عالم ذر را با توجه به مستندات قرآني و حديثي توضيح دهيد؟

و اذ اخذ ربك من بني آدم من ظهورهم ذريتهم و اشهدهم علي انفسهم الست بربكم قالوا بلي شهدنا ان تقولوا يوم القيامة انا كنا عن هذا غافلين «به خاطر بياور زماني را كه پروردگارت از پشت و صلب فرزندان آدم، ذريه آنها را برگرفت و آنها را گواه بر خويشتن ساخت و (فرمود:) آيا من پروردگار شما نيستم؟ گفتند: آري، گواهي مي‏دهيم (چرا چنين كرد؟) براي اينكه در روز رستاخيز نگوييد ما از اين غافل بوديم (و از پيمان فطري توحيدي و خداشناسي بي‏خبر).» حقيقت اين است که درباره خصوصيات و چگونگي «عالم ذر» نه در آيات قرآن و نه در احاديث هيچكدام سخن روشن و صريحي وجود ندارد و لذا مفسرين برداشتهاي مختلفي داشته اند. اجازه دهيد تا در اينجا به مطالب تفسيري كه در ذيل اين آيه شريفه ذكر شده بپردازيم شايد تا اندازه‏اي با حقيقت اين عالم آشنا شويم. «ذريّه» چنانكه دانشمندان لغت گفته‏اند در اصل به معني «فرزندان كوچك و كم سن و سال» است ولي غالباً به همه فرزندان گفته مي‏شود، گاهي به معني مفرد و گاهي به معني جمع استعمال مي‏گردد اما در اصل معني وجود دارد. درباره ريشه اصلي اين لغت احتمالات متعددي داده شده است بعضي آن را از «ذرء» به معني آفرينش مي‏دانند بنابراين مفهوم اصلي «ذريه» با مفهوم مخلوق و آفريده شده برابر است. و بعضي آن را از «ذرّ» كه به معني موجودات بسيار كوچك (همانند ذرات غبار و مورچه‏هاي بسيار ريز مي‏باشد) دانسته‏اند. از اين نظر كه فرزندان انسان نيز در ابتدا از نطفه بسيار كوچكي آغاز حيات مي‏كنند. چنانكه ملاحظه شد آيه فوق سخن از پيماني به ميان مي‏آورد كه از فرزندان آدم گرفته شده، اما اينكه اين پيمان چگونه بوده است توضيحي درباره جزئيات آن در متن آيه نيامده است ولي مفسرين به اتكاء روايات فراواني كه در ذيل اين آيات در منابع اسلامي نقل شده است نظراتي دارند كه از همه مهم‏تر دو نظر زير است: 1- هنگامي كه آدم آفريده شد فرزندان آينده او تا آخرين فرد بشر از پشت او به صورت ذراتي بيرون آمدند (و طبق بعضي از روايات اين ذرات از گِل آدم بيرون آمدند) آنها داراي عقل و شعور كافي براي شنيدن سخن و پاسخ گفتن بودند، در اين هنگام از طرف خداوند به آنها خطاب شد «الست بربكم» «آيا پروردگار شما نيستم»؟!همگي در پاسخ گفتند: ««بلي شهدنا»» «آري بر اين حقيقت همگي گواهيم». پس همه اين ذرات به صلب آدم (يا به گل آدم) بازگشتند و به همين جهت اين عالم را به «عالم ذر» و اين پيمان را پيمان الست مي‏نامند. بنابراين پيمان مزبور يك پيمان تشريعي و قرارداد خودآگاه در ميان انسانها و پروردگارشان بوده است. 2- منظور از اين عالم و اين پيمان همان «عالم استعدادها» و «پيمان فطرت» و تكوين و آفرينش است، به اين ترتيب كه به هنگام خروج فرزندان آدم به صورت «نطفه» از صلب پدران به رحم مادران كه در آن هنگام ذراتي بيش نيستند خداوند استعداد و آمادگي براي حقيقت توحيد به آنها داده است، هم در نهاد و فطرتشان اين سر الهي به صورت يك حس درون ذاتي به وديعه گذارده شده است و هم در عقل و خردشان به صورت يك حقيقت خودآگاه. بنابراين همه افراد بشر داراي روح توحيدند و سؤالي كه خداوند از آنها كرده به زبان تكوين و آفرينش است و پاسخي كه آنها داده‏اند نيز به همين زبان است. ولي تفسير اوّل داراي اشكالاتي است كه به برخي از آنها اشاره مي‏كنيم. 1- در متن آيه سخن از خارج شدن ذرات از پشت فرزندان آدم است نه خود آدم. 2- اگر اين پيمان با خود آگاهي كافي و شعور و عقل گرفته شده چگونه همگان آن را فراموش كرده‏اند و هيچ كس آن را به خاطر نمي‏آورد؟ در حالي كه فاصله آن نسبت به زمان ما بيش از فاصله اين جهان با جهان ديگر و رستاخيز نيست با اينكه در آيات متعددي از قرآن مي‏خوانيم كه افراد انسان - اعم از بهشتيان و دوزخيان - در قيامت سرگذشتهاي دنيا را فراموش نكرده و به خوبي به ياد دارند. اين نسيان عمومي در مورد عالم ذر به هيچ وجه قابل توجيه نيست. 3- هدف از چنين پيماني چه بوده است؟ اگر هدف اين بوده كه پيمان گزاران با يادآوري چنين پيماني در راه حق گام نهند و جز راه خداشناسي نپويند بايد گفت چنين هدفي به هيچ وجه از اين پيمان به دست نمي‏آيد زيرا همه آن را فراموش كرده‏اند. ولي اگر تفسير دوّم را بپذيريم هيچ يك از اين ايرادها متوجه نخواهد شد زيرا سؤال و جواب و پيمان مزبور يك پيمان فطري بوده است كه الان هم هر كس در درون و جان خود آثار آن را مي‏يابد و حتي طبق تحقيقات روان شناسان اخير، «حس مذهبي» يكي از احساسات اصيل روان ناخود آگاه انساني است، و همين حس است كه بشر را در طول تاريخ به سوي خداشناسي رهنمون بوده و با وجود اين فطرت هيچگاه نمي‏تواند به اين عذر كه پدران ما بت پرست بودند توسل جويد. روايات فراواني نيز در منابع مختلف اسلامي در كتب شيعه و اهل تسنن در زمينه عالم ذر نقل شده است كه در بدو نظر به صورت يك روايت متواتر تصور مي‏شود كه از نظر مضمون و دلالت مفاهيم آنها كاملاً با هم مختلف است. بعضي موافق تفسير اول و بعضي موافق تفسير دوّم است و بعضي با هيچ كدام سازگار نيست. بعضي از اين روايات مبهم و پاره‏اي از آنها تعبيراتي دارد كه جز به صورت كنايه و به اصطلاح در شكل سمبوليك مفهوم نيست. بنابراين و با توجه به متعارض بودن روايات فوق نمي‏توانيم روي آنها به عنوان يك مدرك معتبر تكيه كنيم و يا لااقل همانگونه كه بزرگان علما در اين قبيل موارد مي‏گويند علم و فهم اين روايات را بايد به صاحبان آنها وا گذاريم و از هرگونه قضاوت پيرامون آنها خودداري كنيم. نتيجه‏اي كه مي‏توان از اين بحث بدست آورد اين است كه اصل مطلب، امري مسلم بوده و قرآن بر آن دلالت دارد ولي نه از آيات و نه از روايات نمي‏توان تصوير روشني از عالم ذر بدست آورد. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه