فلسفه دوستي و دوست يابي چيست؟ وظايف و مسئوليت ما در مقابل دوستان چيست؟

در همه جوامع بشري و در طول قرون و اعصار متمادي اين چنين بوده که انسان در زندگي خود جهت معاشرت و انس با ديگران و يا به منظور تأمين نيازهاي دروني روز مرّة شخصي و جمعي، دوستاني را براي خويش برگزيده است. يعني اين گزينش هم به لحاظ تأمين نيازهاي روحي و رواني و هم به عنوان بر طرف کردن احتياجات مادّي در دو بعد فردي و اجتماعي بوده است. دوستي علاوه بر اين که در دنيا به انسان فايده مي رساند يک مسأله ديني و در پيوند با آن است. پيامبر خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ مي فرمايند: «هيچ بنده اي براي خدا و در راه او برادري به دست نياورد مگر آن که خداوند درجه اي در بهشت براي او قرار داده». بر اين اساس، دوستي نياز روحي و معنوي انسان است و خداوند آن را عبادت به شمار آورده و پاداش به دست آوردن هر دوستي را درجه اي در بهشت قرار داده است و نياز هر يک از قشرهاي اجتماع به رفيق، دوست، همدل و همراه يک امر بديهي و روشن است. به همين دليل گفته اند؛ الرّفيق ثم الطريق؛ «نخست يار نيکويي بجوي، آنگاه پاي در راه بگذار». چه بسا بخاطر همين نياز مبرم روحي انسان و کسب موفقيت هاي مختلف او در جامعه که در گرو انتخاب دوستان شايسته است در حديث شريف آمده؛ «التودّد نصف العقل». يعني «جلب دوستي نيمي از عقل است». فلسفه دوستي از قديم گفته اند؛ هزار دوست کم است و يک دشمن بسيار. دوست، همدم تنهايي هاي انسان، شريک غم ها و شادي ها، بازوي ياري رسان در نيازمندي ها، تکيه گاه انسان در مشکلات و گرفتاري ها و مشاور خيرخواه در لحظات ترديد و ابهام است. اسلام تأکيد فراوان بر الفت، محبت، صداقت و دوستي دارد؛ تا جايي که امير مؤمنان ـ حضرت علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايند: «من لا صديق له لا ذخرله». يعني «کسي که دوست ندارد اندوخته اي ندارد و باز رسول اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ نقش دوست و اهميت دوستي را چنين ياد آور شده است: «المؤمن ألف مألوف و لا خير في من لا يألف و لايؤلف». يعني «مؤمن چنان است که با ديگران انس و الفت گرفته و ديگران با او انس دارند و کسي که نه الفت پذير است و نه الفت مي گيرد در او خيري نيست». از طرف ديگر اسلام بر معاشرت و دوستي با انسان هاي مؤمن و شايسته اي که موجب صلاح و رستگاري خواهد شد تأکيد بسيار نموده است. حضرت امام زين العابدين ـ عليه السلام ـ مي فرمايند: «مجالسة الصالحين داعية الي الصلاح». يعني «همنشيني با نيکان و صالحان، به خودي خود، آدمي را به نيکي و صلاح فرا مي خواند». اين مطلب که انسان از هر گروه و صاحب هر ايده اي که باشد، به واسطه دوستي و معاشرت با ديگران، از آن ها رنگ و بو گرفته و شبيه آنان خواهد شد؛ چيزي است که همگان کم و بيش از آن آگاهند و چه بسا که نمونه هاي عيني آن نيز در اطراف خويش سراغ داريم بنابراين دوست خوب مي تواند سکوي پرتاب و بال انسان به سوي کمال باشد، مؤيّد گفتار ما روايتي است که در کتاب شريف بحارالأنوار آمده است که فرمود؛ «و قال الحواريون لعيسي ـ عليه السلام ـ من مجالس؟ فقال من يذکرکم الله رؤيته و يزيد في علمکم منطقه و يرغبکم في الاخرة عمله». «حواريون از حضرت عيسي ـ عليه السلام ـ سؤال کردند با که مجالست کنيم؟ آن حضرت فرمودند: با کساني که نگاه کردن به آن ها شما را به ياد خدا بينداز دو سخن گفتن آن ها دانش شما را بيفزايد و کردار آن ها رغبت شما را به آخرت زيادتر کند. از آنجا که بهروزي و سعادت آدمي در سايه تدبير و انديشه است، دين مبين اسلام يکي از شرائط رفاقت و دوستي را مسئله عقل و خرد دانسته و تأکيد نموده که با صاحبان عقل و انديشمندان با وفا همنشيني و دوستي داشته باشيد. امام رضا ـ عليه السلام ـ فرمودند: «سعي کن با انسان عاقل دوستي نمايي تا اگر از کرم و بخشش آن نتواني استفاده کني از عقلش بهره ببري». و باز حضرت علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايند: صحبة الولّي اللبيب حياة الرّوح». يعني هم نشيني با دوست دانا سبب زنده بودن روح است. اسلام و دوستي در هيچ مکتبي به اندازه اسلام به دوستي و محبت و صلح و صفا در زندگي و داشتن جامعه اي همراه با موّدت و برادري سفارش نشده است اين تنها مکتب انسان ساز اسلام است که پايه و استوانه دين و دينداري را محبت و مؤدّت قرار داده است. و دوستي و ارادت را يک ضرورت اجتماعي دانسته به گونه اي که در حديث آمده است؛ «غريب کسي است که دوستان شايسته اي نداشته باشد». و باز علي ـ عليه السلام ـ در حديث ديگري مي فرمايد: «أعجز الناس من عجز من إکتساب الإخوان و أعجزمنه من ضيع من ظفربه منهم» يعني عاجزترين مردم کسي است که از به دست آوردن دوست عاجز باشد و از او عاجزتر کسي است که دوستان به دست آورده را از دست بدهد». اکنون که با نظر اسلام در رابطه با دوستي آشنا شديد به يکي از عوامل مهم ضروري دوستي و دوست يابي به عنوان نقش دوست در زندگي اشاره مي گردد. بدون شک عوامل مختلفي در ساختن شخصيت انسان مؤثر هستند که از مهم ترين آنها مسئله هم نشيني و دوستي و معاشرت است . اين عامل از چنان اهميتي برخوردار است که اسلام فرمود: المرء علي دين خليله فلينظره أحدکم من يخالل» يعني (آدمي بر دين و روش همنشين خود است پس بايد ببيند که با چه کسي دوست مي شود». روشن است که انسان خواه نا خواه از ديگران تأثير مي پذيرد و بخش مهمي از افکار و صفات اخلاقي خود را از طريق دوستانش کسب مي کند. اين مطلب هم از نظر عقل و هم از طريق تجربه به اثبات رسيده است. ما به وسيله مشاهدات حسي خود و نيز با بازنگري به تاريخ در مي يابيم که چه بسيار افرادي که از راه دوست به سعادت ابدي و يا شقاوت ابدي رسيده اند و شاعر در اين مقام خوش گفته است تو اول بگو با کيان زيستي پس آنکه بگويم که تو کيستي. آري انسان در سايه دوستان وفادار و صميمي است که مي تواند پلکان ترقي و تعالي را يکي پس از ديگري طي نمايد و گاه تا اوج افتخار و عظمت رهنمون او مي شود و منشأ خيرات و برکات اجتماعي مي گردد. هم چنين در سايه همزيستي و همدلي است که استعدادها شکوفا شده و بشر مي تواند اختراعات و اکتشافات و آثار ماندگار از خود بر جاي بگذارد که جامعه انسان ها سود ببرد. وظايف و حقوق دوستان براي تقويت هر نوع پديده اجتماعي و يا اخلاقي بايد مجموعه اي از عوامل را ايجاد نمود. اصولا کليه روابط اجتماعي با شرايط خاص خود باقي و پايدار مي مانند در مساله دوستي نيز، همان گونه که دين مبين اسلام نقش دوست در زندگي و ويژگي ها و شرايط آن را بيان نموده، در پايداري و ادامه آن هم شيوه ها و دستور العمل هايي را به عنوان حقوق و آداب دوستي پيشنهاد کرده که پايبندي به آنها ضمن آن که وظيفه دوستان شمرده شده، مي تواند سبب بقاي دوستي باشد همان طور که بي اعتنايي نسبت به آن، دوستي ها و برادري ها را از بين مي برد. امام صادق ـ عليه السلام ـ در مورد اداي اين حقوق مي فرمايد: «خداوند به چيزي برتر از اداي حق مؤمن عبادت نمي شود». اينک به بيان حقوق دوستي مي پردازيم: 1. حق در مال و نفس: يکي از حقوقي که دوستان با ايمان نسبت به يکديگر دارند آن است که از وضع معيشت و زندگي دوست خود اطلاع کافي داشته و در حد توان نيازهاي او را بر آورده نمايند. زيرا دوستي و برادري يعني اين که هر دو در راه رسيدن به مقصد واحد همراه و رفيق يکديگر باشند و وقتي چنين بود بايد در مشکلات يار و مددکار هم باشند پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ فرمودند: مثل برادري مثل دو دستي است که يکي ديگري را مي شويد». تشبيه دو دوست به دست نشان دهنده ضرورت کمک و ياري به همديگر در نيل به هدف واحد مي باشد. 2. سکوت و سخن: نسبت به دوستان، سکوت و سخن يکي از حقوق دوستي بشمار مي رود، هر کدام از سکوت و سخن را از دو جهت بايد مورد بحث و توجه قرار داد: الف) سکوت از ذکر عيوب: دوست يک رنگ، عيب دوستان را عيب خود دانسته و از هر گونه بيان و آشکار نمودن ضعف هاي رفقاي خود خصوصا در غياب آن ها پرهيز مي کند. رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ در اين مورد فرمودند: «کسي که عيب برادر خود را بپوشاند، خداوند در دنيا و آخرت عيوب او را مي پوشاند. ب) سکوت، از تجسس و تفتيش؛ متأسفانه بسياري از ما بر خلاف آنچه مقتضاي دوستي است عمل مي کنم مي دانيم که هر فردي در زندگي، آراء و عقايد و برنامه هاي فردي يا خانوادگي دارد و مقيّد است که ديگران حتي عزيزترين و يا نزديک ترين افراد به خود ـ از آنها بي اطلاع باشند. لازم نيست از مسائل دروني افراد مطلع شويم و درعقايد آنان تجسس نمائيم. زيرا پس از آن که با در نظر گرفتن شرايط انتخاب، دوستاني با دين و عقل برگزيديم؛ ديگر اين گونه تجسس ها و تفتيش عقائد مفهومي ندارد چرا که اين کار ها فقط مي توان به رفاقت و دوستي ضرر برساند و آن را دستخوش تزلزل سازد مؤيد اين سخن اين روايت شريف مي باشد که مي فرمايد: «لا تجسسوا و لا تقاطعوا و لا تدابروا و کونوا عبادالله إخوانا». يعني «تجسس نکنيد و در پي کسب خبرهاي خصوصي ديگران برنياييد، قطع رابطه نکنيد و روي گردان نباشيد، همه با هم برادر و بندگان خدا باشيد. و امّا در مورد «سخن گفتن» که ويژگي هاي خاصّ خود را دارد و از حقوق دوستان محسوب مي شود. انسان بايد به موقع و در جاي خود سخن بگويد و با سخن است که مي تواند دوست خود را مدد برساند. البته سخني خالي از هر گونه تملّق و چاپلوسي و برخاسته از دل باشد، انسان مي تواند با زبان و سخن خويش در حق دوستش دو نقش اساسي ايفاء کند: الف: ابراز محبت: سهم زيادي از ارادت و دوستي و اظهار محبت به وسيله زبان انجام مي پذيرد. فرد مسلمان بايد به صورت روزه مره دوست خود را مورد تفقّد و دلجويي و مهرباني قرار دهد ضمن اين که بايد در حدّ توان موجبات خوشحالي و مسرت وي را فراهم کند. پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ فرمود: من سرّ مؤمنا فقد سرّني». هر کسي مؤمني را شاد کند مرا شاد کرده است. ج) پشتيباني و حمايت: يک دوست همان گونه که در زمان حضور دوستش اظهار دوستي و ارادت مي کند، در زمان غيبت او هم در مواقعي که احيانا کساني به او بدبين هستند بايد از نصرت و حمايت خود نسبت به او کم نگذارد حضرت علي ـ عليه السلام ـ فرمود؛ دوست از عهده دوستي بر نيايد تا برادر خود را در سه چيز ياري کند: هنگامي که به بلا گرفتارشود، هنگامي که حاضر نباشد، هنگامي که درگذرد (وفات کند). 3. عفو و بخشش؛ يعني اين که در مقابل لغزش ها و خطاهايي که احيانا از جانب دوست مي بينيم از خود گذشت؛ نشان دهيم قرآن کريم مي فرمايند: ...وَالْکاظِمِينَ الْغَيْظَ...؛ يعني مؤمنان خشم خود را فرو مي برند و در حديث است که: «زين المصاحبة الاحتمال». يعني تحمل لغزش هاي دوست، زينت دوستي است. 4. دعا در حق دوست: براي پي بردن به اين امر مهم يک حديث از احاديث بسياري که وجود دارد خدمتتان تقديم مي شود؛ پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ مي فرمايند: زماني که برادر مؤمن براي دوست و برادر خود دعا کند خداوند مي فرمايند: اين دعا را اوّل در حق تو استجابت مي کنم و بعد در حق دوستت. 5. وفاداري در دوستي: منظور از وفاداري، ثبات در محبت و ارادت است امام مجتبي ـ عليه السلام ـ مي فرمايد «خير مفاتيح الامور الصدق و خير خواتيمها الوفاء». يعني بهترين آغاز براي کارها راستگويي و بهترين پايان آنها وفاداري است. خواجه شيراز چه خوش سروده است: هر آنکه جانب اهل وفا نگه دارد خداش در همه حال از بلا نگه دارد 6. کم توقعي و مشورت: داشتن توقعات بيش از حدّ و تکلف آميز از دوستان باعث کاهش درجه دوستي و کم کم از دست رفتن و گسيختگي آن مي شود چنان که در حديث آمده است: «شرّ الإخوان من تکلّف له». يعني بدترين دوستان کساني هستند که موجب زحمت و مشقت بشوند و در مورد مشورت بايد گفت، اصولا مردمي که کارهاي خود را با مشورت و صلاح انديشي يکديگر انجام مي دهند کمتر گرفتار لغزش مي شوند خداوند نيز پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ را در قرآن به انجام مشورت توصيه مي کنند./ 7. همدلي و همدردي و ديدار با دوستان؛ که از اهميت ويژه اي در آيين دوستي برخوردار است از خداوند مسئلت داريم که دوستي خودش و اوليائش را نصيب همه ما بگرداند و بمنه و کرمه. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه