج روح در آن اشکال ندارد.[469] آیت‌الله بهجت: در موردی که به تشخیص دکتر حمل برای مادر ضرر دارد و ادامه حمل ممکن است منجر به مرگ مادر شود، چنانچه اشکالی در تشخیص دکتر نباشد و تحقیق کامل هم در این جهت شده باشد، سقط جنین قبل از دمیده شدن روح مانعی ندارد و دیه هم ندارد.[470] آیت‌الله صافی: اگر ادامه بارداری باعث مرگ مادر شود در صورتی که روح دمیده شده باشد سقط جایز نیست و اگر روح دمیده نشده باشد جواز سقط حمل محل اشکال است.[471] آیت‌الله نوری: اگر ضرر برای مادر، شدت یافتن یا طولانی شدن بیماری باشد سقط جایز نیست ولی اگر جان مادر در خطر است مادر می تواند جنین را ساقط نماید ولی برای دیگران جایز نیست.[472] آیات عظام سیستانی، مکارم و فاضل: اگر هنوز روح در جنین دمیده نشده و ادامه حمل باعث ضرر مهم و غیر قابل تحمل در مادر شود، سقط جنین اشکال ندارد.[473] آیت‌الله تبریزی: اگر هنوز روح در جنین دمیده نشده و ادامه حمل باعث ضرر مهم و غیر قابل تحمل در مادر شود، سقط جنین توسط خود زن با استفاده از دارو و مانند آن اشکال ندارد[474] تبصره. در جایی که سقط جنین جایز است دیه ساقط نمی شود و هر کس که اقدام به این کار کرده دیه بر او واجب می شود.   جنین نامشروع سقط جنین نامشروع در حالی که مادر در فشار روحی قرار دارد چه حکمی دارد؟ همه مراجع (به جز تبریزی و مکارم و فاضل و سیستانی): جایز نیست.[475] آیت‌الله تبریزی: اگر زنا با اکراه و زور انجام گرفته و به جهت حفظ آبرو وضع حمل درغیر وطن خود ممکن نباشد سقط آن پیش از آنکه روح در آن دمیده شده باشد، اشکال ندارد.[476] آیت‌الله فاضل: در صورتی که دختر اطمینان دارد و احتمال عقلایی بدهد که اگر جنین را سقط نکند مورد اذیت و آزار غیرقابل تحمل قرار می گیرد و در عسر و حرج شدید قرار می گیرد، در چنین فرضی بعید نیست که سقط جنین حرام نباشد.[477] آیت‌الله مکارم: ساقط کردن ولدالزنا جایز نیست مگر اینکه نگهداری آن جنین مایه بیماری شدید مادر و کسالت روانی او گردد که در این صورت می توان به حاملگی او پایان داد مشروط بر اینکه جنین در ماه های اولیه باشد.[478] آیت‌الله سیستانی: اگر بارداری به اندازه ای زحمت داشته باشد که طاقت فرسا شده و راه نجاتی جز سقط جنین وجود نداشته باشد، قبل از حلول روح در جنین چنین عملی جایز است.[479]   جنین غیر مسلمان مسلمانی با یک دختر مسیحی ازدواج موقت کرده و زن از او باردار شده است، آیا سقط بچه جایز است؟ همه مراجع: سقط او جایز نیست.[480]   سقط جنین و پزشک دیه جنینی که به وسیله پزشک سقط می شود، برعهده کیست؟ وظیفه پدر و مادری که اقدام به چنین کاری کرده اند، چیست؟ همه مراجع (به جز مکارم و فاضل): دیه سقط جنین بر عهده قاتل مباشر است و چون این عمل به وسیله پزشک انجام شده، بر پدر و مادر تکلیفی نیست؛ بلکه او ضامن است و این دیه به پدر و مادر پرداخت می شود. البته می توانند از حق خود بگذرند و از او چیزی دریافت نکنند. در هر حال باید از کار خود توبه کنند.[481] آیت‌الله مکارم: دیه بر عهده مباشر است ولی اگر مباشر مثلاً کسی که آمپول را تزریق می کند از اثر داروی سقط جنین با خبر نباشد دیه بر عهده دستور دهنده است و در صورتی که درخواست سقط از مادر و تزریق از پدر باشد دیه بر عهده هر دو است. هر کدام به مقداری که در آن کار سهیم بوده اند.[482] آیت‌الله فاضل: دیه بر عهده مباشر است مگر اینکه مباشر مثلاً‌ آمپول را تزریق می کند یا دارو را مصرف می کند نداند که آمپول یا دارو سبب سقط جنین است که در این فرض دیه بر عهده دستور دهنده است.[483]   اگر سقط جنین با رضایت کامل پدر و مادر توسط پزشک انجام گیرد دیه آن به عهده کیست؟ همه مراجع (به جز مکارم): دیه سقط جنین بر عهده قاتل مباشر است و چون این عمل به وسیله پزشک انجام شده، بر پدر و مادر تکلیفی نیست؛ بلکه او ضامن است و این دیه به پدر و مادر پرداخت می شود. البته می توانند از حق خود بگذرند و از او چیزی دریافت نکنند. در هر حال باید از کار خود توبه کنند.[484] آیت‌الله مکارم: در فرض سؤال، احتیاط آن است که پدر و مادر و دکتر هر سه، دیه را بپردازند. هر کدام به نسبتی که در سقط جنین تأثیر داشته اند.[485]   سقط با دارو اگر زن به واسطه خوردن دارو جنین خود را سقط کند، تکلیف پرداخت دیه چه می شود؟ این دیه به چه کسی می رسد؟ همه مراجع: مادر باید دیه جنین را به شوهرش یعنی پدر بچه بپردازد و خودش هیچ سهمی از آن نمی برد.[486]   اگر پزشک دارو را بدهد و مادر مصرف کند چه کسی گنهکار است و دیه آن بر عهده کیست؟ همه مراجع ‌(به جز مکارم): هر دو گناهکارند و در فرض یاد شده پرداخت دیه برعهده مادر است.[487] آیت‌الله مکارم: دیه بر هر دو واجب است.[488]   حرمت سقط جنین اگر پدر و مادر از مسئله گناه بودن سقط جنین آگاهی نداشته باشند و فکر می کردند که مثلاً سقط جنین در ماه های اول جایز است آیا دیه واجب می شود؟ همه مراجع: آری، کسی که جنین را سقط کرده باید دیه بپردازد و ناآگاهی آنان دیه را ساقط نمی کند[489].   دیه سقط جنین دیه سقط جنین چه مقدار است؟ همه مراجع (به جز مکارم): دیه برای نطفه، 20 مثقال شرعی طلای سکه‌دار؛ برای علقه (خون بسته شده)، 40 مثقال و برای مضغه (پاره گوشت)، 60 مثقال است. اگر استخوان داشته و بدون گوشت باشد، 80 مثقال و اگر گوشت آن را پوشانده و خلقت کامل شده باشد، 100 مثقال است. اگر روح در آن دمیده شده؛ چنانچه پسر باشد، 1000 مثقال و اگر دختر باشد، 500 مثقال شرعی طلای سکه‌دار دیه دارد. گفتنی است روح در حدود چهار ماهگی، در جنین دمیده می شود.[490] آیت‌الله مکارم: دیه جنین بیست روزه پانزده مثقال طلای معمولی و در بیست روز دوم سی مثقال و در بیست روز سوم چهل و پنج مثقال و در بیست روز چهارم شصت مثقال و از بیست روز پنجم تا زمانی که اعضا کامل شود و قبل از آن که جنین در رحم مادر به حرکت درآید هفتاد وپنج مثقال طلای معمولی و پس از ولوج روح در پسر، دیه کامل و در دختر نصف دیه واجب است.[491]   دیه جنین اگر کسی در تصادف رانندگی زن بارداری را بکشد و بچه هم از بین برود آیا علاوه بر دیه زن باید دیه جنین را هم بدهد؟ همه مراجع: آری، پرداخت دیه بچه نیز واجب است؛ اگر روح در او دمیده شده، در صورتی که پسر باشد دیه پسر و اگر دختر باشد دیه دختر و اگر جنس جنین مشخص نیست، نصف دیه پسر و دختر واجب می شود و اگر روح در او دمیده نشده باید دیه جنین را بدهد و در این صورت تفاوتی بین پسر و دختر نیست.[492]    حیوانات و پزشکی : نخ بخیه حرام گوشتان استفاده پزشک از نخ‌های بخیه که احیاناً بعضی از آنها از اجزای حیوانات حرام گوشت به دست آمده است، چه حکمی دارد؟ همه مراجع: فی نفسه اشکال ندارد.[493]   تحقیقات پزشکی و حیوانات اگر آزمایشات طبی روی حیوانات انجام شود و در پایان، حیوانات از بین بروند، صرف نظر از ضمان، آیا چنین کاری برای پیشرفت پزشکی جایز است؟ همه مراجع: فی نفسه منعی ندارد لکن باید طوری عمل شود که موجب اذیت و آزار حیوان نشود.[494]   شبیه‌سازی حیوانات آیا کلونینگ (شبیه سازی‌) حیوانات، جایز است؟ آیات عظام خامنه‌ای، سیستانی و نوری: فی نفسه منعی ندارد.[495] آیت‌الله مکارم: این کار ذاتاً اشکالى ندارد، ولى چون آثار منفى اجتماعى و حقوقى دارد شرعاً جایز نیست؛ از این رو حتّى کسانى که پای‌بند به دین و شریعت نیستند به ‌سبب مفاسد اجتماعى آن به مخالفت با آن پرداخته‌اند.[496]   روغن مار استفاده از روغن مار (که به منظور جلوگیری از ریزش مو استفاده می‌شود) چه حکمی دارد؟ همه مراجع: روغن مار پاک است، ولی خوردن آن جایز نیست و در هنگام نماز باید شسته شود و برطرف گردد.[497]     ملحقات: درمانگاه و مسجد مراجعه بیمارانی که عذر شرعی دارند (مانند حائض، نفساء) یا بیماران غیرمسلمان به درمانگاهی که در زیرزمین مسجد باشد، چه حکمی دارد؟ همه مراجع: اگر از اول آنجا وقف بر درمانگاه شده است، و جزء مسجد نیست، مشکلی ندارد.[498]   اعتکاف بیمار به علت بیماری از روزه گرفتن معذورم، آیا می توانم بدون روزه اعتکاف کنم؟ همه مراجع: خیر، چون روزه شرط صحّت اعتکاف است.[499] تبصره. تردیدی نیست که اصل توقف در مسجد و عبادت، خود مستحب و دارای ثواب است؛ هر چند به عنوان اعتکاف نباشد.   نگاه نامحرم اگر برای شستشوی دست در اتاق عمل معرض دید نامحرم باشیم چه حکمی دارد؟ همه مراجع: این کار جایز نیست و باید به دور از نامحرم انجام گیرد.[500]   درمان با موسیقی امروزه موسیقی برای معالجه بعضی از بیماری های روانی (مانند افسردگی، اضطراب و...) به‌کار می رود، اگر موسیقی از نوع حرام باشد، حکم آن چیست؟ همه مراجع: اگر نظر پزشک متخصص و امین، بر این است که تنها راه معالجه و درمان آن، استفاده از موسیقی است؛ گوش دادن به آن - به مقداری که درمان بیمار اقتضا می کند - اشکال ندارد.[501] تبصره. این فرض بسیار نادر است و خداوند متعال در کارهای حرام - از جمله موسیقی ممنوع - شفا قرار نداده است و پاسخ یاد شده تنها در هنگام ضرورت و به مقدار حداقل به‌کار می آید.   درمان با مواد مخدر در مواردی که مواد مخدر جنبه درمانی پیدا کند استفاده از آن چه حکمی دارد؟ همه مراجع: اگر بر اساس تشخیص پزشک متخصص و مورد اطمینان استفاده از مواد مخدر تنها راه درمان محسوب شود اشکال ندارد.[502] تبصره. باید توجه داشت که هر چیزی که در دین حرام شمرده شده، استفاده از آن به‌عنوان درمان با شرایط یاد شده جایز است.   کشیدن سیگار در ادارات و اماکن عمومی و بیمارستان ها چه حکمی دارد؟ آیات عظام امام، بهجت: بهتر است آن را ترک کنند.[503] آیات عظام فاضل، نوری، خامنه ای: اگر باعث اذیت و آزار و یا ضرر رساندن به دیگران شود و یا برخلاف مقررات داخلی ادارات و اماکن عمومی باشد جایز نیست.[504] آیات عظام وحید، تبریزی: در ادارات تابع مقررات آن است.[505] آیت‌الله صافی: اگر ضرر قابل توجهی برای شخص داشته باشد و یا باعث اذیت و آزار دیگران شود جایز نیست.[506] آیت‌الله سیستانی: اگر برای دیگران ضرر مهمی هر چند در آینده داشته باشد جایز نیست.[507] آیت‌الله مکارم: کشیدن سیگار به طور کلی حرام است.[508]   گذاشتن ریش افرادی که در اثر ریش گذاشتن احساس خارش می کنند و یا اینکه در محیطی به‌سر می برند که اگر آن را نتراشند گرد و غبار در لابه‌لای موی صورتش جمع می شود وظیفه چیست؟ همه مراجع: مشکل یاد شده مجوز ریش تراشی نیست.[509] تبصره. البته اگر ضرورت ایجاب نماید تراشیدن آن اشکال ندارد.   چنانچه گذاشتن ریش برای صورت ضرر داشته باشد تکلیف چیست؟ همه مراجع: در فرض مذکور، تراشیدن ریش صورت اشکال ندارد.[510]   روکش طلا و پلاتین دندان آیا گرفتن روکش  طلا براى دندان بر مرد جایز است؟ آیات عظام امام و خامنه اى: اگر براى اصلاح دندان باشد- نه براى زینت- اشکال ندارد.[511] آیات عظام بهجت، تبریزى، سیستانى و نورى: آرى، جایز است.[512] آیت‌الله صافى: اگر براى اصلاح دندان باشد- نه براى زینت- اشکال ندارد و اگر براى دندان هاى جلو باشد، در هر حال بنابر احتیاط واجب باید از آن اجتناب کرد؛ هر چند به قصد زینت هم نباشد.[513] تبصره. گذاشتن روکش پلاتین روی دندان اشکال ندارد.   استفاده از هیپنوتیزم استفاده از هیپنوتیزم در درمان و معالجه برخى بیماری‌هاى، چه حکمی دارد؟ آیات عظام امام و فاضل: استفاده از هیپنوتیزم جایز نیست.[514] آیات عظام خامنه‌ای، سیستانی، مکارم و نوری: اگر به منظور غرض عقلایى و با رضایت کسى که می‌خواهد هیپنوتیزم شود صورت بگیرد و همراه با کار حرامى هم نباشد اشکال ندارد.[515]   رو به قبله محتضر آیا در بیمارستان‌ها واجب است بیماران محتضر رو به قبله شوند؟ همه مراجع: رو به قبله کردن محتضر بر هر مسلمان واجب است. [516]         پی نوشت ها: [1]. توضیح المسائل مراجع، م277؛ العروة الوثقى، ج 1، شرائط الوضو، مسئله 2. [2]. توضیح المسائل مراجع، م 276؛ وحید، توضیح المسائل، م 282؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 132. [3]. امام، نورى، فاضل، مکارم و سیستانى، تعلیقات على العروه، ج 1، شرائط الوضو، الثانى؛ وحید و تبریزى، توضیح المسائل، شرائط وضو، شرط ششم؛ دفتر: خامنه اى. [4]. توضیح المسائل مراجع، م 278. [5]. توضیح المسائل مراجع، م 278. [6]. توضیح المسائل مراجع، م 335 و نورى، توضیح المسائل مراجع، م 336. [7]. توضیح المسائل مراجع، م 335. [8]. توضیح المسائل مراجع، م 335. [9]. توضیح المسائل جدید، م 334 [10]. توضیح المسائل، م 341. [11]. توضیح المسائل مراجع، م 330؛ نورى، توضیح المسائل، م 331 ودفتر: خامنه اى. [12]. توضیح المسائل مراجع، م 330. [13]. توضیح المسائل مراجع، م 330؛ وحید، توضیح المسائل، م 326. [14]. خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 114؛ توضیح المسائل مراجع، م 259؛ وحید، توضیح المسائل، م 265. [15]. توضیح المسائل مراجع، م 252. [16]. توضیح المسائل، جدید م 272. [17]. توضیح المسائل مراجع، م 335 حضرت امام 335، صافی 341، بهجت 339، نوری 336. [18]. توضیح المسائل، جدید م 351. [19]. سیستانی، توضیح المسائل، جدید م 334؛ تبریزی، توضیح المسائل 341. [20]. توضیح المسائل، 337. [21].توضیح المسائل مراجع، م 327. [22]. توضیح المسائل مراجع، م 329 و 335. [23]. توضیح المسائل جدید، م 348 و 351. [24]. توضیح المسائل، م 334 و341. [25].توضیح المسائل جدید، م 327 و 334 [26]. توضیح المسائل مراجع، م 101 و التعلیقات على العروة، ج 1، النجاسات، الخامس، م 14 و دفتر: خامنه اى. [27]. توضیح المسائل مراجع، م 101 و وسیلة النجاة، ج 1، م 554. [28]. توضیح المسائل مراجع، م 101 و التعلیقات على العروة، ج 1، النجاسات، الخامس، م 14 [29]. توضیح المسائل مراجع، م 101. [30]. توضیح المسائل، م 102. [31]. توضیح المسائل مراجع، م 101. [32]. العروة الوثقى، ج 1، افعال الوضو، الثانى. امام،استفتاآت، ج1، احکام وضو، س 26 و 30؛ خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدید، سوال 78 ؛ بهجت، استفتاآت، قطع و معلولیت اعضاء وضو، س 663، 665 و 676؛ تبریزی، استفتاآت، س 211 و دفتر مراجع. [33]. العروة الوثقى، ج 1، افعال الوضو، الثانى. [34]. صافی، پاسخ به 300 پرسش از احکام دفتر دوم، س 13؛ نوری، استفتاآت، ج 1، س 46؛ بهجت، استفتاآت، احکام وضو و دفتر همه مراجع. [35]. مکارم، استفتائات جدید، ج1، س 67؛ بهجت، استفتائات، قسمت وضو، س 632؛ توضیح المسائل مراجع، م 288. [36]. توضیح المسائل مراجع، م 286و287؛ خامنه‌ای، اجوبة‌الاستفتاآت، 116 و سایت، استفتاآت جدید، کیفیت وضو؛ امام، استفتاآت، ج 1، ص 30، س 21 و22 و 28. [37]. العروة الوثقى، شرائط الوضو، التاسع؛ خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدید، کیفیت وضو. [38]. توضیح المسائل مراجع، م 297 ؛ نورى، توضیح المسائل، م 298؛ دفتر: خامنه اى. [39]. توضیح المسائل، م 322، چاپ 1392. [40]. توضیح ا لمسائل، م 303، چاپ سال 1388. [41]. تبریزى، استفتاآت، س 152؛ سیستانى، سایت، وضو؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 104؛ فاضل، جامع‌المسائل، ج 1، س 125؛ امام، استفتاآت، ج 1، وضو، س 40؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س91 و 106 و دفتر: نورى، وحید، مکارم و بهجت. [42]. امام، استفتاءا ت، ج 1، س 19؛ توضیح المسائل مراجع، م 242؛ وحید، توضیح المسائل، م 248؛ نورى، توضیح المسائل، م 243 و دفتر خامنه اى. [43]. امام، توضیح المسائل، م 338؛ خامنه‌ای، اجوبة‌الاستفتاآت، س 101 و 126؛ مکارم توضیح المسائل م 352 و استفتاآت، ج 2، س 58، فاضل، استفتاآت، ج 2، س 114. [44]. دفتر: همه. [45]. سایت استفتاآت جدید، شرایط وضو. [46]. مکارم، احکام ویژه (600) مساله، م 358؛ بهجت، استفتاآت، قسمت موانع رسیدن آب به پوست، وضو؛ و دفتر همه. [47]. استفتاآت جدید سایت، شرایط وضو. [48]. العروة الوثقى، ج 1، موجبات الوضو، الثالث. [49]. توضیح المسائل مراجع، م 300؛ وحید، توضیح المسائل، م 306؛ نورى، توضیح المسائل، م 301؛ دفتر: خامنه اى. [50]. توضیح المسائل مراجع، م 307؛ خامنه‌ای، اجوبة‌الاستفتاآت، س 128؛ مکارم استفتاآت، ج 3، س 125. [51]. امام، توضیح المسائل، م 372 مکارم مسئله 389 نوری م 373 صافی م 378؛ فاضل، م 373؛ خامنه‌ای، اجوبة‌الاستفتاآت، س 179؛ امام استفتاآت، ج 1صفحه 61 س 129. [52]. توضیح المسائل، م 371 و سایت، استفتاآت، بخش غسل. [53]. توضیح المسائل، م 378. [54]. توضیح المسائل، م 371. [55]. توضیح المسائل، مراجع، م 380؛ توضیح المسائل، نورى، م 381. [56]. امام، تحریر الوسیله، کتاب الطهارة، واجبات غسل، چهارمین واجب؛ العروة الوثقى، شرائط الوضو، التاسع و غسل الجنابه، م 12. [57]. العروة الوثقى، فصل فى مستحبات غسل الجنابه، م 10. [58]. توضیح المسائل مراجع، م 386 ؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 185 و نورى، توضیح المسائل، م 387 ؛ مکارم توضیح المسائل، م 398. [59]. توضیح المسائل، م 379. [60]. توضیح المسائل، م 392. [61]. امام، تعلیقات على العروة، فصل فی التیمم، م 18. [62]. وحید، منهاج الصالحین، ج 2، م 354 ؛ تبریزى، منهاج الصالحین، ج 1، م 354؛ بهجت، وسیلة النجاة، ج1، م 481؛ صافى، هدایة العباد، ج 1، م 489؛ تعلیقات على العروة، احکام التیمم، م 18. [63]. تعلیقات عروه، ص 106، ذیل مسئله 18 فصل فی التیمم. [64]. تعلیقات على العروة، التیمم، م 18. [65]. توضیح المسائل مراجع، م 700. [66]. اجوبة‌الاستفتاآت، س 209. [67]. توضیح المسائل مراجع، م 669 ؛ نورى، توضیح المسائل، م 670 ؛ وحید، توضیح المسائل، م 676. [68]. العروة الوثقى، فصل فى التیمم، الرابع. [69]. توضیح المسائل مراجع، م 670؛ نورى، توضیح المسائل، م 671؛ وحید، توضیح المسائل، م 677 و دفتر خامنه اى. [70]. العروة الوثقى، فصل فى التیمم، الثالث والرابع. [71]. توضیح المسائل مراجع، م 700 ؛ نورى، توضیح المسائل، م 701 ؛ وحید، توضیح المسائل، م 707. [72]. خامنه‌ای، استفتاآت جدید، س 40 ؛ بهجت، وسیله النجاه، م 493 . [73]. مکارم، عروه فصل فی کیفیه التیمم الثانی ؛ نوری،‌حاشیه عروه، ص 112؛ وحید و تبریزی و سیستانی،‌ منهاج، م 364. [74]. هدایه العباد، م 503. [75]. امام، استفتاآت، ج 1، تیمم، س 243 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 136؛ دفتر: همه. [76]. توضیح المسائل مراجع، م 701؛ نورى، توضیح المسائل، م 702؛ وحید، توضیح المسائل، م 707 و دفتر: خامنه اى. [77]. توضیح المسائل مراجع، م 723؛ وحید، توضیح المسائل، م 730 و دفتر: خامنه اى. [78]. مکارم و سیستانى، توضیح المسائل مراجع، م 723 و نورى، توضیح المسائل، م 724. [79]. خامنه‌‌ای، اجوبة‌الاستفتاآت، س 489؛ بهجت، استفتاآت، احکام تیمم، س 1113؛ تبریزی، استفتاآت، س280؛ فاضل، استفتاآت، ج 1، س 192؛ دفتر نوری. [80]. مکارم، استفتاآت، ج 2، س 133؛ دفتر صافی. [81]. توضیح المسائل مراجع، م 685 و 686 [82]. امام، تحریر الوسیله، کتاب الطهاره، التیمم، القول فیما یتمم به، م 1؛ تبریزى، استفتاآت، س 288 ؛ العروة‌الوثقى، ج 1، فیما یصح التیمم به. [83]. توضیح المسائل مراجع، م 685. [84]. بهجت، وسیله النجاة، ج 1، م 485 و نورى، توضیح المسائل، م 685. [85]. سیستانى، توضیح المسائل مراجع، م 685 و وحید، توضیح المسائل، م 692 و خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 210. [86]. امام، سیستانى و فاضل، تعلیقات على العروة، فصل فیما یصح التیمم به؛ وحید، توضیح المسائل، م 692 و خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س210. [87]. مکارم، تعلیقات على العروة، فصل فیما یصح التیمم به و تبریزى، منهاج الصالحین، ج 1، م 357. [88]. نورى، تعلیقات على العروة، فصل فیما یصح التیمم به ؛ صافى، هدایة العباد، ج 1، م 494 ؛ بهجت، وسیلة‌النجاه، ج 1، م 485. [89]. توضیح المسائل مراجع، م 726؛ نورى، توضیح المسائل، م 726؛ وحید، توضیح المسائل، م 7333 و خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 202 و 204. [90]. توضیح المسائل مراجع، م 724 و دفتر: خامنه اى. [91]. وحید، منهاج الصالحین، ج 2، م 381 ؛ تبریزى، منهاج الصالحین، ج 1، م 381. [92]. بهجت، وسیلة النجاة، ج 1، م 510. [93]. صافى، توضیح المسائل، م 732. [94]. استفتاآت جدید، ص 10، ش 37، چاپ 1389. [95]. توضیح المسائل مراجع، م 726، وحید، توضیح المسائل، م 733. [96]. امام، توضیح المسائل مراجع، م 726 و نورى، توضیح المسائل، م 727. [97]. اجوبة‌الاستفتاآت، س 202 و 204. [98]. توضیح المسائل، م 667. [99]. توضیح المسائل مراجع، م 727؛ نورى، توضیح المسائل، م 728؛ وحید، توضیح المسائل، م 734 و دفتر خامنه اى. [100]. توضیح المسائل مراجع، م 971؛ نورى، توضیح المسائل، م 971 و وحید، توضیح المسائل، م 978؛ دفتر: خامنه اى. [101].توضیح المسائل مراجع، م 970، خامنه‌ای، سایت، استفتاءات جدید، س 192. [102]. توضیح المسائل مراجع، م 969. [103]. امام، استفتاءات، ج1، احکام نماز، س 95، بهجت، استفتاءات، قسمت نماز، س 775، فاضل، استفتاءات، ج1، س 526 و ج2، س 258، وحید، استفتاءات، قسمت افعال نماز، س 17، مکارم، استفتاءات جدید، ج1، س 187. [104]. توضیح المسائل مراجع، م 972. [105]. توضیح المسائل مراجع، م 974، بهجت، استفتاءات، قسمت نماز، س 430. [106]. توضیح المسائل مراجع، م 880؛ فاضل، استفتاءات، ج1، س 268. [107]. بهجت، استفتاءات، قسمت نماز، س 435؛ و دفتر همه مراجع. [108]. خامنه‌ای، اجوبة، س 457. [109].توضیح المسائل مراجع، م 976. [110]. سیستانی، توضیح المسائل، م 962. [111]. صافی، توضیح المسائل، م 985؛ نوری، توضیح المسائل، م 977؛ مکارم، توضیح المسائل، م 893. [112]. تبریزی، توضیح المسائل، م 985؛ وحید، توضیح المسائل، م 985. [113]. توضیح المسائل مراجع، م 975. [114]. مکارم، توضیح المسائل، م 894. [115]. امام، استفتاءات، ج1، احکام نماز، س 95 و97؛ بهجت، استفتاءات، قسمت نماز، س 421؛ مکارم، استفتاءات جدید، ج1، س 187و ج2، س 246؛ و دفتر مراجع. [116]. فاضل، استفتاءات، ج1، س 260. [117]. توضیح المسائل مراجع، م 1037 و 1038 و 1069 و 1070؛ بهجت، استفتاءات، قسمت نماز، س 606. [118].توضیح المسائل مراجع، م 972 و 974؛ بهجت، استفتاءات، قسمت نماز، س 646؛ فاضل، استفتاءات، ج2، س 259. [119]. توضیح المسائل مراجع، م 1068 و 1069؛ امام، استفتاءات، ج1، احکام نماز، س 130؛ خامنه‌ای، سایت، استفتاءات جدید، س 192؛ نوری، استفتاءات ج1، س 134؛ بهجت، استفتاءات، قسمت نماز، س 635. [120]. توضیح المسائل مراجع، م 1068 و 1069؛ امام، استفتاءات، ج1، احکام نماز، س 130 و دفتر مراجع. [121]. بهجت، استفتاءات، قسمت نماز، س 431 و دفتر مراجع. [122]. توضیح المسائل مراجع، م 970 و 971. [123]. مکارم، استفتاءات جدید، ج2، س 246 و دفتر مراجع. [124]. فاضل، استفتاءات، ج1، س 526؛ بهجت، استفتاءات، قسمت نماز، س 879؛ و دفتر مراجع. [125]. بهجت، استفتاءات، قسمت نماز، س 879؛ دفتر مراجع. [126]. مکارم، استفتاءات جدید، ج3، س 224؛ نوری، استفتاءات ج1، س 107؛ و دفتر مراجع. [127]. توضیح المسائل مراجع، م 778. [128]. صافی، توضیح المسائل، م 786. [129]. سیستانی توضیح المسائل، م 765. [130]. مکارم، توضیح المسائل، م 716. [131]. توضیح المسائل مراجع، م 1133. [132]. مکارم، توضیح المسائل، م 1015. [133]. وحید، توضیح المسائل، م 1142. [134]. سیستانی، توضیح المسائل، م 1119. [135]. توضیح المسائل مراجع، م 1133؛ نوری، استفتاءات، ج1، س 114. [136]. فاضل، استفتاءات، ج2، س 281 و دفتر مراجع. [137]. خامنه‌ای، اجوبة، س 297؛ مکارم، استفتاءات، ج 3، س 41؛ دفتر مراجع. [138].امام، استفتاءات، ج1، احکام نماز، س 92؛ بهجت، استفتاءات، قسمت نماز، س 432 و 599؛ سیستانی سایت؛ مکارم، توضیح المسائل، م 929 و دفتر مراجع. [139]. توضیح المسائل مراجع، م 1027. [140]. مکارم، توضیح المسائل، م 929. [141]. مکارم، توضیح المسائل جدید، م 938؛ دفتر مراجع. [142]. توضیح المسائل مراجع، م 1036؛ خامنه‌ای، سایت، استفتاءات جدید، س 192؛ بهجت، استفتاءات، قسمت نماز، س 598. [143]. صافی، توضیح المسائل، م 1045. [144]. عروة الوثقی، فصل فی القیام، م 15؛ و دفتر همه مراجع. [145]. توضیح المسائل مراجع، م 1034 و 1035؛ مکارم، استفتاءات جدید، ج2، س 254. [146]. امام، استفتاءات، ج1، احکام نماز، س 130؛ خامنه‌ای، سایت، استفتاءات جدید، س140؛ بهجت، استفتاءات، قسمت نماز، س 645. [147]. مکارم، استفتاءات جدید، ج1، س 198. [148]. خامنه‌ای، اجوبة، س 494؛ بهجت، استفتاءات، قسمت نماز، س 646؛ فاضل، استفتاءات، ج2، س 270؛ نوری، استفتاءات ج1، س 134 و دفتر مراجع. [149]. توضیح المسائل مراجع، م 1068 و 1069؛ خامنه‌ای، اجوبة، س 494. [150]. توضیح المسائل مراجع، م 1068؛ خامنه‌ای، سایت، استفتاءات جدید، س 192. [151].توضیح المسائل مراجع، م 1069؛ خامنه‌ای، سایت، استفتاءات جدید، س 192. [152]. توضیح المسائل مراجع، م 1068 و 1069؛ امام، استفتاءات، ج1، احکام نماز، س 130؛ خامنه‌ای، سایت، استفتاءات جدید، س 192؛ نوری، استفتاءات ج1، س 134. [153]. امام، استفتاءات، ج1، احکام نماز، س 130؛ خامنه‌ای، سایت، استفتاءات جدید، س 192؛ نوری، استفتاءات ج1، س 134 و دفتر مراجع. [154]. بهجت، استفتاءات، قسمت نماز، س 666؛ توضیح المسائل مراجع، م 1062 و 1063. [155]. سیستانی، توضیح المسائل، م 1055 و وحید، توضیح المسائل، م 1078؛ دفتر مراجع. [156]. بهجت، استفتاءات، قسمت نماز، س 633؛ دفتر مراجع. [157]. توضیح المسائل مراجع، م 1070. [158]. فاضل، استفتاءات، ج2، س 270؛ خامنه‌ای، سایت، استفتاءات جدید، س 192؛ دفتر مراجع. [159]. توضیح المسائل مراجع، 1066؛ نورى، توضیح المسائل، م 1067 و وحید، توضیح المسائل، م 1075. خامنه‌ای، استفتاءات جدید، س 132. [160].توضیح المسائل مراجع، م 1067؛ بهجت، استفتاءات، احکام نماز قسمت سجده، س 669. [161].توضیح المسائل مراجع، م 779؛ نوری، توضیح المسائل، م 780. [162]. امام، استفتاءات، ج1، احکام نماز، س33؛ تبریزی، استفتاءات، س 461؛ و دفتر مراجع. [163]. بهجت، استفتاءات، قسمت نماز، س 45؛ امام، استفتاءات، ج1، احکام نماز، س33؛ تبریزی، استفتاءات، س 461. [164]. بهجت، استفتاءات، قسمت نماز، س 47؛ دفتر همه مراجع. [165]. مکارم، استفتاءات جدید، ج1، س 111؛ فاضل، استفتاءات، ج1، س 239؛ و دفتر همه مراجع. [166]. فاضل، استفتاءات، ج2، س 244؛ بهجت، استفتاءات، قسمت نماز، س 48؛ و دفتر مراجع. [167]. توضیح المسائل مراجع، م 955 و 1117؛ خامنه‌ای، سایت، استفتاءات جدید، س 145. [168]. بهجت، استفتاءات، قسمت نماز، س 704؛ دفتر همه مراجع. [169]. توضیح المسائل مراجع، م 855 و دفتر مراجع. [170]. توضیح المسائل مراجع، م 849 و خامنه‌ای، استفتاءات جدید، س 128. [171]. سیستانی، توضیح المسائل، م 835. [172]. توضیح المسائل مراجع، م 852؛ خامنه‌ای، اجوبة، س342 و استفتاءات جدید، س 131 و 143. [173]. فاضل، توضیح المسائل، م 869؛ بهجت، توضیح المسائل، م 716. [174]. سیستانی، توضیح المسائل، م 838؛ وحید، توضیح المسائل، م 858. [175]. صافی، توضیح المسائل، م 860. [176]. توضیح المسائل مراجع، م848؛ خامنه‌ای، اجوبة، س342. [177]. سیستانی، توضیح المسائل، م 838؛ وحید، توضیح المسائل، م 858. [178]. خامنه‌ای، استفتاءات جدید، س 131 و 143؛ تبریزی، استفتاءات، س 402؛ مکارم، استفتاءات،ج2، س160 و دفتر: مراجع. [179]. سیستانی، توضیح المسائل، م 838؛ وحید، توضیح المسائل، م 858. [180]. خامنه‌ای، استفتاءات جدید، س 141؛ بهجت، استفتاءات، احکام نماز، س99 و دفتر: مراجع. [181]. توضیح المسائل مراجع، م 852. [182]. توضیح المسائل، م 716 و استفتاءات، احکام لباس و بدن نمازگزار، س 95. [183].توضیح المسائل، م 860. [184]. صافی، توضیح المسائل، م 860. [185]. مکارم، توضیح المسائل، م 778 و استفتاءات، ج 3، س 187. [186]. بهجت، استفتاءات، زخم و شکستگی اعضای وضو، س 643؛ فاضل، استفتاءات،ج1، س 77؛ مکارم، استفتاءات،ج2، س 53 و ج 3، س 30؛ دفتر: مراجع. [187].بهجت، استفتاءات، احکام لباس و بدن نمازگزار، س 93؛ فاضل، استفتاءات،ج1، س 252؛ دفتر: مراجع. [188]. توضیح المسائل مراجع، م 849 و خامنه‌ای، استفتاءات جدید، س 128؛ بهجت، استفتاءات، احکام لباس و بدن نمازگزار، س 94؛ مکارم، استفتاءات،ج1، س 125 و ج2، س 162. [189]. توضیح المسائل مراجع، م 803، 848 و 851؛ فاضل، استفتاءات،ج1، س 245. [190]. توضیح المسائل مراجع، م 848؛ امام، استفتاءت، ج1، احکام لباس نمازگزار، س 36؛ فاضل، استفتاءات،ج1، س 59؛ نوری، استفتاءات، ج1، س 94. [191]. توضیح المسائل مراجع، م 848؛ امام، استفتاءت، ج1، احکام طهارت، س 9؛ فاضل، استفتاءات،ج1، س246؛ مکارم، استفتاءات،ج1، س 126؛ خامنه‌ای، اجوبة، س 89؛ تبریزی، استفتاءات، س 346 و 446. [192].توضیح المسائل، مراجع، م 68. [193]. امام، تحریر الوسیلة، کتاب طهارت، فصل دراستنجاء، م 1؛ تبریزی، توضیح المسائل، م 68؛ صافی، توضیح‌المسائل، م 68؛ سیستانی، توضیح المسائل، م 64. [194]. توضیح المسائل مراجع، م 123 و‌125 و 126؛ خامنه‌ای، اجوبة، س 433. [195]. توضیح المسائل مراجع، م 65، 66 و 68؛ حضرت امام، استفتاءت، ج1، احکام طهارت، س 8؛ تبریزی، استفتاءات، س 346؛ فاضل، استفتاءات،ج1، س 246. [196]. توضیح المسائل مراجع، م 65، 66 و 68؛ امام،استفتاءات، ج1، احکام وضو، س 26 و احکام طهارت، س10 و دفتر مراجع. [197]. خامنه‌ای، اجوبة، س 91؛ دفتر مراجع. [198]. خامنه‌ای، اجوبة، س 95؛ توضیح المسائل مراجع، م 74؛ دفتر مراجع. [199]. توضیح المسائل مراجع، م 73 و 346؛ خامنه‌ای، اجوبة، س 278؛ بهجت، استفتاءات، احکام نجاسات، س 297. [200]. تبریزی، استفتاءات، س 87؛ دفتر مراجع. [201]. بهجت، استفتاءات، احکام نجاسات، س 296؛ فاضل، استفتاءات، ج2، س 92؛ مکارم، استفتاءات، ج 3، س 26؛ دفتر مراجع. [202]. توضیح المسائل مراجع، م 848 و دفتر همه مراجع. [203]. توضیح المسائل مراجع، م 313؛ تبریزی، استفتاءات، س 347. [204]. توضیح المسائل مراجع، م 313. [205]. توضیح المسائل مراجع، م 2440؛ فاضل، استفتاءات،ج1، س 59؛ بهجت، استفتاءات، احکام ازدواج و خانواده، س 762؛ دفتر مراجع. [206]. توضیح المسائل مراجع، م 2436؛ تبریزی، استفتاءات، س 1599. [207].خامنه‌ای، سایت، استفتاءات جدید، س140؛ مکارم، استفتاءات جدید، ج 1، س 198؛ امام، تحریرالوسیله، کتاب الصلاة، القول فی السجود، م 8 و دفتر همه مراجع. [208]. توضیح المسائل مراجع، م 848؛ مکارم، استفتاءات، ج 3، س 186؛ نوری، استفتاءات، ج1، س 94. [209].توضیح المسائل مراجع، م 802 و 849؛ خامنه‌ای، استفتاءات جدید، س 128. [210]. توضیح المسائل مراجع، م 802 و 849. [211]. امام، استفتاءت، ج1، احکام لباس نمازگزار، س 42؛ خامنه‌ای، اجوبة، س 268؛ بهجت، استفتاءات، احکام لباس و بدن نمازگزار، س 114؛ فاضل، استفتاءات، ج2، س 58 و دفتر مراجع. [212]. توضیح المسائل مراجع، مکان نمازگزار، شرط چهارم؛ خامنه‌ای، سایت، استفتاءات جدید، مکان نمازگزار، س 126؛ بهجت، استفتاءات، احکام لباس و بدن نمازگزار، س 120؛ فاضل، استفتاءات،ج1، س 251. [213].توضیح المسائل مراجع، م 813؛ خامنه‌ای، اجوبة، س 167 و استفتاءات جدید، س 128؛ امام، استفتاءت، ج1، احکام لباس نمازگزار، س 36و39؛ نوری، استفتاءات، ج1، س 94؛ فاضل، استفتاءات،ج1، س 251؛ مکارم، استفتاءات، ج 3، س 186. [214]. توضیح المسائل مراجع، م 848 ؛ خامنه‌ای، استفتاءات جدید، س 128؛ بهجت، استفتاءات، احکام لباس و بدن نمازگزار، س 119 و 120؛ فاضل، استفتاءات،ج1، س 251؛ نوری، استفتاءات، ج2، س 130. [215].توضیح المسائل مراجع، م 848؛ امام، استفتاءات، ج1، احکام نماز، س 174؛ خامنه‌ای، اجوبة، س 167؛ تبریزی، استفتاءات، س 447؛ فاضل، استفتاءات،ج1، س 367؛ نوری، استفتاءات، ج1، س 94. [216]. توضیح المسائل مراجع، م 802؛ خامنه اى، اجوبه، س 430؛ نورى، توضیح المسائل، م 803 و وحید، توضیح المسائل، م 808. [217]. توضیح المسائل مراجع، م 848؛ امام، استفتاءات، ج1، احکام لباس نمازگزار، س 36؛ فاضل، استفتاءات،ج1، س 58؛ تبریزی، استفتاءات، س 446؛ خامنه‌ای، اجوبة، س 89؛ مکارم، استفتاءات، ج 3، س 186؛ نوری، استفتاءات، ج1، س 94. [218]. دفتر همه مراجع. [219]. توضیح المسائل مراجع 803؛ نورى، توضیح المسائل، م 804 و وحید، توضیح المسائل، م 809. [220]. توضیح المسائل مراجع 803. [221]. بهجت، استفتاءات، احکام لباس و بدن نمازگزار، س 115؛ فاضل، استفتاءات،ج1، س 260 و دفتر مراجع. [222]. مکارم، استفتاءات، ج2، س 166؛ بهجت، استفتاءات، قسمت نماز، س 227؛ توضیح المسائل مراجع، احکام نماز، شرط چهارم. [223].خامنه‌ای، اجوبة، س 428؛ بهجت، استفتاءات، احکام لباس و بدن نمازگزار، س 124؛ فاضل، استفتاءات، ج2، س 98؛ نوری، استفتاءات، ج2، س 20 و 21؛ مکارم، استفتاءات،ج1، س 116. [224]. توضیح المسائل مراجع، م 143؛ خامنه‌ای، استفتاءات جدید، س 138 و 1024. [225]. توضیح المسائل مراجع، م 142 و 144 و 146؛ خامنه‌ای، اجوبة، س 282؛ تبریزی، استفتاءات، س 70 و س103؛ فاضل، استفتاءات، ج2، س 96 و97؛ نوری، استفتاءات، ج1، س 32. [226].توضیح المسائل مراجع، م 142 و 144 و 146؛ خامنه‌ای، اجوبة، س 277؛ فاضل، استفتاءات، ج2، س 97. [227]. العروة الوثقى، ج1، احکام النجاسات، م 2. [228]. امام، استفتاءات، ج1، ص 106، س 278؛ نوری، استفتاءات، ج1، س 34؛ دفتر مراجع. [229]. توضیح المسائل مراجع، 1533؛ نورى، توضیح المسائل، م 1530، وحید، توضیح المسائل، م 1541؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، 709. [230]. دفتر همه مراجع. [231]. امام، استفتاآت، ج1، نماز قضا، س 217؛ خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدید، قسمت نماز قضا؛ تبریزی، استفتاآت، س 600؛ نوری، استفتاآت، ج1، س146؛ مکارم، استفتاآت، ج2، س 312 و دفتر همه مراجع. [232]. العروه الوثقى، ج 2، شرایط صحه الصوم، السادس. [233]. توضیح المسائل مراجع، م 1743، 1744. [234]. تبریزى، سیستانى، وحید، منهاج الصالحین، شرایط صحه الصوم، م 1029. [235]. توضیح المسائل مراجع، م 1743، 1744 ؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 755. [236]. تبریزى، توضیح المسائل مراجع، م 1743 ؛ وحید، منهاج الصالحین، ج 2، م 1032. [237]. مکارم، توضیح المسائل مراجع، م 1743. [238]. سیستانى، منهاج الصالحین، ج 1، م 1032 ؛ بهجت، توضیح المسائل مراجع، م 1743. [239]. توضیح المسائل مراجع، م 1743 و 1744 ؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 753 ؛ وحید، توضیح المسائل، م 1751 و 1752. [240]. العروه الوثقى، ج 2، شرایط صحه الصوم، السادس. [241]. توضیح المسائل مراجع، م 1703 و 1744. [242]. امام، استفتاآت، ج 1، روزه، س 76 و 88 ؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 731، 732 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج1، س 568 و دفتر نورى. [243]. بهجت، توضیح المسائل، م 1363. [244]. مکام، استفتاآت، ج 2، س 439؛ صافی، 240 سوال پیرامون روزه، س 23. [245]. تبریزى، صراط النجاة، ج 1، س1182. [246]. توضیح المسائل مراجع، م 1583 ؛ وحید، توضیح المسائل، م 1591 ؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 732. [247]. توضیح المسائل مراجع، م 1646 ؛ وحید، توضیح المسائل، م 1654. [248]. امام، استفتاآت، ج 1، روزه، س 6 ؛ توضیح المسائل مراجع، م 1573 ؛ وحید، توضیح المسائل، م 1581؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س765. [249]. امام، سیستانى، فاضل و مکارم، تعلیقات على العروه الفصل الرابع، م 1؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س763 و دفتر وحید، بهجت. [250]. تبریزى، استفتاآت، س 640 و دفتر صافى. [251]. نورى، تعلیقات على العروه الفصل الرابع، م 1. [252]. توضیح المسائل مراجع، م 1583 -1573. [253]. فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 553 ؛ مکارم، استفتاآت، ج 1، س 284؛ دفتر: همه. [254]. استفتاآت، ج 2، س 2882. [255]. توضیح المسائل مراجع، م 1576 ؛ بهجت، توضیح المسائل، م 1284. [256]. توضیح المسائل مراجع، م 1576. [257]. توضیح المسائل، م 1339 و احکام ویژه (600 مساله) م 286. [258]. توضیح المسائل مراجع، م 1576 ؛ وحید، توضیح المسائل، م 1584. [259]. اجوبة‌الاستفتاآت، س 767 و استفتاآت جدید، سایت . [260]. خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 767؛ تبریزى، استفتاآت، س 681 ؛ مکارم، توضیح المسائل مراجع، م 1576 دفتر وحید. [261]. صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 473 و دفتر سیستانى و نوری. [262]. فاضل، جامع المسائل، ج 2، س 442. [263]. مکارم، توضیح المسائل، م 1339. [264]. تبریزى، استفتاآت، س 681 ؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 767؛ مکارم، توضیح المسائل مراجع، م1576. [265]. صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 473 و دفتر سیستانى. [266]. فاضل، جامع المسائل، ج 2، س 442. [267]. صافی،‌240 سوال پیرامون روزه، س 105؛ سیستانی، استفتاآت بخش روزه، س1؛ نوری، استفتاآت، ج2، س 251. [268]. مکارم، توضیح المسائل،م 1339واستفتاآت ج 2، س 424، فاضل، استفتاآت، ج2، س 393؛ بهجت، استفتاآت، روزه بیماران و ناتوانان، س 1412. [269]. دفتر. [270]. توضیح المسائل مراجع، م 1657 ؛ وحید، توضیح المسائل، م 1665. [271]. دفتر همه. [272]. امام، استفتاآت، ج 1، روزه، س 6 ؛ خامنه‌ای،‌استفتاء؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 551 ؛ مکارم، استفتاآت، ج 1، س285 ؛ نورى، استفتاآت، ج 1، س 212. [273]. صافى، 240 سوال پیرامون روزه، س 75 و 76. [274]. تبریزى، استفتاآت، س711 و دفتر وحید. [275]. دفتر بهجت. [276]. سیستانى، توضیح المسائل، م 1555. [277]. توضیح المسائل مراجع، م 1657. [278]. جامع المسائل،‌ ج 2، ص 21. [279]. امام، تحریرالوسیله، کتاب روزه، آنچه روزه ‌دار باید از آن امساک کند، مورد 9؛ خامنه‌ای، اجوبة‌الاستفتاآت، س 766؛ صافی،‌240 سوال پیرامون روزه، س 100؛ بهجت، جامع المسائل، کتاب صوم فصل دوم مبطلات روزه احقان. [280]. دفتر. [281]. خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 756 ؛ تبریزى، استفتاآت، س 646 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س485؛ دفتر: همه. [282]. امام، استفتاآت، ج 1، احکام روزه، س 39 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 563 ؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 512 ؛ دفتر: همه. [283]. توضیح المسائل مراجع، م 1703، 1707 ؛ وحید، توضیح المسائل، م 1711، 1715. [284]. توضیح المسائل مراجع، م 1706 ؛ وحید، توضیح المسائل، م 1714 ؛ بهجت، وسیله النجاه، ج 1، م 1173؛ دفتر:خامنه اى. [285]. سیستانى، توضیح المسائل مراجع، م1706. [286]. توضیح المسائل مراجع، م 1660، 1703. [287]. دفتر. [288]. دفتر . [289]. فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 73 و ج 2، س 99؛ تبریزى، استفتاآت، س 90 و 94؛ امام، استفتاآت، ج1، نجاسات، س 260 خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 307 - 304؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س150 و 152؛ نورى، استفتاآت، ج 2، س 23. سیستانی، توضیح المسائل م 108 و 109 و استفتاآت بخش الکل ؛ مکارم استفتاآت جدید ج 2 س 40. [290]. استفتاآت، بخش نجاسات، س 348 و توضیح المسائل، م 115و 116. [291]. توضیح المسائل مراجع، م 112، مکارم، توضیح المسائل، م 124. [292]. سیستانی، توضیح المسائل، م 108 و 109. [293]. توضیح المسائل مراجع، م 2633؛ مکارم، توضیح المسائل، م 2264و 2265، خامنه‌ای، استفتاآت سایت، قسمت خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها. [294]. امام استفتاآت، ج 2، صفحه 515، س 26 ؛ خامنه‌ای، استفتاآت جدید سایت، بخش خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها، س 1232 و 1222؛ نوری، استفتاآت، ج 2 س 23 و 776 مکارم، استفتاآت، ج 2، س 1427 و41 و 42؛ بهجت، استفتاآت، بخش مطهرات و نجاسات، س 351 و دفتر مراجع. [295]. خامنه‌ای، اجوبة‌الاستفتاآت، س 304 و 305 و استفتاآت جدید سایت، س 35 ؛ مکارم، استفتاآت ج 2 س 40؛ نوری، استفتاآت ج 2 س23 و 776 و دفتر مراجع. [296]. العروة الوثقى، ج 1، فى النجاسات، الخامس. [297]. توضیح المسائل مراجع، ج1، م 134؛ وحید، توضیح المسائل، م 135؛ صافى، هدایة العباد، ج 1، م 576 ؛ مکارم، توضیح المسائل، م 152، چاپ 1392و دفتر: خامنه اى. [298]. بهجت، وسیلة النجاة، ج 1، م 554. [299]. العروة الوثقى، ج 1، فى النجاسات، الخامس، م 12. [300]. دفتر: همه مراجع. [301]. توضیح المسائل مراجع، ج1، م 134؛ بهجت، وسیلة النجاة، ج 1، م 554؛ وحید، توضیح المسائل، م 135؛ صافى، هدایة العباد، ج 1، م 576 ؛ مکارم، توضیح المسائل، م 152، چاپ 1392 و دفتر: خامنه اى. [302]. توضیح المسائل مراجع، م 132؛ وحید، توضیح المسائل، م 133 و العروة الوثقى، ج 1،فى احکام النجاسات، م 6 و دفتر: خامنه اى. [303]. توضیح المسائل مراجع، ج 1، م 100. [304]. توضیح المسائل مراجع، ج 1، م 100. [305]. توضیح المسائل مراجع، ج 1، م 100. [306]. دفتر: همه. [307]. امام، سیستانى، مکارم، نورى و فاضل، تعلیقات على العروة الوثقى، ج 1، فى النجاسات، الخامس، م 8؛ بهجت، استفتاآت، ج 1، س 319 و خامنه اى، استفتاآت، سایت، قسمت خون؛ و تبریزى، صافى و وحید. [308]. توضیح المسائل مراجع، ج 1، م 104. [309]. مکارم توضیح المسائل، م 110 و دفتر: همه. [310]. توضیح المسائل مراجع، ج 1، م 91؛ نورى، توضیح المسائل، م 91؛ و خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 272. [311]. وحید توضیح المسائل، م 92 و استفتاء [312]. فاضل، ج1، س2082 و 2090؛ مکارم، استفتاآت، ج1، س1551 و 1573؛ صافى، هدایة العباد، ج2، النکاح، م22 و جامع الاحکام، ج2، س1706؛ نورى، استفتاآت، ج1، س957؛ بهجت، احکام و استفتاآت پزشکى، ص33، س20؛ امام، استفتاآت، ج3، (نظر)، س47 و 49 و 50؛ دفتر: خامنه اى، سیستانى، وحید. [313]. اجوبة‌الاستفتاآت، سوال 1312 صفحه 288؛ فاضل، ج 1، س 2082 و 2090؛ مکارم، استفتاآت، ج 1، س1551 و 1573 و احکام پزشکی، س 18؛ صافى، هدایة العباد، ج 2، النکاح، م 22 و جامع الاحکام، ج 2، س 1706؛ نورى، استفتاآت، ج 1، س 957؛ بهجت، احکام و استفتاآت پزشکى، ص 33، س 20؛ امام، استفتاآت، ج3، (نظر)، س 47 و 49 و50؛ تبریزى، صراطالنجاة، ج 1، س 978؛ دفتر: سیستانى، وحید [314]. خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س‌1313و 1314؛ مکارم، استفتاآت، ج1، س789؛ فاضل، جامع المسائل، ج1، س2093؛ نورى، استفتاآت، ج1، س931؛ صافى، جامع الاحکام، ج2، س1707؛ بهجت، احکام و استفتاآت پزشکى، ص31، س12؛ امام، استفتاآت، ج3، نظر، س49 و 50؛ تبریزى، صراط النجاة، ج5، س1022، دفتر: سیستانى و وحید. [315]. مکارم، استفتاآت، ج3، س 1397 و دفتر همه مراجع. [316]. خامنه‌ای، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1316؛ مکارم، استفتاآت، ج3، س 1397 و دفتر همه مراجع. [317]. خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س1203و1204و سایت، استفتاآت جدید، س 1067؛ صافى، جامع الاحکام، ج2، س1329؛ نورى، استفتاآت، ج2، س554؛ سیستانى، sistani.org، تصویر؛ تبریزى، صراط النجاة، ج5، س1129. دفتر: وحید، بهجت، امام، فاضل، مکارم. [318]. فاضل، ج1، س2082 و 2090؛ مکارم، استفتاآت، ج1، س1551 و 1573؛ صافى، هدایة العباد، ج2، النکاح 22 و جامع الاحکام، ج2، س1706؛ نورى، استفتاآت، ج1، س957؛ بهجت، احکام و استفتاآت پزشکى، ص33، س20؛ امام، استفتاآت، ج3، (نظر)، س47 و 49 و 50؛ دفتر: سیستانى و وحید. [319]. تبریزى، صراط النجاة، ج1، س978. [320]. بهجت، استفتاآت، احکام ازدواج و خانواده، قسمت لمس و تماس بدنی، س 771 و 777؛ دفتر همه مراجع. [321]. خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، س 1298؛ مکارم، نورى، فاضل و امام، تعلیقات على العروة، النکاح، ج35 و 48؛ صافى، هدایة العباد، ج2، (النکاح)، م22؛ توضیح المسائل مراجع، م2441؛ وحید، توضیح المسائل، م2450. [322]. سیستانى، منهاج الصالحین، ج3، النکاح، م20 و 21؛ تبریزى، صراط النجاة، ج5، س1039 و1024. [323]. صافى، هدایة العباد، ج2، النکاح، م22، نورى، استفتاآت، ج1، س933؛ امام، استفتاآت، ج3، (نظر)، س42 و 43 و84؛ بهجت، احکام و استفتاآت پزشکى، ص30، س5 و 6؛ فاضل، جامع المسائل، ج1، س2089؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1303؛ مکارم، استفتاآت، ج1، س1572؛ دفتر: وحید. [324]. سیستانى، منهاج الصالحین، ج2، النکاح، م21 و sistani.org، پزشکى، س1؛ تبریزى، استفتاآت، س1545 و صراط النجاة، ج5، س1024 و 1023. [325]. بهجت، احکام، استفتاآت پزشکى، ص31، س9؛ امام، فاضل، مکارم و نورى، تعلیقات على العروة، النکاح، م47؛ صافى، هدایه العباد، ج2، (النکاح)، م20؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج3، (النکاح)، م16؛ دفتر: وحید و تبریزى. [326]. خامنه‌ای، سایت، استفتائات جدید، قسمت احکام پزشکی، نوری، استفتاآت، ج1،س 933؛ سیستانی، سایت؛ مکارم، احکام پزشکی، س 583 ؛ دفتر همه مراجع. [327]. بهجت، احکام و استفتاآت پزشکى، ص30، س4 و 8، ص 33، س 18؛ نورى، استفتاآت، ج1، س943 و 933 و 956؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1303؛ امام، استفتاآت، ج3، نظر، س42 و 43؛ فاضل، جامع المسائل، ج1، س2091 و 2087؛ مکارم، استفتاآت، ج1، س803 و 1567؛ صافى، هدایة العباد، ج2، النکاح، م22؛ دفتر: وحید [328]. سیستانى، sistani.org، پزشکى، س1 و منهاج الصالحین، ج2، (النکاح)، م21؛ تبریزى، صراط النجاة، ج5، س1023 و 1024 و استفتاآت، س1545. [329]. خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدید؛ فاضل، استفتاآت، ج1، س 2093؛ مکارم، استفتاآت، ج1، س 794؛ و دفتر همه مراجع. [330]. امام، استفتاآت، ج 3،( نظر)، س 47 و 49 و71؛ خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، س 1297؛ مکارم، احکام پزشکی، س 18؛ فاضل، ج 1، س 2082 و 2091؛ صافى، هدایة العباد، ج 2، النکاح، م 22 و جامع الاحکام، ج2، س 1706؛ نورى، استفتاآت، ج 1، س 957؛ بهجت، احکام و استفتاآت پزشکى، ص 33، س 20؛ دفتر: سیستانى، وحید. [331]. خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، س 1300 ؛ و دفتر همه مراجع. [332]. خامنه‌ای، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1300 و استفتاآت جدید، س 1292 و 972 ؛ نوری، استفتاآت، ج1، س943؛ مکارم، استفتاآت، ج1، س 1435 و دفتر همه مراجع. [333]. بهجت، احکام و استفتاآت، ص29، س3 و 4؛ مکارم، نورى، فاضل و امام، تعلیقات على العروة النکاح، م35؛ صافى، هدایة العباد، ج2، (النکاح)، م22؛ وحید، توضیح المسائل م2450؛ توضیح المسائل مراجع م2441. [334]. تبریزى، صراط النجاة، ج5، س1023 و 1024 و استفتاآت، س 1545؛ سیستانى، sistani.org، پزشکى، س1 و منهاج الصالحین، ج2، (النکاح)، م20 و 21؛ [335]. صافى، جامع الاحکام، ج2، س 1712 و هدایة العباد ج2، النکاح، م22، بهجت، احکام و استفتاآت پزشکى، ص29، س3 و 4 و توضیح المسائل م1933؛ امام، استفتاآت، ج3، (نظر)، س6 و 39 و تعلیقات على العروة، (النکاح)، م35. [336]. مکارم، استفتاآت ج2، م1043؛ تبریزى، استفتاآت، س1591؛ وحید، توضیح المسائل، م 2497؛ دفتر: فاضل و سیستانى. [337]. العروه الوثقى، ج2، النکاح، م35 و 48. [338]. خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، س 1296 ؛ و دفتر همه مراجع. [339]. امام، استفتاآت، ج3، نظر، س 85 و 79؛ خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدید، قسمت پزشکی؛ بهجت، استفتاآت، قسمت پزشکی، س567 ؛ فاضل، استفتاآت، ج1، س 2079؛ مکارم، استفتاآت، ج1، س1433؛ سیستانی، توضیح المسائل، م 2459؛ نورى، استفتاآت، ج1، س933 ؛ و دفتر همه مراجع. [340]. مکارم، تعلیقات على العروة، احکام التخلى م13؛ امام، توضیح المسائل مراجع، م2442؛ صافى، هدایة العباد، ج1، (احکام التخلى) م72؛ دفتر: تبریزى. [341]. نورى، توضیح المسائل م، 2438؛ فاضل، توضیح المسائل مراجع، م2442. [342]. وحید، توضیح المسائل م2451؛ بهجت، وسیلة النجاة، ج1، احکام التخلى م64. [343]. سیستانى، توضیح المسائل م 2460 . [344]. مکارم، استفتاآت، ج1، س803 و 1567؛ فاضل، جامع المسائل، ج1، س2091 و 2087؛ بهجت، احکام و استفتاآت پزشکى، ص30، س4 و 8؛ امام، استفتاآت، ج3، نظر، س42؛ نورى، استفتاآت، ج1، س933 و 943؛ خامنه اى، سایت، نگاه؛ صافى، هدایة العباد، ج2، (النکاح)، م22 و دفتر: وحید. [345]. سیستانى، منهاج الصالحین، ج3 النکاح م21 و sistani.org، پزشکى، س 1 و 5؛ تبریزى، صراط النجاة، ج5 س1023 و 1024 و استفتاآت س 1545. [346]. با اقتباس از منابع عنوان «ورزش مردان» و «انجام سونوگرافى زنان» و العروة الوثقى، ج2، النکاح، م47 و 35. [347]. با اقتباس از منابع عنوان «ورزش مردان» و «انجام سونوگرافى زنان» و العروة الوثقى، ج2،النکاح، م47 و 35. [348]. بهجت، استفتاآت، احکام غسل جنابت، س 844 ؛ و دفتر: همه مراجع. [349]. خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1303؛ مکارم، استفتاآت، ج1، س803 و 1567؛ فاضل، جامع المسائل، ج1، س2091 و 2087؛ بهجت، احکام و استفتاآت پزشکى، ص30، س4 و 8؛ امام، استفتاآت، ج3، نظر، س42؛ نورى، استفتاآت، ج1، س933 و 966؛ صافى، هدایة العباد، ج2، النکاح، م22 و دفتر: وحید. [350]. تبریزى، صراط النجاة، ج5، س1023 و 1024 و استفتاآت، س1545؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج3، النکاح، م21 و sistani.org پزشکى، س1 و 5. [351]. خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1303؛ مکارم، استفتاآت، ج1، س803 و 1567؛ فاضل، جامع المسائل، ج1، س2091 و 2087؛ بهجت، احکام و استفتاآت پزشکى، ص30، س4 و 8؛ امام، استفتاآت، ج3، نظر، س42؛ نورى، استفتاآت، ج1، س933 و 966؛ صافى، هدایة العباد، ج2، (النکاح)، م22 و دفتر: وحید. [352]. تبریزى، صراط النجاة، ج5، س1023 و 1024 و استفتاآت، س1545؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج3، النکاح، م21 و sistani.org پزشکى، س1 و 5. [353]. خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدید، احکام پزشکی؛ و دفتر همه مراجع. [354]. امام، استفتاآت، ج3، صفحه 276، س 70 و 71؛ بهجت، استفتاآت،قسمت احکام ازدواج و خانواده، لمس و تماس بدنی، س 761؛ مکارم، استفتاآت، ج 3، س 1398 و 1399؛ و دفتر همه. [355]. مکارم، استفتاآت، ج3، س 1404؛ دفتر همه مراجع [356]. خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، س 1301؛ فاضل، استفتاآت، ج 2 ،س 1274؛ مکارم، استفتاآت، ج 1، س1563؛ سیستانی،سایت، سوالها و جوابها، قسمت پزشکی و دفتر مراجع. [357]. خامنه‌ای، سایت، استفتائات جدید، جراحی زیبایی؛ فاضل، استفتاآت، ج2، س 1274؛ مکارم، استفتاآت، ج1، س 1563؛ نوری، استفتاآت، ج 1، س 971؛ سیستانی، سایت، سوالها و جوابها، بخش زینت و عمل جراحی و دفتر مراجع. [358]. خامنه‎‌ای، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1279و 1280؛ مکارم، احکام ویژه، م 110و احکام پزشکی، س 268و269؛ نوری، استفتاآت، ج1،س 963و ج2، س925؛ صافی، سایت؛ سیستانی، سایت ودفتر مراجع. [359]. دفتر همه مراجع. [360]. دفتر همه مراجع. [361]. خامنه‌ای، سایت، استفتائات جدید، مسائل متفرقه پزشکی؛ مکارم، استفتاآت ج1، س 1556و1558 و ج 3، 1426 و 1427 ؛ دفتر مراجع. [362]. خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدید، قسمت احکام پزشکی ؛ و دفتر همه مراجع. [363]. خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدید، قسمت احکام پزشکی؛ مکارم، استفتاآت، ج3، س 1486؛ و دفتر همه مراجع. [364]. خامنه‌ای، سایت، استفتائات جدید، مسائل متفرقه پزشکی؛ نوری، استفتاآت، ج 1، س 950؛ مکارم، استفتاآت، ج3، س 1410، دفتر: همه مراجع. [365]. خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدید، احکام پزشکی؛ و دفتر همه مراجع. [366]. دفتر همه مراجع. [367]. خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدید، احکام پزشکی؛ مکارم، احکام پزشکی، س 66 و 69 و استفتاآت، ج2، س 1795؛ و دفتر همه مراجع. [368]. خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدید، قسمت احکام پزشکی؛ و دفتر همه مراجع. [369]. خامنه‌ای، سایت، استفتائات جدید، مسائل متفرقه پزشکی. [370]. فاضل، استفتاآت، ج 2، س 1264؛ مکارم، استفتاآت ج 3، س 1375. [371]. خامنه‌ای، سایت، استفتائات جدید، مسائل متفرقه پزشکی؛ بهجت، استفتاآت، قسمت پزشکی، س 530 و 535 ؛ فاضل، استفتاآت، ج 1، س 2041؛ مکارم، استفتاآت، ج 1، س 1393. [372]. خامنه‌ای، سایت، استفتائات جدید، مسائل متفرقه پزشکی؛ مکارم، استفتاآت، ج 1، س 1429 و دفتر همه مراجع. [373]. مکارم، استفتاآت، ج 2، س 1713؛ نوری، استفتاآت،ج 1، س 941 و دفتر همه مراجع. [374]. خامنه‌ای، سایت، استفتائات جدید، مسائل متفرقه پزشکی؛ مکارم، استفتاآت، ج 1، س 1428 و احکام پزشکی، س 422؛ و دفتر مراجع. [375]. خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدید، احکام پزشکی؛ فاضل، استفتاآت، ج1، س 2040؛ مکارم، استفتاآت، ج1،س 1426؛ بهجت، جامع المسائل، کتاب اجاره، فصل سوم، م 5؛ و دفتر همه مراجع. [376]. خامنه‌ای ،سایت،استفتاآت جدید، قسمت پزشکی؛ فاضل، استفتاآت، ج1، س 2055؛ مکارم، احکام پزشکی، س 74؛ بهجت، استفتاآت، پزشکی، س 523 و دفتر همه مراجع. [377]. خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدید؛ و دفتر همه مراجع. [378]. بهجت، احکام پزشکى، ص 46 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج1، س 2142؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س1280 و 1312؛ مکارم، استفتاآت، ج 1، س 1471 ؛ نورى، استفتاآت،2، س 893؛ سیستانى، توضیح المسائل، احکام تشریح، م 57 ؛ وحید، توضیح المسائل، م 2893. [379]. تحریرالوسیله، ج 2، ص 624، احکام التشریح، م 3 ؛ امام، توضیح المسائل، م 2880. [380]. استفتاآت، س 2062 و 2068. [381]. خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدید، قسمت تشریح میت. [382]. تبریزی، استفتاآت، قسمت پیوند زدن و کالبد شکافی، س 2098 و 2099. [383]. فاضل، استفتاآت، ج1، س 2135 و 2127. [384]. سیستانی، توصیح المسائل، م 2853 و 2855 و سایت. [385]. نوری،استفتاآت، ج1، س 975 و 995. [386]. مکارم، استفتاآت، ج 3، س 1429 و احکام پزشکی، س 286. [387]. خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدید، قسمت تشریح میت؛ بهجت، استفتاآت، قسمت جراحی، تشریح و پیوند، س 1175؛ مکارم، استفتاآت، ج1، س 1472؛ امام، استفتاآت، ج2، مکاسب محرمه، تشریح، ترقیع و تلقیح، س 116 و 119؛ تبریزی، استفتاآت، س 2108؛ فاضل، استفتاآت، ج1، س 2146. [388]. خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدید، ؛ فاضل، استفتاآت، ج1، س 2152 و دفتر مراجع. [389]. خامنه‌ای، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1311و 1318 و سایت، استفتاآت جدید، س 1006؛ فاضل، استفتاآت، ج1، س 2100؛ و دفتر مراجع. [390]. خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدید، احکام پزشکی؛ تبریزی، استفتاآت، س 2080 و 2082؛ بهجت، استفتاآت، قسمت امور پس از مرگ، س 1193؛ و دفتر مراجع. [391]. مکارم، استفتاآت، ج 1، س 1566 و احکام ویژه (600 مساله) م 111 و 112. [392]. فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 2142 بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، م 24؛ تبریزى، استفتاآت، س2071 و 2058 و دفتر، امام. [393]. خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1291. [394]. نورى، استفتاآت، ج 1، س 995. [395]. مکارم، استفتاآت، ج 1، س 1456. [396]. امام، تحریر الوسیله، ج 2، التشریح، م 5؛ وحید، توضیح المسائل، م 2894؛ سیستانى، توضیح المسائل، احکام پیوند، م 59؛ تبریزی، استفتاآت جدید، ج 1، س 2073. [397]. خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1292. [398]. استفتاآت جدید، ج 1، ص 471، س 2066. [399]. فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 2128؛ بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، م 24. [400]. نورى، استفتاآت، ج 1، س 999. [401]. مکارم، استفتاآت، ج 1، س 1442 و 1443. [402]. بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، م 24؛ امام، تحریر الوسیله، ج 2، التشریح، م 5؛ سیستانى، توضیح المسائل، احکام پیوند، م 60. [403]. فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 2130. [404]. احکام پزشکی، ص 10، س 282. [405]. استفتاآت، ج 1، س 999. [406]. امام، تحریر الوسیله، ج 2، التشریح، م 6؛ سیستانى، توضیح المسائل، احکام پیوند، م 64؛ وحید، توضیح‌المسائل، م2897؛ مکارم، استفتاآت، ج 1، س 1461؛ بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، م24؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س2127؛ تبریزى، استفتاآت، س 2064؛ نورى، استفتاآت، ج 1، س997. [407]. فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 2126 و دفتر همه مراجع. [408]. خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1292؛ نورى، استفتاآت، ج 1، س 992؛ مکارم، استفتاآت، ج 1، س 1442 و 1443. [409]. امام، تحریر الوسیله، ج 2، التشریح، م 5؛ سیستانى، توضیح المسائل، احکام پیوند، م 61؛ وحید، توضیح‌المسائل، م 2894. [410]. فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 2127؛ بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، م 24. [411]. تبریزى، استفتاآت، س 2083. [412]. امام، تحریر الوسیله، ج 2، التشریح، م 5؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 2128؛ نورى، استفتاآت، ج 1، س992؛ مکارم، استفتاآت، ج 2، س 1741؛ تبریزى، استفتاآت، س 2072 و دفتر وحید و سیستانى. [413]. اجوبة‌الاستفتاآت، س 1287. [414]. دفتر. [415]. استفتاآت،‌ج 1، س 998 و 999. [416]. امام، تحریر الوسیله، ج 2، التشریح، م 5 و 7؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1288؛ نورى، استفتاآت، ج1، س 992 و 995؛ سیستانى، توضیح المسائل، احکام پیوند، م 58 و 61 ؛ تبریزى، استفتاآت، س 2075؛ وحید، توضیح المسائل، م2894 ؛ وحید، منهاج الصالحین، ج 3، ص 577 و دفتر بهجت. [417]. مکارم، استفتاآت، ج 1، س 1443 و دفتر مکارم ؛ احکام پزشکی، ص 133، س 336. [418]. فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 2135. [419]. استفتاآت، ج 1، ص 992. [420]. استفتاآت، ج 2، ص 44، س 120 و 121. [421]. خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1290. [422]. بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، م 24. [423]. فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 2130. [424]. مکارم، استفتاآت، ج 1، س 1448. [425]. سیستانى، توضیح المسائل، احکام پیوند، م 64؛ نورى، استفتاآت، ج 1، س 997؛ وحید، توضیح المسائل، م 2895. [426]. تبریزى، صراط النجاة، ج 5، س 1000 و 1001. [427]. امام، تحریر الوسیله، ج 2، التشریح، م 6؛ سیستانى، توضیح المسائل، احکام پیوند، م 59؛ وحید، توضیح المسائل، م2894؛ نورى، استفتاآت، ج 2، س 902 و دفتر بهجت و فاضل، مکارم، خامنه اى و تبریزى. [428]. العروة الوثقى، فصل فى غسل المیت و فصل فى تغسیل المیت. [429]. خامنه‌ای، اجوبة‌الاستفتاآت، س 256 و دفتر: همه مراجع. [430]. توضیح المسائل مراجع، م 531. [431]. امام، فاضل، نورى، تعلیقات على العروة، فى غسل المیت، م 20؛ بهجت، وسیله النجاة، ج 1، م 325؛ تبریزى، منهاج الصالحین، ج 1، م 333؛ وحید، منهاج الصالحین، ج 2، م 333؛ دفتر: خامنه اى. [432]. مکارم، تعلیقات على العروة، فى غسل المیت، م 20. [433]. توضیح المسائل مراجع، م 529؛ نورى، توضیح المسائل، م 530؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 229 و 252. [434]. توضیح المسائل مراجع، م 529. [435]. توضیح المسائل مراجع، م 529 و وحید، توضیح المسائل، م 535. [436]. العروة الوثقى، فصل فى غسل المیت؛ خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدید، قسمت غسل مس میت. [437]. دفتر همه مراجع. [438]. بهجت، استفتاآت، غسل میت، س 1282؛ مکارم، احکام ویژه (600 مساله) م 111؛ سیستانی، توضیح المسائل، م 2856؛ فاضل، استفتاآت، ج2، س 201؛ و دفتر همه مراجع. [439]. العروة الوثقى، فصل فى غسل المیت. [440]. العروة الوثقى، فصل فى غسل المیت. [441] . العروة الوثقى، فصل فى غسل المیت و توضیح المسائل مراجع، م 521 و 522 . [442]. توضیح المسائل مراجع، م 524 و وحید، توضیح المسائل، م 530. [443]. توضیح المسائل مراجع، م 524 و وحید، توضیح المسائل، م 530. [444]. مکارم، توضیح المسائل، م 500. [445]. سیستانی، توضیح المسائل، م 513. [446]. امام، استفتاآت، ج3، سوالات متفرقه، انتقال خون، س 166؛ خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدید، احکام پزشکی؛ مکارم، استفتاآت، ج2، س 1789؛ نوری، استفتاآت، ج1، س 969؛ و دفتر همه مراجع. [447]. امام، استفتاآت، ج3، سوالات متفرقه، انتقال خون، س 166؛ خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدید، احکام پزشکی؛ مکارم، استفتاآت، ج2، س 1789؛ نوری، استفتاآت، ج1، س 969؛ و دفتر همه مراجع. [448]. امام، تحریر الوسیله، ج 2، التشریح، بعد از م 7؛ نورى، استفتاآت، ج 1، س 1005؛ خامنه‌ای،سایت استفتاآت جدید، احکام پزشکی؛ بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، م 15؛ سیستانى، توضیح المسائل، احکام پیوند، م63؛ وحید، توضیح المسائل، م 2896 و دفتر فاضل، مکارم. [449]. خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1271 و 1277؛ امام، تحریر الوسیله، ج 2، التلقیح، م 1؛ تبریزى، صراط النجاة، ج 5، س 1013؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 2103 و 2104؛ وحید، توضیح المسائل، م 2900؛ سیستانى، توضیح المسائل، تلقیح مصنوعى، م 69؛ صافى، جامع الاحکام، ج 2، س 1392؛ نورى، استفتاآت، ج 2، س 903 و ج 1، 985؛ مکارم، استفتاآت، ج 2، س 1757 و دفتر بهجت. [450]. خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 790؛ امام، استفتاآت، ج 1، غسل جنابت، س 96 ؛ بهجت، استفتاآت، احکام غسل جنابت، س 844 و 845 و دفتر: همه. [451]. خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1277 - 1271؛ سیستانی، جزوه احکام پزشکی جامعة الزهرا، ص 17. [452]. استفتاآت جامعة الزهرا، جزوه احکام پزشکی، ص 22. [453]. امام، تحریر الوسیله، ج 2، التلقیح، م 2؛ وحید، توضیح المسائل، م 2900؛ سیستانى، توضیح المسائل، تلقیح مصنوعى، م 69؛ مکارم، استفتاآت، ج 2، س 1755؛ نورى، استفتاآت، ج 2، س 911 - 906؛ دفتر بهجت. [454]. تبریزی، استفتاآت جدید، ج 1، ص 476، س 2096. [455]. امام، تحریر الوسیله، ج 2، التلقیح، م 2؛ تبریزى، استفتاآت، س 2094؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 2105 و وحید، توضیح المسائل، م 2898؛ سیستانى، توضیح المسائل، م 2860 و 2861؛ صافى، جامع الاحکام، ج 2، س 1391؛ نورى، استفتاآت، ج 2، س 908؛ مکارم، استفتاآت، ج 1، س 1527 و بهجت، استفتاآت پزشکى، ص 35. [456]. خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1277 - 1271. [457]. خامنه‌ای، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1315 و دفتر همه مراجع. [458]. خامنه‌ای، سایت، ‌استفتاآت جدید، احکام پزشکی؛ بهجت، ‌استفتاآت، احکام پزشکی؛ تبریزی، ‌استفتاآت، س 1568؛ مکارم، ‌استفتاآت ج 2، س 1792؛ نوری،استفتائات، ج1،س 959. [459]. خامنه‌ای، سایت، ‌استفتاآت جدید، قسمت آموزش پزشکی؛ مکارم، ‌استفتاآت، ج3، س 1362 و 1363 و 1365 و دفتر همه مراجع. [460]. بهجت، ‌استفتاآت پزشکى، سقط جنین، ص 43؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1263؛ مکارم، استفتاآت، ج 1، س 1498؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1752؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1408؛ نورى، استفتاآت، ج 2، س 876؛ تبریزى، استفتاآت، س 2099؛ امام، استفتاآت، ج 3، سقط جنین، س12؛ دفتر: وحید. [461]. سیستانى، سایت، سقط جنین؛ بهجت، استفتاآت پزشکى، سقط جنین، ص 43؛ صافى، جامع الاحکام، ج2، س 1410؛ دفتر: نورى. [462]. مکارم، استفتاآت، ج 1، س 1487 [463]. فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1771 [464]. خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1261 و 1264 . [465]. جزوه دیات و سقط جنین جامعه الزهرا، ص 12 و 14. [466]. استفتاآت جامعه الزهرا، جزوه دیات و سقط جنین، ص 12. [467]. فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1756؛ نورى، استفتاآت، ج 2، س 878؛ مکارم، استفتاآت، ج 1، س1500؛ بهجت، استفتاآت پزشکى، سقط جنین، ص 44؛ صافى، جامع الاحکام، ج 2، س 1410 و دفتر امام، سیستانى، وحید، تبریزى و خامنه اى. [468]. امام، استفتاآت، ج 3، سقط جنین، س 18؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1260؛ صافى، جامع الاحکام، ج 2، 1408و دفتر: همه. [469]. امام، استفتاآت،‌ج 3، ص 291؛ خامنه‌ای، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1261. [470]. جزوه دیات و سقط جنین جامعة الزهرا، ص 13. [471]. جزوه دیات و سقط جنین جامة الزهرا، ص 13. [472]. استفتاآت، ج 2، س 877 و 881. [473]. مکارم، استفتاآت، ج 1، س 1496؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1752 و 1753 سیستانى، توضیح المسائل، م احکام کنترل جمعیت، م 73 [474]. تبریزى، استفتاآت، س 2098 [475]. خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1266و 1267؛ بهجت، استفتاآت پزشکى، سقط جنین، ص 42 و دفتر: همه. [476]. تبریزى، صراط النجاة، ج 9، س 927. [477]. فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1954 و 1955. [478]. مکارم، استفتاآت، ج 2، س1657 و1659 و ج 1، 1498. [479]. توضیح المسائل مراجع، مسئله 2453؛ جزوه دیات و سقط جنین جامعة الزهرا، ص 9، رساله جدید، م2868. [480]. صافى، توضیح المسائل مراجع، م 2453 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1770 ؛ مکارم، استفتاآت، ج 1، س 1498؛ سیستانى، سایت، سقط و دفتر: همه. [481]. دفتر: همه مراجع. [482]. استفتاآت، ج 3، س 1288 و 1289 و 1291. [483]. جامع المسائل، ج 1، ص 515، س 1947. [484]. دفتر: همه. [485]. احکام بانوان، ص 249، س 944. [486]. امام، تحریر الوسیله، ج 2، دیة الجنین، م 5 ؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1267؛ وحید، منهاج الصالحین، ج 3، م 386؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج 3، م 974 ؛ تبریزى، منهاج الصالحین، ج 2، م 1720 و دفتر: بهجت، صافى، نورى، مکارم و فاضل. [487]. دفتر: همه. [488]. استفتا از دفتر. [489]. دفتر: همه. [490]. وحید، منهاج الصالحین، ج 3، م 379؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1946؛ امام، تحریرالوسیله، ج 2، دیة الجنین و دفتر: همه. [491]. دفتر. [492]. امام، تحریر الوسیله، ج 2، دیه جنین، م 4؛ وحید، منهاج الصالحین، ج 3، دیة الحمل، م 385؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1951؛ مکارم، استفتاآت، ج 1، س 1343 و دفتر: همه. [493]. خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدیدو دفتر : همه مراجع. [494]. خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدید، قسمت احکام پزشکی؛ مکارم، استفتاآت، ج1، س 1481؛ فاضل، استفتاآت، ج2، س 1281؛ و دفتر همه مراجع. [495]. خامنه‌ای، سایت، استفتائات جدید، مسائل متفرقه پزشکی؛ سیستانی، سایت، سوالها و جوابها، بخش، حرف ش؛نوری، استفتاآت، ج 2، س 920. [496]. استفتاآت، ج 2، س 1783 و 1784 و احکام ویژه، م 107. [497]. توضیح المسائل مراجع، م 88 و 824 و 2587 ؛ خامنه‌ای، سایت، استفتاآت جدید، قسمت طهارت. [498] توضیح المسائل مراجع، م 355؛ مکارم، احکام پزشکی، س 525 [499]. العروة الوثقى، کتاب الاعتکاف، م 4. [500]. دفتر همه مراجع. [501]. مکارم، استفتاآت، ج 2، س 714؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1004؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س1151؛ دفتر: بهجت، وحید، نورى، امام، تبریزى، سیستانى و فاضل. [502]. مکارم، استفتاآت، ج 2، س 749؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 1004؛ سیستانى، سایت، استمنا ش1؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 985؛ نورى، استفتاآت، ج 1، س 436؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س1404؛ دفتر امام، بهجت، وحید، تبریزى. [503]. امام، استفتاآت، ج 2، مکاسب محرمه، س 104 و دفتر بهجت. [504]. خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1398 و دفتر: فاضل، نورى. [505]. دفتر وحید و تبریزى. [506]. دفتر صافى. [507]. دفتر. [508]. استفتاآت جدید، ج 3، ص 173، س 497، توضیح المسائل، مسائل عمومی مورد ابتلا، م 46. [509]. امام، استفتاآت، ج 2، مکاسب محرمه، س 87؛ صافى، جامع الاحکام، ج 2، س 1746؛ دفتر: همه. [510]. امام، استفتاآت، ج 2، مکاسب محرمه، س 88؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج 2، م 46؛ تبریزى، صراط النجاة، ج 2، س 905؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 1418؛ دفتر: وحید، نورى، صافى، بهجت، فاضل و مکارم. [511]. امام، استفتاآت، ج 1، لباس نمازگزار، س 56؛ مکارم، استفتاآت، ج 2، س 163؛ خامنه اى، اجوبة‌الاستفتاآت، س 449. [512]. بهجت، وسیلة النجاة، ج 1، م 639؛ نورى، تعلیقات على العروه، لباس المصلى، م 20؛ تبریزى، استفتاآت، س 2195؛ سیستانى، سایت، زینت. [513]. صافى، هدایة العباد، ج 1، م 678. [514]. امام، استفتاآت، ج2، ص 22؛ فاضل، استفتاآت، ج1، س 2221. [515]. خامنه‌ای ،سایت،استفتاآت جدید، قسمت پزشکی؛ مکارم، استفتاآت، ج1، س 559 و ج3، س 1412؛ نوری، استفتاآت، ج1، س 1075؛ سیستانی، سایت و دفتر همه مراجع. [516]. توضیح المسائل مراجع، م 533 و 535 ؛ خامنه‌ای ،سایت،استفتاآت جدید، قسمت احکام محتضر.  .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه