چه رابطه ی بین گفتمان معنویت و تعامل سازنده ی ادیان ابراهیمی وجود دارد ؟

هزاره ی سوم میلادی را با عناوینی چون «عصر ایمان و معنویت» و «عصر دانایی و اطلاعات» می شناسیم و این عناوین نشان دهنده ی نگاه إجماعی بشریت به مقوله اندیشه های مورد توجه و دغدغه ی وی می باشد. از مهمترین بحران های عقلی و احساسی انسان عصر مدرنیسم(یا پسامدرنیسم( بحران معنویت است. معنویت و معنوی واژه گانی جهانشمول و پر کاربُرد در ادبیات دینی وعلمی این عصرمحسوب می شود؛ حتی اخیراً همنشینی واژه ی معنویت با سیاست و مدیریت را نیز شاهدیم. کمتر حوزه ی علمی وجوددارد که معنویت به آن سرنزده باشد واین واژه، امروزه در بین دانش های بشری به سوی میان رشته ای شدن، پیش می رود و یکی از نقطه های امیدتلاقی زیبای علم و دین در جهان مُدرن است. 1- معنویت واژه ی معنویت از واژه ی لاتین Sprirtus به معنای نقش زندگی یا «روشی برای بودن» و «تجربه کردن» است که با آگاهی یافتن از یک بُعد غیرمادی به وجود می آید. توجه به ابعاد فرامادی گزاره هاوآموزه های کتب مقدس ادیان مانند مبدأ ومعاد وساحتهای روحی-روانی انسان، نقشی کلیدی درتبیین علمی معنویت کتب مقدس دارد. در فرهنگ لغت نیز واژه ی Spirituality به «روحانیت، معنویت، عالم روحانی، روحیه مذهبی و هیئت کلیسایی» ترجمه شده است. خاستگاه معنویت مورد نظردرعصرحاضر، غرب وسنت مسیحی با محوریت فرانسه می باشدوبدیهی است که پرداخت نظری معنویت درغرب ومعنویت درشرق به ویژه معنویت موجوددرحوزه ی ایرانی-اسلامی که هانری کربن، فیلسوف شهیرفرانسوی، عاشق ودلباخته ی آن شده بود، بحث بسیاردامن درازی است. چشم انداز همگرایی معنویت اسلام ومعنویت مسیحیت رادرقالب رشته های آکادمیک وبامحوریت کتب مقدس بسیارامیدبخش می بینیم وبه اندیشمندان معنویت گرای ادیان ابراهیمی چه درگذشته(منابع برجامانده)وچه درحال چشم دوخته ایم. 2- گُفتمان(Discourse) واژه ی گفتمان، به معانی متعددی آمده است :«سخن گفتن، گفتگو کردن، سخنرانی کردن، درس گفتن، قدرت استدلال و بصیرت اجتماعی». منظورازگفتمان معنویت، حضورصاحب نظران معنوی ادیان دریک فضای معنویت گراست؛افرادی که واقعا، نه به گونه ای تصنعی، جستجوگرمعنویت، باشند. گردهم آمدن این افراد وتشکیل حلقه های علمی وآکادمیک درموضوع معنویت ودرقالب گرهم آیی هاوکنفرانس ها، یک ضرورت است. در ایران، مفهوم گفتمان با نام میشل فوکو(1926-1983) وکتاب معروفش Lordre du discourse پیوند خورده است. حقیقت این است که میشل فوکو فیلسوف یا تحلیل گر فلسفی مفهوم دانش و ساختارهای دانشی، و سرانجام کارکردهای اجتماعی قدرت است، نه کاشف چیزی به نام دیسکور(س)، و در تحلیل مرفولوژیک دانش به وجود قالب های معرفتی بنیادین به نام اپیستمه (episteme) در هر دوره ی زمانی، و گسست هایی که در روند معرفت بر اثر تغییر این قالب ها پیش می آید، پی می برد. اندیشه ی گفت وگو(dialogue)به معنای جدیدآن، درطی سالهای آشفته وآشوبنده پس ازجنگ جهانی اول پا به عرصه ی دین گذاشت وبا فلسفه اگزیستانسیالیسم پیوندنزدیک داشت. نخستین وپرخواننده ترین مانیفست این اندیشه کتاب من وتو مارتین بوبربود که براین نکته پای می فشرد که انسانها باید ازاینکه یکدیگرراصرفاً شی تلقی کنند(من-آن)دست بردارند ومستقیما وباپذیرش متقابل یکدیگر به عنوان انسانهای همنوع به هم روکنند ونزدیک شوند. هرنوع گفت وگووگفتمانی، شرایطی دارد ویک عمل(action)، یا، به اصطلاح فنی وفلسفی، یک فعل(act)است و بنابراین، ازدیدگاه اخلاقی به درستی ونادرستی وازدیدگاه ناظربه واقع به توفیق وشکست متصف می شوند. هدف اصلی، گفتمان باید حل مسائل مبتلابه بشرامروزباشد. ازشرایط موفقیت گفتمان معنویت کتب مقدس ادیان ابراهیمی می توان به شناخت وسیع وعمیق نمایندگان ادیان درموضوع معنویت وحقیقت جویی ایشان، یادکرد وازموانع تحقق این گفتمان می توان به خودشیفتگی، تعصب، جزم وجمود، عدم تسامح ومدارا، وبه ویژه خرافه پرستی، دانست. نکته ی دیگر این است که مراد ما از گفتمان، یک ارتباط کلامی معنوی در قالبی علمی، هدفمندوکارآمد و به روز است.3- مُدرن واژه ی مُدرن به معانی گوناگونی آمده است که واژه های مترادف آن عبارتند از« نوین،، باب روز، مبتذل و عصر جدید» می باشد. 4- تمدن(Civilization) واژه ی تمدن به واژه هایی مانند «مدنیت، انسانیت، عمل شهری شدن، تحمیل فرهنگ خاصی بر ملتی و مبادی ادب و تربیت آموختن» ترجمه شده است. گفتمان معنویت، هیچ تحمیلی رابرنمی تابد و این قوت استدلال کتب مقدس در ارائه ی معنویت است که تفوق و هیمنه ی خویش رابر مخاطبین ثابت می کند. 5- معنویت کتب مقدس مراد از معنویت کتب مقدس، ازیک سو، روحانیّت و قداست این کتاب ها را شامل می شود که علومی مانند روانشناسی می توانند به عنوان علوم کمکی به تبیین علمی-کاربِردی این بُعد از معنویت کتب مقدس یاری رسانند، بُعدی که بسیاربرای نُخبگان وعموم پیروان ادیان ابراهیمی مهم وحیاتی است وبه خاستگاه آسمانی و وحیانی داشتن کتب مقدس اشاره دارد، وازسوی دیگر هم معناداری و معنادهی به اندیشه وزندگی اتباع ادیان را مدنظر قرار می دهد. بنابراین، مفاهیم سکولار و ماتریالیستی و آن جنبه از آموزه هایی پزیتویستی که تلاش دارند، گزاره ها و آموزه های کتب مقدس را بی معنا و مهمل جلوه دهند، جایی در این نوشتار نخواهند داشت. نگارنده معتقد است که اثبات بی معنایی و مهمل بودن آموزه های کتب مقدس، فقط در فضای معنوی کتب مقدس قابل پیگیری است و به عهده ی خود کتب مقدّس پژوهانی است که باپیش فرضها وذهنیت های نزدیک تر به کتب مقدس، به فعالیت علمی مشغول هستند. مقایسه ی معنویت این کتب، بهترین راه برای ارزیابی آموزه های آنها در موضوع معنویت است. معنویت چیست؟ از آنجایی که واژه معنویت در زمینه های گوناگونی به کار می رود، تعریف آن مشکل است. «معنویت»درمسیحیت، واژه ای جا افتاده برای نظریه و تحقق «زندگی در روح القدس» یا تحقق مرید و شاگردی است. اما این لغت در معنای کنونی، تاریخ نسبتاً کوتاهی دارد. کتاب دایرة المعارف کاتولیک، که قبل از جنگ جهانی اول منتشر شد، هیچ اشاره ای به «معنویت» نداشت، در حالی که دایرة المعارف جدید کاتولیک، که در دهه ی 1970 منتشر شد، دارای هشت مدخل درباره ی جنبه های مختلف این موضوع بود. در کتاب های مرجع معتبر مانند لغت نامه ی آکسفورد و لغت نامه ی بین المللی وبستر فقط یک تعریف از شش تعریفی که با معنویت به عنوان یک حوزه ی تحقیق دینی مطابق است، عرضه شده است. اما این امر مؤید تقابل دوگانه بین تعلق خاطر به «امور روحی» و «علایق مادی» است. به نظرمی رسد امروزه استفاده ازمعنویت دومطلب رابه ذهن متبادر می کند؛ازیک طرف به روحانیت وتقدس وازطرف دیگر به معنادهی به ویژه به معنای زندگی اشاره دارد. دکترفرانکل با عنوان"انسان درجستجوی معنا درراستای تبیین معنویت به عنوان معنای زندگی است. به نظر می رسد که امروزه «معنویت» در سنت اسلامی، واژه ای برای بیان گوهر و باطن دین اسلام (لُباب و جوهر) است، که می توان تاریخ پیدایش آن را همزمان با نزول آغازین آیات قرآن کریم بر قلب رسول الله (ص) دانست. قرآن کریم از هنگام نزول تا زمان حاضر، منبع و مرجع اصلی معنویت بخشی به عقل و قلب مخاطبینش بوده است؛ قرآن کریم، هم معنویت به معنای روحانیت و قُدسیت را داراست و هم معنویت به معنای معنادهی و معنابخشی به زندگی مسلمین را. اما باید اعتراف کرد که مسیحیان بیش از مسلمین، به جنبه های معنوی کتب مقدس خویش پرداخته اند و معنویت در اسلام، هنوز تبیین نظری قرآن محور نیافته است بلکه بیشترین تبیین نظری و عملی معنویت در اسلام، در حوزه ی علوم اسلامی مانند عرفان و فلسفه و کلام بوده است تا علوم قرآن و حدیث. به همین دلیل است که غربیان به هنگام تعریف معنویت اسلام، آن را در علم «تصوف» یا «عرفان » اسلامی جستجو می کنند تا علوم قرآن و حدیث که مرجع اصلی علوم اسلامی هستند. مهمترین مبانی مشروعیّت معنویّت کتب مقدّس 1- اعتقاد به عالم غیب ما به عنوان انسان عصر پسامُدرنیسم، به هر دینی که از ادیان ابراهیمی پایبند باشیم، چه بخواهیم چه نخواهیم، از یک فاصله ی تاریخی با زمان نزول کتب مقدس و حیات پیام آوران الهی، برخورداریم؛ مثلاً یک مسیحی امروزی، 2006 سال و اندی و یک مسلمان معاصر 1427 سال و اندی از زمان حیات پیامبران خدا (سلام الله علیهم اجمعین) و نزول کتب مقدس فاصله ی زمانی دارد. اگر از ما سئوال کنند که مبنای اعتقادتان به پیامبران و کتب گذشته چیست؟آنها که ازشما غایب شده اند؟ مهمترین مبنای مشروعیّت و حُجبیّت کتب مقدّس ارائه ی توجیه معرفتی پیرامون «عالم غیب» یا «ماوراء الطبیعه» (متافیزیک) است. کلید شناخت معنویّت کتب مقدّس، معرفت شناسی عالم غیب از دیدگاه آنهاست. اگر «ماوراء الطبیعه» تبیین علمی کتب مقدّس محور، بیابد، سخنان افرادی مانند دیوید هیوم که «متافیزیک» را «سفسطه» یا کانت که «ماوراء الطبیعه» را «بولفضولی های عقل نظری» می دانند، سُست و بی بنیاد می گردد و بُرهان از دست کسانی که با اتکاء به «رسالة فلسفی منطقی ویتگنشتاین» ماوراء الطبیعه را «مهمل، یاوه و فاقد معنا» شمرده اند، گرفته می شود. بنابراین استخراج نظام ماوراء الطبیعه ی کتب مقدس ادیان ابراهیمی، مهمترین گام در ارائه ی معنویت متعالی این ادیان است و پس از این استخراج، مقایسه ی این نظام ها، ضروری است که موضوع گفتمان ادیان قرار گیرند وهرنظامی که ازمشخصات معنوی وبه روزتروجدیدتر برخورداربود، تبعیت شود تا ازاین طریق بتوان زمینه ساز گفتمانی بسیار سازنده و مفید ونشاط بخش رافراهم کرد و نیازهای معنوی مخاطب عصر مُدرن را نیز به خوبی پاسخ گو بود.. نکته ی بسیار مهم در معرفت شناسی معنویت کتب مقدس ادیان الهی، توجه به آسیب شناسی معرفتی آن است. مهمترین مبنای آسیب شناختی معنویت کتب مقدس ادیان برای تحقق صحیح یک گفتمان سازنده، توجه به فرآیند شیطانی «دنیوی کردن مفهوم معرفت» در عصر حاضر است که به نظر نگارنده، ریشه یابی تاریخی این فرآیند، در امر آسیب شناسی معنویت، بسیار حیاتی است وخود تحقیقی مفصل می طلبد ونگارنده براین اعتقاد است که این فرآیند در نگاه نُخبگان وبسیاری ازپیروان ادیان ابراهیمی نفوذ کرده است وراه حل آن نیز به قول شاعر نازک اندیش ایرانی، سُهراب سپهری، این است"چشم ها رابایدشُست، جوردیگربایددید"و"صدای کفش ایمان را درکوچه ی شوق"بایداحساس کرد. در دنیای متجدد، فرو کاستن عقل شهودی به عقل استدلالی و محدود کردن قوه ی عاقله به زیرکی و زرنگی، نه فقط سبب شد که معرفت قدسی غیرقابل دسترس و حتی برای برخی بی معنا شود، بلکه الهیات عقلی را نیز به ویرانی کشاند.. . الاهیات عقلی ای که دارای مرتبه ای است فروتر از عقلی ای که دارای مرتبه ای است فروتر از چیزی که از آن می توان به علم قُدسی تعبیر کرد. همیشه این سخن افلاطون به سوفسطائیان را آویزه ی گوش باید داشت که «سوفسطائیان، دکاندارانی هستند با کالاهای معنوی». امروزه، به دنبال همین فرآیند قُدسیت زدایی از علم و معرفت، ما، شاهد رواج ایده ی جایگزینی معنویت به جای دین هستیم و بر کتب مقدس پژوهان ادیان ابراهیمی است که به زبانی علمی و نُوین، پیروان خویش را از دام این سفسطه های معنوی نُمای شیطانی، برهانند. از آنجا که اشاره به «علم قدسی» شد، باید توجه داشت که اولین و آخرین مرجع معتبر برای شناسایی و تبیین علمی و نُوین «علم قدسی»، کتب مقدس ادیان ابراهیمی است که خداشناسی و معادشناسی دو پایه ی اصلی این علم می باشد. علیرغم دیدگاه های متفاوت و متنوع ادیان ابراهیمی درباره ی خداشناسی و معاد شناسی، همه ی آنها بر غائب بودن (= در عالم غیب بودن) آموزه هایی مانند خداوند متعال، انبیاء الهی و. . .، هم داستانند؛ حتی در «خداشناسی طبیعی»، که خدا تأثیری بر روند جهان ندارد، می بینم که می گویند «خدا در جهان ما غائب است». در قرآن کریم، یکی از صفات خداوند متعال «الباطن» گفته شده است که «غیب» یکی از مؤلفه های معنایی آن است. بنابراین تبیین علمی ماوراء الطبیعه از دیدگاه کتب مقدس، اولین گام برای تحقق یک گفتمان سازندة ادیان الهی در موضوع معنویت، با محوریّت کتب مقدس می باشد. 2- اثبات «وحیانی» بودن در عصر معاصر مهمترین ملاک برای تمایز معنویت متعالی ادیان الهی از معنویت های مصنوعی و مجعول، اثبات وحیانی بودن گزاره های کتب مقدس ادیان است؛ اعتقاد به وحی، به معنی آسمانی بودن کتب مقدس و غیر بشری بودن، اصل و مبنای این کتب است ووجود هر گونه خلل درآن، موجب کاهش اعتباراین کتب خواهدشد. «در دو سنت مسیحیت و اسلام، وحی و مکاشفه آموزه ای زیربنایی است.. . در سنت مسیحی سخن از کشف است. خدا خود را به انسان نشان می دهد و بدین طریق او را هدایت می کند.. . به عقیده ی آنان (مسیحیان) کامل ترین وحی، نه در کتاب، بلکه در انسان منعکس شده است. دراسلام نیز وحی بر کاملترین انسان در قالب کتاب (کلام) عرضه شده است و پیامبر گرامی اسلام (ص)» وحی قرآنی مجسّم بود؛ البته با نگاهی عمیق تر می توان گفت که گرچه انبیاء الهی مانند موسی (ع) و عیسی (ع) و محمد (ص) از بین ما رفته اند اما «قوام هر دینی بر دوش بنیانگذار آن است و پیروان هر دین مدارجی که طی می کنند و فضایلی که کسب می کنند از برکت بنیانگذار آن است؛ این که حضرت عیسی (ع) در انجیل فرموده است، «تا روز قیامت با شما هستم» منحصر به ایشان نیست». بنابراین اثبات وحیانی بودن کتب مقدس و اعتقاد به آن، از دیگر مبانی حُجبیّت و مشروعیّت معنویت کتب مقدّس است و راه را برای ایجاد گفتمان سازندة ادیان در موضوع معنویت هموار می کند. 3- اثبات اتصال تاریخی شناختن «مأخذ» و «منبع» افکار و اندیشه ها، برای انسان عصر مدرنیسم اهمیت بسیاری دارد. امروزه تاریخی نگری از مشخصه های اصلی ارزیابی اعتبار یا بی اعتباری اندیشه ها است. برای پیروان ادیان الهی بسیار مهم است که پیوستگی تاریخی عقاید و احکام خودشان را با حال و هوای زمان پیامبرانشان بدانند؛ بنابراین تنها راه برای ایشان مراجعه به کتب مقدسشان است. اتصال تاریخی کتب مقدس و پیوستگی زمانی آن نقش کلیدی در ارائه ی معنویتی منسجم و عمیق دارد. قرآن کریم، تنها کتاب دینی است که به دلیل دو سنّت الهی و بشری، پیوستگی تاریخی خویش را کاملاً و به گونه ای اعجاب آور حفظ کرده است؛ نخست سنت الهی حفظ « انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون» و دیگری سنت بشری تلاوت و قرائت قرآن کریم. پیوستگی تاریخی کتب مقدس، رابطه ای مستقیم با مشروعیّت معنویت این کتب دارد و هرچه انسجام تاریخی الفاظ و معانی آن، منسجم تر باشد، هیمنه ی معنوی آنها نیز بیشتر است. به نظر می رسد قرآن کریم، تنها کتاب مقدسی باشد که از انسجام لفظی و معنایی اعجاب آوری در طول تاریخ برخوردار است. و زمینه های هرمنوتیکی آن، در مقایسه با دیگر کتب مقدس ادیان الهی، کمتر می باشد. اهمیّت پیوستگی تاریخی در معنویت کتب مقدس به گونه ای است که برخی، دین را (religion) در وسیع ترین معنای آن مشتمل بر اطلاق اصول وحیانی و نیز بسط و توسعه ی تاریخی بعدی آن می دانند. علوم کمکی ومعنویت کتب مقدس میان رشته ای دیدن آموزه های معنوی کتب مقدس واستفاده ازعلوم کمکی مانند روانشناسی، جامعه شناسی، انسان شناسی، باستان شناسی، مردم شناسی وجزآنها درعصرمُدرن یکی ازمهمترین نکاتی است که می توانددراستخراج گنجینه های معنوی موجوددرادیان ابراهیمی، مفید فایده باشد وزمینه را برای تحقق گفتمان سازنده ی معنویت ادیان، فراهم سازد. یکی ازدلایل توجه سازمان یونسکو به مساله ی میراث مشترک معنوی، وجودذخایرمعنوی گرانسنگی مانند کتب مقدس، مساجد ومعابد وصومعه هاو.. . است که بالاترین حجم ازاین میراث الاهی-بشری، درادیان ابراهیمی وجود دارد. خوشبختانه، درسالهای اخیر، جریان نزدیکی وآشتی علم ودین درسطح فرهنگ بین الملل ودست برداشتن هریک ازفعالان حوزه های علم ودین ازتک روی درارائه ی آموزه های علمی ودینی، سبب درخشش این بارقه ی معنوی شده است که دست یابی به معنویت ادیان الهی را با دست به دست هم دادن تمامی دانش های موجوددرعصرمدرنیسم می توان بازیابی ومعرفی کرد. امروزه این سخن که تعارضی میان نظریه های علمی وآموزه های دینی وجودندارد، کم کم به شکل سخنی مدرن وبه روز، تلقی می شود؛به عنوان نمونه درجمهوری اسلامی ایران، تلاش علمی درحال تحقق است که روانشناسی مدرن والهیات اسلامی را به هم نزدیک سازد؛البته مخاطب مسلمان این نوشتارمی داندکه درآموزه های اصیل اسلامی، به ویژه قرآن کریم وسنت صحیح نبوی علم ودین، دوقلوهایی معرفی شده اند که جدایی شان ازیکدیگر سبب آتش افروزی وایجاد فتنه خواهد بود؛ ازنگاهی دیگر، علم ودین مانند دوبال برای تکامل معنوی انسان معرفی شده اند وقرآن کریم، پُراست ازهم آیی واژه های علم ودین، مانند این آیه ی کریمه که می فرماید"ان الدین عندالله الاسلام ومااختلف الذین اوتواالکتاب الا من بعد ما جائهم العلم بغیا بینهم ومن یکفربایات الله فان الله سریع الحساب(سوره آل عمران، آیه ی 19). .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه