موانع ولغزشگاه ای اخلاقی تحصیل علم چیست

پرسشگر گرامی ، به نکات زیر توجه نمایید :الف ) علم از بالاترین الطاف الهی علم و معرفت از بالاترین هدایا و الطاف الهی بر بشر است که انسان با استفادة صحیح از آن می‌تواند به اوج نقطة کمال انسانی صعود نماید و از آن به عنوان پلکان ترقّی مدد بگیرد، ولی با این حال در صورت عدم استفادة صحیح از دانش و هدف بالذات قرار دادن آن ممکن است دچار آفاتی شود که موجبات انحطاط و گمراهی هر چه بیشتر عالم را فراهم نماید، چنانکه گاهی برخی از امور قبل از تابیدن نور علم و حکمت بر قلب انسان مانع از تابش آن بر صفحة تاریک دل انسان و حیات دوبارة آن می‌‌شوند.از آنجا که آشنایی با این آفات و موانع ما را قادر بر پیشگیری از آنها و بهره برداری مطلوب‌ تر از این موهبت الهی می‌سازد، در این گفتار کوتاه به بیان برخی از موانع و آفات علم و حکمت با استفاده از کلام معصومین ـ علیهم السّلام ـ و بزرگان دین می‌پردازیم. ب ) اقسام موانع و آفات علمموانع و آفات علم و حکمت را از یک نظر می‌توان به سه دسته تقسیم نمود: 1. موانع و آفات علوم رسمی1 . 1 . خجالت و کم رویییکی از موانع و آفات علوم رسمی که از راه آموزش کلاسیک حاصل می‌شود همچون فقه، اصول و همة علوم تجربی، کم‌روئی است . «هر که خجالت کشد دانشش اندک می‌شود»[1]2 . 1 . بد فهمی، تن آسائی چنانچه حضرت علی ـ علیه السّلام ـ فرموده‌اند: «علم با تن آسائی یافت نمی‌شود».[2] 2 . موانع و آفات علوم عقلی و قلبیموانعی که مانعیّت آنها شامل شناخت‌ های عقلی وقلبی همچون شناخت خدا و اقرار به یگانگی او است، مانند: عجب، تعصّب و استبداد...، که این موانع اندیشه را از تشخیص صحیح حقائق عقلی و قلب را از برکات الهام ها و ارشادهای غیبی الهی محروم می‌ سازد.به نقل از مصباح الشریعه امام صادق(ع) هشت آفت را بلای عالمان دانسته اند و فرموده اند:آفه العلماء ثمانیه، الطمع و البغل و الریاء و العصبیه وحب المدح و الغوض فیما لم یصلوا الی حقیقته و التکلف فی تزیین الکلام بزوائد الالفاظ وقله العیاء من الله و الافتخار و ترک العمل بما علموا. (مصباح الشریعه، ص 13)(طمع و بخل و ریا و تعصب، حب ستایش، فرورفتن در آنچه به حقیقتش وقوف نیافته، تکلف در لفاظی و سخن پردازی، شرم اندک از خدا، فخر فروشی و عمل نکردن به علم) آفت علم است. 3. موانع و آفات علم حقیقیموانع علم حقیقی یا نور حکمت، که همان علمی است که خداوند در دل هر کس که بخواهد قرار می‌دهد و با تحصیل و آموزش و تفکر حاصل نمی‌گردد، بلکه نورٌ یقذفهُ الله فی قلبِ مَن یشاء می‌باشد، این موانع خود بر دو دسته‌اند:1 . 3 . حجب ظلمانی (گناهان): که آئینه دل را تیره و تار و جان را بیمار می‌سازد و آدمی را از دانش حقیقی بی‌بهره می‌کند، هر چند دارای مراتب بالائی از علوم رسمی باشد.2 . 3 . حجب نورانی: حجابهائی که خود از سنخ نور هستند و تعلق به نشئة مجرّدات تامّه و شهود آن عالم دارند که در مناجات شعبانیه از آنها به «حجب النور» تعبیر شده است،[3]آن چنانکه نور خورشید مانع از رؤیت حقیقت و مرکز خورشید است با اینکه خود از سنخ نور و روشن کننده هستند، حجابهای نورانی هم مانع از ادراک درجات بالای حقیقت هستی هستند.حضرت امام (ره) در توضیح حجب نورانی و ظلمانی می‌فرماید: «توجه به غیر خدا انسان را به حجابهای ظلمانی و نورانی محجوب می‌نماید. کلیة امور دنیوی اگر موجب توجه انسان به دنیا و غفلت از خداوند متعال شود، باعث حجب ظلمانی می‌باشد و اگر دنیا وسیلة توجه به حقّ و رسیدن به دار آخرت (که دار التشریف است) باشد حجابهای ظلمانی به حجب نورانی مبدّل می‌گردد و کمال انقطاع آن است که حجب ظلمانی و نورانی پاره و کنار زده شود تا به مهمانسرای الهی که معدن عظمت است بتوان وارد گردید.»[4] ج ) دیگر آفات علم آموزی1. نفوس و شهوت حضرت علی ـ علیه السّلام ـ : «حکمت با شهوت در یک دل جای نمی‌گیرد.»[5]2. محبّت دنیا و دنیاطلبیحضرت علی ـ علیه السّلام ـ : «محبّت دنیا خرد را تباه می‌کند و دل را از شنیدن حکمت باز می‌دارد و کیفری دردناک می‌آورد.»[6]حبّ دنیا و دنیاطلبی یکی از بزرگترین موانع نور علم و آفات علوم رسمی به شمار می‌رود. دلی که سرشار از محبّت دنیاست، هیچ گاه خریدار حکمت و معارف الهی نیست و انسان دنیادوست تنها برای رسیدن به مطامع دنیوی خویش به سمت فراگیری علوم رسمی روی می‌آورد و آن گاه حتی اگر علم توحید را هم فرابگیرد، تنها موجب دوری هر چه بیشتر او از خدا می‌شود. پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمودند: «ما ازدادَ عبدٌ علماً فازدادَ فی الدّنیا رغبةً الّا ازدادَ من اللهِ بُعداً»؛[7]هر آنچه بنده دانش خود را افزایش دهد و سپس رغبت بیشتری به دنیا پیدا کند، موجب دوری بیشتر او از خدا می‌گردد.و این عالم در مسیر حرکت به سوی جهنّم گام برداشته است، چنانچه حضرت امام خمینی (ره) به طالبان علم هشدار می‌دهند: «مواظب باشید مبادا پنجاه سال یا بیشتر یا کمتر در حوزه با کدّ یمین و عرق جبین جهنّم کسب نمائید.»[8]اگر علم دستمایة دنیاطلبان و دانشمندان دنیا دوست قرار بگیرد با بهره گیری از آن بالاترین گناهان و بدترین جنایات را انجام می‌دهند، چنان که در جهان معاصر علم و دانشمندان مورد سوء استفاده و قدرت طلبی دنیاخواهان قرار گرفته و فجایع بیشماری را پدید آورده‌اند، که نمونة‌بارز آن فجایع جنگ جهانی دوم و بمباران اتمی دو شهر ژاپن است که هزاران انسان بی‌گناه قربانی مطامع قدرتمندان شدند.3. گناه پیامبراکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ : «بنده گناه می‌کند پس دانشی را که پیشتر می‌دانسته از یاد می‌برد.»[9]4. بیماری‌های قلب همچون قساوت قلب، نفاق، حسد و...: امام هادی ـ علیه السّلام ـ فرمودند: «حکمت در طبیعتهای فاسد سودی نمی‌بخشد».[10]5. غفلتحضرت علی ـ علیه السّلام ـ : «هر کس غفلت کند، نادان ماند».[11] «آنکه مغلوب غفلت شود دلش می‌میرد.»[12]6. آرزو پیامبراکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ : «آن که به دنیا رغبت ورزد و آرزویش را در آن دراز گرداند، خداوند دلش را به اندازة رغبتش به آن کور می‌کند.»[13]7. تکبر و غرور تکبر و غرور علمی هم در زمینة علوم به دست آمده آفت است و هم باعث می‌شود انسان از کسب مراحل علمی برتر و بالاتر محروم بماند و خود را از همگان بالاتر بداند و هیچ گاه به حقیقت دست نیابد. امام کاظم ـ علیه السّلام ـ فرمودند: «کشت در دشت هموار می‌روید و نه در سنگلاخ و همینطور حکمت در دل فروتن آباد بارور می‌شود و نه در دل متکبر سرکش».[14]8. طمع پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ : «طمع حکمت را از دلهای دانایان می‌برد.»[15]9. خشم امام صادق ـ علیه السّلام ـ : «خشم دل حکیم را نابود می‌کند. هر کس مالک خشم خویش نباشد، مالک خرد خویش نیست.»[16]10. تعصب پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ : «هر کس در دلش دانة خردلی از تعصب باشد خداوند او را روز قیامت با اعراب جاهلی برانگیزد.»[17]11. پرخوری پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ : «دل هنگام پری شکم حکمت را بیرون می‌اندازد.»[18]12. جدال و مراء حضرت علی ـ علیه السّلام ـ : آن که مجادلة به باطلش زیاد شود کوری‌اش از حقیقت ماندگار شود.[19]علامه مجلسی (ره) می‌گوید: مراد از جدال، مناظره به منظور غلبه بر طرف مقابل و مراد از مراء، جدال و اعتراض بر سخن دیگران بدون داشتن هدف و غرض دینی است. اینها آن گاه نکوهیده و از آفات علم به شمار می‌روند که هدف شخص اظهار برتری خود و نه اثبات حقّ یا ردّ باطل باشد، که در این صورت شخص، دیگر به دنبال کشف حقیقت نیست و صرفاً درصدد اظهار برتری است که منجر به انحراف از مسیر صحیح خواهد شد.[20]لذا پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ به این گونه عالمان وعید جهنّم داده‌اند: «من تعلّم العلمَ لیبالی به العلماء أو لیماری به السفهاء أو یصرفُ وجوهَ النّاس اِلیه أدخَلهُ الله النّار»؛[21]هر کس علم بیاموزد تا به وسیلة آن بر دانشمندان مباهات و فخرفروشی نماید یا با سفیهان ممارات و جرّ و بحث کند یا چهره‌ها را به سوی خود برگرداند، خداوند او را داخل آتش خواهد نمود.»اینها نمونه‌هایی از آفات و موانع علم و حکمت، برگرفته از بیانات پیشوایان دین اسلام است و تنها با مدنظر قرار دادن و رفع این موانع است که طالب علم می‌تواند جان خویش را از چشمة معرفت سیراب نموده و علمش را در مسیر کمال خویش و تکامل بشریت به کار بندد، و در غیر اینصورت علم تنها وبال و موجب ظلمت باطنی او خواهد بود.پی نوشت:[1] . الکافی، ج 2، ص 106، ح 3، مرحوم کلینی، (دار الکتب الاسلامیه، تهران، چ چهارم، 1362).[2] . غرر الحکم، با شرح جمال الدین خوانساری و تصحیح جلال الدین حسینی، ج 6، ح 10684، ص 387، (دانشگاه تهران، چ سوم).[3] . کتاب سیمای علم و حکمت در قرآن و حدیث، محمدی ری شهری، دار الحدیث، چ اول، ص 97.[4] . جهاد اکبر، امام خمینی، ص 30، (چ چهارم، پائیز 1374، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)).[5] . غرر الحکم، ج 6، ح 10915، ص 436.[6] . غرر الحکم، ح 4878، ج 3، ص 397.[7] . بحار الانوار، ج 2، ص 38، علامة مجلسی، (بیروت، 1403 ق).[8] . جهاداکبر، حضرت امام خمینی، ص 23، (چ چهارم، پائیز 1374، موسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی).[9] . عدة الداعی، ص 197.[10] . اعلام الدین، ص 311، ابی الحسن دیلمی، (مؤسسه آل البیت، قم، 1408 ق).[11] . غرر الحکم، ج 5، ح 7686، ص 144.[12] . غرر الحکم، ج 3، ح 8430، ص 293.[13] . تحف العقول، ص 60، (موسسه النشر اسلامی، وابسته به جامعة مدرسین، چ چهارم، 1416 ق).[14] . تحف العقول، ص 396 و 504.[15] . کنز العمال، ج 3، ص 495، ح 7576، حسام الدین هندی، (موسسه الرساله، بیروت، 1409 ق).[16] . الکافی، ج 2، ص 305، ح 13، (دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1362، چ چهارم).[17] . الکافی، ج 2، ص 308، ح 3، (دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1362، چ چهارم).[18] . تنبیه الخواطر، ج 2، ص 119.[19] . غرر الحکم، ج 5، ح 8115، ص 230.[20] . بحار الانوار، ج 70، ص 399 و 400، (بیروت، 1403 ق).[21] . کنز العمال، ج 10، ص 197، حسام الدین هندی، (موسسه الرساله، بیروت، 1409 ق). .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه