اخلاق در اصطلاح عالمان اخلاق در معانی گوناگونی به‌کار رفته است. معنای مهم و مشهور اخلاق همان «صفات نفسانی استوار و ثابت» است.

اخلاق در اصطلاح عالمان اخلاق در معانی گوناگونی به‌کار رفته است. معنای مهم و مشهور اخلاق همان «صفات نفسانی استوار و ثابت» است. ابوعلی مسکویه (م 421ق) می‌گوید: «خوی و خُلق، حالتی است برای نفس که دعوت می‌کند آن‌را به کارها بدون [نیاز به] ‌اندیشه و فکر». (1) فیض کاشانی (م 1091ق) می‌گوید: «خُلق، عبارت است از هیأتی استوار و ثابت [اعم از فضیلت یا رذیلت] در نفس که افعال به آسانی از او صادر می‌شود، بدون این‌که به فکر و اندیشه نیاز باشد و اگر این حالت نفسانی منشأ صدور افعال زیبا و مورد پسند عقل و شرع باشد خوی حَسن نام دارد و اگر افعال زشت و ناپسند از او سرزند خوی بد نام دارد». (2) بیشتر عالمان اخلاق اسلامی؛ نیز تعاریفی مشابه با دو تعریف مذکور ارائه کرده‌اند. نقش اخلاق اسلامی، در محیط زندگی فردی و اجتماعی هر انسان، بسان خورشیدی تابان است که طراوت و شادابی را برای جامعه به ارمغان می‌آورد و بستر صفا، صمیمیت، صداقت، محبت و اخوت را برای زیستن می‌گستراند. اخلاق نیکو، روان‌ها را شاداب و همه را برادر و عضو یک خانواده می‌سازد. اضطراب، آشوب و عدم اطمینان، امراضی هستند که یگانه داروی آنها مکارم اخلاق است. (3) هدف انسان در فرهنگ اسلام، تقرّب به خداوند است. اخلاق پسندیده اساسی‌ترین راه وصول به این مقصد است. و اخلاق بد، محروم ماندن از تقرب الهی و سعادت اخروی است. در دین اسلام، هدف بعثت پیامبران؛ تزکیه نفوس(4) و پرداختن به مکارم اخلاق(5) ذکر شده است تا آن‌جا که به نظر می‌رسد حقیقت و روح تعالیم پیامبران و ادیان الهی پاکیزگی اخلاقی و خودسازی است. اخلاق نیک و اخلاق بد، می‌تواند نقش و آثار فراوانی در زندگی دنیوی و اخرویانسان داشته باشد. در این‌جا به بیان برخی از آثار اخلاق نیک و بد می‌پردازیم: آثار اخلاق نیک 1. آبادی جامعه و طولانی شدن عمر: امام صادق(ع) می‌فرماید: «الْبِرُّ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ یَعْمُرَانِ الدِّیَارَ، وَ یَزِیدَانِ فِی الْأَعْمَارِ»؛ (6) «نیکوکاری و حُسن خُلق، خانه‌ها را آباد کند و بر عمرها بیفزاید». اخلاق شایسته، محبّت را جلب می‌کند. در سایه محبت، اتحاد و پیوند اجتماعی محکم‌تر می‌شود. با استحکام پیوند اجتماعی، جامعه با همکاری همدیگر به آبادی محیط می‌پردازند. اخلاق نیکو، بیماری‌های روحی را از بین می‌برد و در نتیجه از مرگ‌های زودرس جلوگیری می‌کند و به نشاط و طراوت بدن می‌افزاید و به بقاء بدن کمک می‌کند. 2. کرامت و بزرگواری انسان: امام علی(ع) فرموده است: «اگر هم به بهشت، امید [و باور] نمی‌داشتیم و از دوزخ، نمی‌هراسیدیم و پاداش و کیفری در میان نمی‌بود، باز شایسته بود که در طلب مکارم اخلاق برآییم؛ زیرا که راه پیروزی را می‌نمایانَد». (7) 3. ایجاد محبت در محیط زندگی: امام علی(ع) می‌فرماید: «اخلاق نیکو، سبب محبّت خدا و خلق است و دوستی را پایدار می‌سازد».(8) 4. افزایش رزق: امام صادق(ع) می‌فرماید: «حُسن خلق، رزق را زیاد می‌کند». (9) 5. خیر دنیا و آخرت پیامبر خدا(ص): «نیک‌خویی، خیر دنیا و آخرت را از آنِ خود کرده است». (10) 6. ایمان کامل امام باقر(ع) فرمود: «کامل‌ترین مردم از لحاظ ایمان کسی است که دارای اخلاق نیکو باشد».(11) آثار اخلاق ناپسند در آموزه‌های دینی زیان‌های اخلاق بد در زندگی فردی و اجتماعی انسان، مورد بحث قرار گرفته است که به بیان فرازهایی از آن پرداخته می‌شود. 1. وحشت نزدیکان و نفرت دیگران امام علی(ع) می‌فرماید: «بد اخلاقی نزدیک را به وحشت می‌اندازد و برای دیگران نفرت آور است». (12) «بد خُلقی، موجب وحشت انسان و زایل شدن اُنس و دوستی می‌گردد». (13) 2. کم شدن رزق و روزی امام علی(ع) فرمود: «شخص بد خُلق، تنگ روزی است». (14) «بداخلاقی، مایه تیره روزی و شکنجه روح است».(15) 3. نوعی عذاب امام علی(ع): «بداخلاقی، خود، یک نوع عذاب است».(16) آثار اخروی اخلاق نیک پیامبر خدا(ص) فرمود: «روز قیامت در ترازوی کسی چیزی بهتر از اخلاق نیک گذاشته نمی‌شود».(17) امام صادق(ع) فرمود: «مؤمن بعد از انجام واجبات پیش خدای عزّ و جلّ عملی محبوب‌تر از این نیاورد که مردم را از لحاظ خلقش در وسعت گذارد(تنگ خلق نباشد)». (18) کیفر و آثار اخروی بداخلاقی پیامبر خدا(ص): «همانا بنده ... با بد اخلاقیش به پایین‌ترین درجه دوزخ می‌رسد». (19) پیامبر خدا(ص)، [هنگامی که ] به ایشان عرض شد: فلان زن روزها را روزه می‌گیرد و شب‌ها را به عبادت می‌گذراند اما بداخلاق است و همسایگانش را با زبان خود می‌آزارد، فرمود: «خیری در او نیست؛ او دوزخی است». (20) پیامبر خدا(ص)، در بیان علّت فشاری که به هنگام دفن سعد بن معاذ بر او وارد آمد، فرمود: «آری، او با خانواده‌اش کمی بَد خُلق بود». (21) _______________________ 1 . «الخلق حال للنفس داعیة لها الی أفعالها من غیر فکر و لا رویة»؛ مسکویه، احمد بن محمد، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، قم، طلیعة النور، چاپ اول، 1426ق، ص 115. 2. «... فالخلق عبارة عن هیئة للنّفس راسخة تصدر عنها الأفعال بسهولة و یسر من غیر حاجة إلی فکر و رویّة، فإن کانت الهیئة بحیث تصدر عنها الأفعال الجمیلة المحمودة عقلا و شرعا سمّیت الهیئة خلقا حسنا، و إن کان الصادر منها الأفعال القبیحة سمّیت الهیئة الّتی هی المصدر خلقا سیّئا»؛ فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی ، المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ چهارم، 1376ش، ج 5، ص 95. 3 . تهرانی، جواد سعید، اسلام و تجدید حیات معنوی جامعه، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1359ش، ص 63. 4 . جمعه، 2: «اوست [خدایی] که در میان مردم بی‌سواد، پیامبری از خودشان برانگیخت تا آیات او را بر آنان بخواند و آنان را [از آلودگی‌های فکری و روحی ] پاکشان کند و به آنان کتاب و حکمت بیاموزد، و آنان به یقین پیش از این در گمراهی آشکاری بودند». 5 . قال رسول الله(ص): «إِنَّما بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکارِمَ الْأَخْلاق»؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق، ج 16، ص 210؛ شیبانی، أبو عبد الله أحمد بن محمد، مسند احمد بن حنبل، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1421ق، ج 14، ص 513. 6 . کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دار الحدیث، چاپ اول، 1429ق، ج 3، ص 259 – 260. 7 . «لَو کُنّا لانَرجو جَنّةً، وَلا نَخشی نارا وَلا ثَوابا وَلا عِقابا لَکانَ یَنبَغی لَنا أن نَطلُبَ مَکارِمَ الأخلاقِ؛ فإنَّها مِمّا تَدُلُّ عَلی سَبیلِ النَّجاح »؛ محدّث نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1408ق، ج 11، ص 193. 8 . «حُسْنُ الْخُلُقِ یُورِثُ الْمَحَبَّة وَ یُؤَکَّدُالْمَوَدَّة»؛ لیثی واسطی، علی، عیون الحکم و المواعظ، قم، دار الحدیث، چاپ اول، 1376ش، ص 228. 9. «حُسْنُ الْخُلُقِ یَزِیدُ فِی الرِّزْق »؛ طبرسی، علی بن حسن، مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، نجف اشرف، المکتبة الحیدریة، چاپ دوم، 1385ق، ص 221. 10 . «إنّ حُسنَ الخُلُقِ ذَهَبَ بِخَیرِ الدُّنیا وَالآخِرَةِ»؛ متقی هندی، علی بن حسام الدین، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ پنجم، 1401ق، ج 6، ص 640. 11 . «إِنَّ أَکْمَلَ الْمُؤْمِنِینَ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقا»؛ الکافی، ج 3، ص 256. 12. «سُوءُ الْخُلُقِ یُوحِشُ الْقَرِیبَ وَ یُنَفِّرُ الْبَعِیدَ»؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 283. 13 . «سُوءُ الْخُلُقِ یُوحِشُ النَّفْسَ وَ یَرْفَعُ الْأُنْس »؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 286. 14. «مَن ساءَ خُلُقُهُ ضاقَ رِزقُه »؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 431. 15 . «سُوءُ الخُلقِ نَکَدُ العَیْشِ وعذابُ النَّفْس »؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 285. . «الخُلقُ السَّیِّئُ أحَدُ العَذابَین »؛ تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ دوم، 1410ق، ص 89. . «مَا یُوضَعُ فِی مِیزَانِ امْرِئٍ- یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَفْضَلُ مِنْ حُسْنِ الْخُلُق »؛ الکافی، ج 3، ص 256 – 257. . «مَا یَقْدَمُ الْمُؤْمِنُ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِعَمَلٍ بَعْدَ الْفَرَائِضِ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی مِنْ أَنْ یَسَعَ النَّاسَ بِخُلُقِه »؛ الکافی، ج 3، ص 258. . «إنّ العَبدَ لَیَبلُغُ ... بِسُوءِ خُلقِهِ أسْفَلَ دَرَجَة فی جَهنَّم »؛ طبرانی، سلیمان بن أحمد، المعجم الکبیر، قاهره، مکتبة ابن تیمیة، چاپ دوم، 1415ق، ج 1، ص 260. . «... لا خَیرَ فیها، هِی مِن أهْلِ النّار»؛ مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، ص 214. . «... نَعَم، إِنَّهُ کَانَ فِی خُلُقِهِ مَعَ أَهْلِهِ سُوءاً»؛ شیخ صدوق، الامالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، 1376ش، ص 385. محقق جماعتی .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه