آيا در كتاب و سنّت دليلي وجود دارد بر اين‎كه هرچه در قرآن و روايات آمده ، جزء دين است؟[1]

بررسي و نقد: اين شبهه، در سخنان «آيت‎الله مصباح يزدي»[2] وارد شده است، كه موضوع سخنراني ايشان درباره ي قلمرو دين بوده است و فرمودند:‌ « كساني كه درباره ي قرائت‎هاي مختلف از دين يا عدم دخالت دين در سياست و... نظريه‎پردازي مي‎كنند؛ لازم است براي دين، تعريف دقيقي داشته باشند؛ و مباني و منابع ديني را مشخص نمايند ...» در آخر هم نتيجه مي‎گيرد كه؛ « تمام دستورات الهي و كتاب و سنّت، جزء دين به حساب مي‎آيد.»ايشان (آقاي شبستري) در پي جواب برآمدند؛ بدون اين‎كه اشاره‎اي به تعريف دين بنمايند؛ و مشخص کند كه منظورشان از دين چيست؟ گفتند: « از ايشان (استاد مصباح) بايد پرسيد: هر چه در كتاب و سنّت آمده، دين است؟ چه دليلي از كتاب و سنّت بر اين مطلب دارد؟ در كجاي آن دو چنين نصّي وجود دارد؟[3].»ايشان براي اثبات مدّعاي خود (كه تمام كتاب و سنّت، جزء دين نيستند) به كلام امام خميني (ره) متوسّل شد و دليل ديگري را ذكر نكرد. و در ادامه، موضوع بحث را عوض نمود و گفت: « بدون تصوّر و انتظار پيشين از دين و متون ديني، از آن‎ها هيچ مطلبي نمي‎توان فهميد. داشتن پيش‎فهم‎ها و پيش‎فرض‎ها شرط ضروري برقراري ارتباط بين مفسّر و متن ديني است.»[4]بعد از تبيين شبهه، لازم است به نقد و بررسي منصفانه آن بپردازيم:نكته اوّل: براي رعايت امانت در نقل گفتار،‌كلام امام خميني(ره) راكه آقاي شبستري براي اثبات مدّعاي خود آورده بود ذكر مي‎نمائيم؛ امام خميني (ره)‌ در كتاب «طهارت» فرمودند: «آن چه در حقيقت اسلام معتبر است و پذيرنده ي آن مسلمان محسوب مي‎شود؛ عبارت است از؛ اصل وجود خدا و يگانگي او، نبوّت، و احتمالاً‌، اعتقاد به آخرت. بقيه ي قواعد عبارتند از؛ احكام اسلام، دخالتي در اصل اعتقاد به اسلام ندارند. حتّي اگر كسي به اصول بالا معتقد باشد ولي به خاطر شبهاتي به احكام اسلامي اعتقادي نداشته باشد، اين فرد مسلمان است، به شرطي كه عدم اعتقاد به احكام، منجر به انكار نبوّت نشود ...»[5]ايشان اين مطلب را براي اثبات مدّعاي خود آورده‎اند در حالي كه با اندك تأمّلي در مي‎يابيم؛ موضوع كلام امام،‌ درباره ي « شرايط مسلمان و چه چيزي موجب خروج از اسلام مي‎شود.» است. يعني اگر كسي بعضي از احكام اسلامي را قبول نداشته باشد به لحاظ عملي بايد با چنين شخصي معامله مسلمان شود و احكام طهارت بر وي بار شود امّا اين‎كه به لحاظ نظري، قلمرو اسلام تا كجاست؛ اين سخن هيچ دلالتي بر آن ندارد، لذا اين كلام تخصصاً‌ از مدّعاي آقاي شبستري خارج است، موضوع كلام اين نيست كسي که نصف قرآن كريم، را قبول نداشته باشد مسلمان است يا نيست، شبهه در آن­جاست كه تمام مطالب قرآني جز دين نيستند؛ و امام در اين‎جا هيچ اشاره‎اي به آن نكردند.نكته دوّم: «دين»، در اصل به معناي «اطاعت و پيروي از فرمان» آمده است و در اصطلاح عبارت از؛ «مجموعه عقائد و قوانين و آدابي است كه انسان در سايه آن‎ها مي‎تواند به سعادت و خوشبختي دو جهان برسد و از نظر فردي و اجتماعي و اخلاقي و تربيتي در مسير صحيح گام بردارد[6] تا اين‎كه انسان‎ها بتوانند زندگي خود را رنگ خدائي بدهند».[7]روح دين در همه زمان‎ها، چيزي جز تسليم در برابر حقيقت و اوامر الهي و سنّت نبوي نيست. دين اسلام كه در قرآن كريم و سنّت قطعيه خلاصه مي‎شود و داراي موضوعاتي از قبيل؛ عقايد، احكام، اخلاق... حتّي بيان قصص و تاريخ[8] مي‎باشد، همگي در راستاي هدايت معنوي انسان‎ها به كمال سعادت است.در قرآن كريم، بيش از «200» مرتبه كلمه «كتاب»‌ و بيش از «60»‌ مرتبه كلمه ي «قرآن» آمده است و در بيشتر آن‎ها تأكيد شده است كه به قرآن كريم، و دستورات آن عمل نمايند؛ « إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ ...[9]؛ همانا اين قرآن،‌خلق را به راست­ترين و استوارترين طريقه هدايت مي‎كند.» و « الم ذَلِكَ الْكِتَابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ[10]؛ در اين كتاب شك و شبهه‎اي وجود ندارد و هدايت كننده متقين است».نكته سوّم: اگر بعضي از آيات قرآن كريم، جزء دين نباشند؛ نتايج غير قابل قبولي به همراه دارد، از جمله؛الف) عدم اعتماد به مطالب قرآن كريماگر بپذيريم كه بعضي از مطالب قرآن كريم، جزء دين نيستند، لازمه‎اش؛ بي‎اعتمادي به مطالب قرآن كريم، و وجود مطالب غير واقع در آن مي‎باشد، در حالي كه با مباني ديني و آن چه در آيات و روايت قطعي آمده است، منافات دارد؛ زيرا اولاً: قرآن كريم، كلام خداوند است، و براي هدايت مردم به حقيقت و سعادت نازل شده است: « قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ ...[11] ؛ بگو اي مردم! حقّ از جانب پروردگارتان براي شما آمده است.» با اين وصف نبايد در قرآن كريم، چيزي غير از حقّ راه داشته باشد و هيچ باطلي در آن، راه پيدا نكرده است.[12] بنابراين، آيات و روايات صحيح كه مربوط به امور دنيوي و علوم تجربي مي‎باشند جزء دين به حساب مي‎آيند. چون گزاره‎هاي ديني هستند يعني انتساب به دين دارند.[13]ب) نسبي بودن دين [14]اگر ما بگوييم كه هر چيزي كه علم بشر به آن مي‎رسد و عقل آن را درك مي‎كند؛ از حيطه دين خارج است و هر چيزي كه جزء محسوسات و قابل ادراك نيست، در قلمرو دين است؛ نتيجه‎اش، نسبيت در قلمرو دين مي­شود، و با ثابت بودن دين تناقض دارد كه مؤلف كتاب «قبض و بسط» هم اشاره‎اي به آن دارد، مي‎گويد: «خود دين ثابت است، يعني آن چه خداوند فرموده و آن چه در قرآن آمده و آن چه پيشوايان دين گفته‎اند».[15] در نتيجه نمي‎توان بعضي از مطالب قرآن و سنّت را از قلمرو دين خارج كرد.امّا آيا روايات هم دليلي وجود دارد بر هر چه در گفتار معصومين آمده جزء دين است؟ لازم است گفته شود؛ روايات معصومين به دو دسته تقسيم مي‎شود:1. رواياتي كه براي بيان تفسير قرآن كريم وارد شده است؛ خواه براي بيان مقيّدات يا مخصّصات يا... حتّي در امور دنيوي. قرآن كريم مي‎فرمايد: « اي پيامبر! اين قرآن را بسوي تو فرود آورديم تا براي مردم آن چه را بسوي ايشان نازل شد توضيح دهي.»[16] پس توضيح و تفسير معصومين نسبت به آيات، جزء دين محسوب مي‎شود.2. رواياتي كه به صورت مستقل وارد شده است. اين‎گونه روايات در زمينه ديني يا دنيايي، براي پرورش انسان‎ها و رسيدن به كمال است و اهل البيت ـ عليهم السّلام ـ نيز از عصمت برخوردار هستند و خطا ناپذيرند.[17]ابو اسحاق نحوي مي‎گويد: « بر امام صادق ـ عليه السّلام ـ وارد شدم و شنيدم مي‎فرمود: خداي عزوجل پيغمبرش را به محبّت خود تربيت كرد و سپس فرمود: تو داراي خلق عظيم هستي[18] و آن‎گاه كار را به او واگذار كرد و فرمود: هرچه را پيامبر براي شما آورد بگيريد و از هرچه منعتان كرد باز ايستيد.[19] باز فرمود: هر كس از رسول خدا اطاعت كند، خدا را اطاعت كرده است.[20] پيامبر خدا كار را به علي ـ عليه السّلام ـ واگذار كرد و او را امين شمرد... هرگاه به شما گفتيم؛ بگوييد و هرگاه سكوت کرديم؛ سكوت كنيد. خدا براي هيچ كس در مخالفت امر ما خيري قرار نداده است.»[21]بنابراين تمام گفتار، رفتار و افعال، حتّي امور سليقه‎اي و شخصي پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ و اهل بيت ـ عليهم السّلام ـ (كه با سند صحيح نقل شده باشد) را مي‎توان جزء دين شمرد، مگر دليلي بر خلاف آن اقامه شود.[22] از اين روي در تعريف دين گفته شد: دين به معناي «اطاعت و پيروي» آمده است. دين اسلام يعني؛ از تمام آيات قرآن و احاديث معصومين ـ عليهم السّلام ـ (چه دنيايي و چه اخروي) بايد اطاعت نمود و آيات و روايات نيز تأييد مي‎كند.امّا درباره « پيش فرض‎ها در فهم قرآن كريم» بايد گفته شود؛ كه در اين مقال در پي جواب تفصيلي نيستيم و به اختصار به آن اشاره مي‎ شود:اگر چه معرفت‎هاي ديني افراد غير معصوم، خطاپذير است، ولي هرگاه روشمند و استوار بوده و از اعتبار شرعي برخوردار باشد، حجّت شرعي خواهد بود. رسيدن به چنين معرفتي در گرو کسب يك سلسله مقدمات و آگاهي‎ها و توانايي‎هاي است كه در دسترس همگان نبوده، تنها عدّه‎اي مي‎توانند به آن دست يابند. در احاديث اسلامي فتوا دادن و اظهار نظر كردن در احكام ديني، بدون علم و آگاهي، مذموم و حرام شناخته شده است[23] و آن را تفسير به رأي مي‎نامند. مقصود از تفسير به رأي ـ‌ به گفته‎ي علّامه ـ اين است كه انسان در تفسير قرآن كريم، به اندوخته‎ها و آموخته‎هاي (پيش فرض‎ها) خود بسنده كند و برداشت خود را با قرآن كريم و احاديث معتبر اسلامي محك نزند.[24] پس هرگاه رأي پيشين انسان مؤيّدي از قرآن كريم يا سنبت معتبر نداشته باشد، تحميل آن بر قرآن كريم و تطبيق قرآن بر آن، كاري نكوهيده و ممنوع است و نمي‎توان رأي پيشين خود را بدون يافتن شاهدي از قرآن كريم، ديني قلمداد کرد. داشتن جواب پيشين به خودي خود بد نيست، بلکه آن چه نكوهيده است تحميل آن جواب بر قرآن است.[25]نتيجه: دين يعني، آدابي كه انسان در سايه ي آن ها بتواند به سعادت و خوشبختي دو جهان برسد، اين سعادت در گرو پايبند بودن به قرآن كريم و سنبت قطعيه است و تمام مطالب قرآن كريم و سنبت براي هدايت معنوي انسان‎ها نازل شده است و بعضي از مطالب قرآن كريم مانند: « تبّت يدا ابي لهب» و علوم تجربي و... نيز گزاره‎هاي ديني محسوب مي‎شود. چون آمدن آن در قرآن كريم، باعث ارتباط اين گزاره با دين است.معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:1. اثبات نبوّت و حقانيّت دين اسلام، حاج ميرزا ابوالحسن شعراني.2. تعريف مجدد دين به ضميمه طنين هستي، مقصود فراستخواه.3. معرفت ديني از منظر معرفت شناسي، علي رباني گلپايگاني. .

سامانه پاسخگویی به سوالات و شبهات

مرجع:

ایجاد شده در 1400/12/28

لینک کوتاه