اندیشه سیاسی فارابی چیست؟

ابونصر محمد فارابى ( 339 - 259 ه ) ، معلم ثانى و به نظربرخى صاحب نظران بنیانگذار فلسفه سیاسى اسلامى است . اصطلاح فلسفه سیاسى ، نخستین بار در جهان اسلام توسط حکیم فارابى مورد استفاده قرار گرفت . فارابى در تعریف فلسفه سیاسى مى‌نویسد : فلسفه سیاسى عبارت است از شناخت امورى که به واسطه آنها زیبایى‌ها براى اهل مدینه به دست آید و قدرت بر تحصیل آن زیبایى‌ها و همچنین حفظ آن زیبایى‌ها برایشان امکان پذیر شود . وى در کتاب ( السیاسه ) در تعریف علم سیاست و با بیان دستور العمل‌هاى کلى و قوانین سیاسى عام المنفعه مى‌گوید ، سودمند ترین روشى که درطلب علم سیاست مى‌توان به کار بست مطالعه در اعمال و رفتار و احوال ظاهرى و باطنى انسان‌هاست . معلم ثانى بر این باور است که سیاست جزوى از علم مدنى است . او در احصاءالعلوم مى‌نویسد : علم مدنى علمى است که از انواع افعال و رفتار ارادى و از ملکات و اخلاق و سجایا و عاداتى که افعال و رفتار ارادى از آنها سرچشمه مى‌گیرند ، بحث مى‌کند و از هدف‌هایى که این افعال و رفتار براى رسیدن به آنها انجام مى‌شود ، یاد مى‌کند و بیان مى‌دارد که چه ملکاتى براى انسان شایسته است ، . . . و نیز از طبقه‌بندى نتایجى که این افعال و رفتار ، براى ایجاد آنها از انسان سر مى‌زند ، بحث مى‌کند و بیان مى‌دارد که برخى از این نتایج ، سعادت حقیقى است و برخى سعادت پندارى . یکى از کارهاى علم مدنى شناخت دولت و حکومت است . فارابى ابتدا به تشریح افعال و اخلاقیات مى‌پردازد و معتقد است تحقق این افعال منوط به توزیع آنها در جامعه است و این امر امکان‌پذیر نیست مگر به واسطه حاکمیت و اقتدار حاکمان سیاسى حاکم سیاسى نیز براى بسط سلطه و حاکمیت خود نیاز به سازمان و سیاست و حکومت دارد . فارابى بحث از « آراى اهل مدینه فاضله » را با بحث از خدا مى‌آغازد و به بیان چگونگى پیدایش جهان هستى - از جهان معنوى گرفته تا جهان مادى - مى‌پردازد و آنگاه درباره مراتب جهان مادى سخن مى‌گوید و سرانجام به انسان - که حلقه پیوند جهان مادى و معنوى است مى‌رسد . فارابى مى‌نویسد : نظام خلقت از کاملترین مرتبت وجود آغاز مى‌شود و در رتبه بعد و به دنبال آن موجودى که کمى ناقص است حاصل شده و قرار مى‌گیرد و هم چنین پس از این مرتبه همواره مراتب دیگر به ترتیب قرار مى‌گیرند . معلم ثانى ، مدینه فاضله را به بدنى تشبیه مى‌کند که همه اندام‌ها و اعضایش به درستى کار مى‌کنند و ارتباطى ارگانیک بین آنها برقرار است همچنان که اندام‌ها داراى مراتب متفاوتند ، بعضى فرمانده و برخى فرمانبراند ، در مدینه فاضله نیز این مراتب فرماندهى و فرمانبرى در کار است . برترین مرتبه از آن « رئیس اول » است و فروترین از آن کسانى که کارشان خدمتگزارى است . فارابى اعتقاد دارد در مدینه فاضله دو مسئله بایستى ملحوظ شود ، به عبارتى در شکل بخشیدن به جامعه دو مسئله مطرح است و آن تعریف سعادت و شیوه‌هاى رسیدن به آن است ، چون الگوى سعادت در جوامع مختلف متفاوت است پس مدینه فاضله آنها نیز متفاوت است . امروز نظریه فارابى در جامعه‌شناسى و تعیین مدل‌هاى رشد و توسعه کاملاً و به وضوح به کار گرفته مى‌شود . مثلاً گفته مى‌شود مدل توسعه در هر جامعه ، خاص همان جامعه است و نمى‌توان مدل جامعه‌اى را براى جامعه دیگرى مورد استفاده قرار داد . فارابى در توصیف مدینه جاهله مى‌گوید : مردم مدینه جاهله سعادت را نشناخته‌اند ، به سوى آن ارشاد نشده بدان معتقد نیستند . آنان به خیرات ظاهرى مانند تن پرورى ، توانگرى ، لذت مادى و کرامت‌جویى قدرت طلبانه رو کرده‌اند و آن را خیرات غایى و هدف نهایى مى‌پندارند . از محتواى اندیشه سیاسى فارابى چنین استنباط مى‌شود که بین عقل ، وحى ، سیاست و شریعت انفکاک و جدایى قائل نبود ، بلکه بیشترین تلاش‌ها را در جهت هماهنگى و همسو نمودن آنها انجام داده است . اساساً فرض اصلى فارابى پیوند دادن سیاست با حکمت بوده زیرا فارابى غایت انسانها را سعادت ، و تحقیق سعادت را در پرتوى سیاست حکیمانه دانسته است که در این صورت نسبت با حکمت ضرورى مى‌شود . از دید فارابى راه رسیدن انسان به سعادت حقیقى عدالت است و عدالت محور حرکت انسان در مسیر کمال و دستیابى به سعادت . به نظر مى‌رسد معلم ثانى با تأکید بر اصول امامت شیعى در صدد محدود کردن خلافت مطلقه خلفاى اهل سنت بوده تا هم حکومت آرمانى بشر تحقق یابد و هم زندگى سیاسى حاکمان داراى نظم و سامان قانونمند شود . برخلاف افلاطون ، بن‌بست عدم امکان تحقق مدینه فاضله ، واپسین سخن فارابى درسیاست نیست وى به عنوان حکیمى که همه اندیشه خود را در جهت نفى تغلب به کار گرفته ، فلسفه یونانى را با امامت شیعى جمع نمود و سیاستى را تأسیس کرد که ، ساختار درونى آن با ساختار منطقى درونى تشیع هماهنگ است . فارابى ، پیامبر اسلام ( ص ) را رئیس اول مدینه فاضله در تمدن اسلامى معرفى مى‌کند . سعى فارابى غلبه بر آشوب زمان خویش بود و بهبود بیمارى‌هایى که سیاست و جامعه‌اش را درگیر کرده بود . به همین دلیل بود که شریعت و بسط سیاست نبوى را الگوى کار فکرى‌اش قرار داد . جهت آشنایی بیشتر به منابع زیر مراجعه شود: اندیشه سیاسى فارابى , محسن مهاجر نیا , قم : بوستان کتاب . دولت در اندیشه سیاسى فارابى ، پژوهشکده نظامهاى اسلامى . .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه