ذات خدا را چطوری بشناسیم؟

نخست باید دانست «ادراک بشر» به آنچه محدود و قابل تصور است، راه دارد؛ نه به ذاتى که از همه بالاتر است و همه متأخر از آن، بعد از آن و مخلوق آن هستند. « فکر و اندیشه بشر، به «ذات غیبى» او راه ندارد و به جز تحیّر و سرگردانى یا انحراف و گمراهى، بهره دیگرى نخواهد داشت. در این مقام عروج و سیر به عوالم دیگر تاثیری ندارد. چراکه هیچ گاه امر محدود قادر به درک واقعیت امر نامحدود نیست. و او تنها می تواند خالقش را از روی صفات و افعالش بشناسد.در آلا فکر کردن شرط راه است / ولى در ذات حق محض گناه استبود در ذات حق اندیشه باطل / محال محض دان تحصیل حاصل (گلشن راز، شبسترى)به همین جهت از فکر در «ذات حق» نهى شده است؛ چنان که امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) مى فرماید: « ... فلیس اللَّه عرف من عرف بالتشبیه ذاته، و لا ایاه وحّد من اکتنهه، و لا حقیقته اصاب من مثله، و لابه صدّق من نهّاه، و لا صمد صمده من اشار الیه»؛ «پس، خداى را نشناخته، آن کس که ذات او را به چیزى تشبیه کرده است و به توحید او نایل نگشته، آن کس که خواسته است به کنه ذات او برسد، و به حقیقت او نرسیده، آن کس که ذات او را تصویر ذهنى نموده است و به او تصدیق نکرده است، آن کس که ذات او را حدّى قائل شده و به جانب او روى نیاورده است؛ آن کس که به ذات او اشاره کرده است ...». تأمل و اندیشه در رابطه با خداوند متعال به سه نحوه متصوراست: الف) تأمل و اندیشه در ذات خداوند در اصطلاح شناخت ذات و ماهیت خداوند که چیست؟ ب ) اندیشه در وجود خداوند متعال این که خدایی هست و وجود دارد؟ ج ) شناخت اوصاف و افعال خداوند که چه اوصافی دارد یا ندارد چه کارهایی انجام می دهد یا انجام نمی دهد؟ فلاسفه و متکلمان اسلامی با تمسک به ادله عقلیه و آیات و روایات می فرمایند قسم اول ناممکن است. لکن قسم دوم و سوم ممکن. این که چرا قسم اول ممکن نیست از طرف اندیشمندان ادله متعددی ذکر شده لکن تنها به یک دلیل عقلی که ساده تر و در کلام اکثر متکلمان ذکر شده اشاره می کنم. برای روشن شدن استدلال این مثال ساده را در نظر داشته باشید که به حکم قطعی عقل هر ظرفی گنجایش معینی دارد یعنی یک ظرف یک لیتری گنجایش یک لیتر آب دارد و جا دادن 2 لیتر در آن ناممکن است. حال با توجه به این که خداوند نامتناهی است و نامحدود است (چون اگر محدود و متناهی باشد به این معنا است که در وراء حد چیزی است که خداوند واجد آن نیست و این نقص است حال آن که خداوند کامل مطلق و واجب الوجود است و نقص در او راه ندارد) و سایر موجودات از جمله انسان همگی محدود و متناهی هستند و از سوی دیگر علم و شناخت مستلزم نوعی احاطه علمی فاعل شناسا (مدرک یا عالم) بر متعلق شناسایی (آنچه که شناخته می شود - معلوم) است و از آنجا که موجود محدود نمی تواند بر موجود نامحدود احاطه یابد ممکن نیست مخلوقات خداوند بر ذات او آگاهی یابند بنابراین نه تنها کنه ذات الهی برای ما ناشناخته است بلکه اساسا این چنین شناختی ممتنع است. قرآن کریم و روایات هم این مدعا را تأیید می کنند چنانچه قرآن کریم می فرماید: «ولا یحیطون به علما؛ بر ذات خداوند آگاهی نمی یابند» (طه، آیه 110). و در حدیثی از امام صادق(ع) چنین نقل شده: «اذ انتهی الکلام الی الله فامسکوا؛ هنگامی که سخن به ذات خدا می رسد سکوت کنید» (تفسیر علی ابن ابراهیم، طبق نقل نورالثقلین، ج 5، ص 170). و در حدیثی از علی(ع) در تفسیر آیه 110 سوره طه وارد شده «لایحیط الخلائق بالله عزوجل علما؛ مخلوقات احاطه علمی به خداوند پیدا نمی کنند؛ و دلیلش همان است که اندیشه در ذات نامحدود برای عقول محدود غیر ممکن است. اما مرتبه دیگر خداشناسی که عبارت بود از این که بدانیم خدا هست که براساس این شناخت انسان از صف ملحدان و شکاکان جدا می گردد و در جرگه خداباوران وارد می شود. این شناخت نه تنها برای بشر امکان دارد بلکه پایه و اساس سطوح دیگر خداشناسی است یعنی این که انسان وجود یک مبدأ متعالی و یک موجود مقدس و برتر را تصدیق می کنند و تصدیق به وجود چیزی ملازم با شناخت ذات آن چیز نیست که اگر ذاتش قابل شناخت نبود تصدیق به وجودش هم ممکن نباشد چنانچه امروزه هم تصدیق به وجود چیزی ملازم با شناخت ذات آن چیز نیست که اگر ذاتش قابل شناخت نبود تصدیق به وجودش هم ممکن نباشد چنانچه امروزه همه تصدیق به وجود نیروی جاذبه و وجوداتم داریم گرچه ذات اینها ناشناخته است جایی که درباره نیروی جاذبه که یکی از مخلوقات است علم و آگاهی ما نسبت به آن تنها جنبه اجمالی دارد (از آثارش تصدیق به وجودش می کنیم) ولکن از علم تفصیلی (که چه هست) عاجزیم چگونه می توان درباره خالق جهان ماده و ماورای ماده که بی نهایت است از کنه ذاتش با خبر شد لکن آثار او باعث تصدیق به وجودش می شود. با صد هزاران جلوه برون آمدی که منبا صد هزار دیده تماشا کنم تو را اما درباره شناخت اوصاف خداوند متعال که آیا اصولا انسان می تواند صفات خداوند را بشناسدیا آن که صفات نیز همچون ذات خدا برای انسان همواره ناشناخته است بین متکلمان و فلاسفه مسلمان اختلاف است. گروهی مدعی شده اند که عقل آدمی راهی به سوی شناخت صفات ندارد چنانچه به ذات راه ندارد که به این گروه معطله و مسلک آنان را تعطیل می گویند لکن غالب متکلمان و فلاسفه مسلمان بر این باورند که عقل انسان می تواند اوصاف خداوند را بشناسد که اینان خودبه دو گروه تقسیم شده اند: الف) گروهی که قائلند بین اوصاف خدا و اوصاف مخلوقات تفاوت جدی و اساسی نیست و اوصاف در خداوند و مخلوقات معنای مشترکی دارند که در حقیقت خداوند را تشبیه به مخلوقات می کنند لهذا معروف به مشبهه هستند. ب ) گروه دوم از کسانی که قائلند اوصاف خداوند قابل شناخت است می گویند هم مسلک تعطیل و هم مسلک تشبیه هر دو باطل است و اوصاف خداوند گرچه قابل شناخت می باشند لکن معنای این اوصاف در خداوند با مخلوقات متفاوت است. این نظریه، نظریه متکلمان و فلاسفه بزرگ شیعه مانند علامه طباطبایی و استاد مطهری و دیگران است این گروه با ادله متعدد نظریات - تعطیل و تشبیه را باطل می کنند و به نحوی اوصاف حق را بیان می کنند که نه مستلزم تشبیه باشد و نه تعطیل. خلاصه این نظریه این است که ما در آغاز صفاتی مانند علم و قدرت و حیات و... را در خود یا موجودات پیرامون خویش می یابیم و علاوه بر این درک می کنیم که این اوصاف کمال محسوب می شوند در این حالت ما می بایست ابتدا در معنایی که از این اوصاف کمالی می یابیم تأمل ورزیم و تمام قیود و لوازمی را که موجب محدودیت آنها می گردد شناسایی کنیم. مثلا صفت علم در ما - حادث است (زمانی نبوده بعد پیدا شده) امکان دارد زائل شود - خطاپذیر است و محدودیت های دیگر بعد از شناخت این محدودیت ها در مرحله بعد لازم است که همه این محدودیت ها را سلب کنیم که در نتیجه به معنایی خواهیم رسید که از یک سو حاکی از کمالات وجودی است و از سوی دیگر هیچ شائبه نقصان و کاستی ندارد و بدین ترتیب می توان اوصاف کمالی را به معنایی که هم معقول است و هم شایسته مقام الوهی و نه مستلزم تشبیه در مورد خداوند متعال به کار برد. خلاصه مطلب این شد که تأمل در ذات خداوند اساسا به حکم عقل ممتنع است و آیات و روایات هم ارشاد به همین حکم عقل دارند. اما تصدیق به وجود خداوند و شناخت اوصاف به بیانی که گفته شد ممکن است. برای مطالعه بیشتر در این زمینه علاوه بر منابعی که قبلا بیان شد ر.ک: - توحید خدا در مکتب قرآن، دکتر محسن شفائی، ص 219 به بعد - یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، آیت الله مکارم شیرازیحتى اگر عقل و عشق همگام باشند و با بلند پروازى هاى خود، بخواهند به سوى مقام ذات اوج بگیرند، راه به جایى نبرده، به حیرت خواهند افتاد و بر ناتوانى و قصور خود در این میدان، با کمال شرمسارى اعتراف خواهند کرد.سحرگاهان که مخمور شبانه گرفتم باده با چنگ و چغانه نهادم عقل را ره توشه از مى به شهر هستیش، کردم روانه نگار مى فروشم، عشوه اى دادکه ایمن گشتم از مکر زمانه ز ساقىّ کمان ابرو شنیدم که اى تیر ملامت را نشانه!نبندى ز آن میان، طرفى کمر واراگر خود را ببینى در میانه برو این دام بر مرغ دگر نه!که عنقارا بلند است آشیانه البته اهل دعا در مقام «دعا»، اهل عبادت در مقام «عبادت»، اهل ذکر در مقام «ذکر»، ارباب سلوک در مقام «سلوک» و ... به ذات عینى حق، در مظاهر اسماى او روى مى آورند و از طریق اسما و صفات او، به ذات او متوجه مى شوند. به عبارتى، ذات حق را با اسما مى خوانند؛ زیرا به مقام ذات راه نیست. عنقا شکار کس نشود دام بازچین کاینجا همیشه باد به دست است دام راخداوند از دیدگاه قرآن قرآن کریم - که جامع ترین، دقیق ترین و رساترین تعریف ها را نسبت به خداوند متعال مطرح مى کند - او را تنها از طریق اسما و صفاتش، براى ما باز مى شناساند.قرآن کریم در پى آن است که در حد توان، خداوند را به کامل ترین وجه از طریق اسما و صفاتش، به انسان بشناساند. از دیدگاه قرآن، خداوند گشایش بخش و دانا، سریع ترین حساب گر، زنده و پاینده، والا، بزرگ و داراى حقیقت، صاحب شکوه و ارجمندى و بى نیاز است. آنکه دولت آفرید و دو سراملک دولت ها چه کار آید ورا از نظر قرآن، خداوند «متعال» است ؛ یعنى، او از هر چه در وهم ما آید، بالاتر است و هرگز ما نمى توانیم حقیقت او و جمال و جلال او را - آن گونه که هست - در یابیم. اى برون از وهم و قال و قیل من خاک بر فرق من و تمثیل من خداوند، یکى است و جز او خدایى نیست؛ او یکتا و یگانه است و هیچ چیز مثل و مانند او نیست. او پادشاه راستین جهان هستى، پاک از هر عیب، سلامت بخش، مراقب بر همه چیز، عزیز، اصلاح گر، ترمیم کننده و شایسته بزرگى است و او بر همه چیز قادر و توانا است. گفت صوفى قادر است آن مستعان که کند سوداى ما را بى زیان آن که آتش را کند ورد و شجرهم تواند کرد این را بى ضررآن که گل آرد برون از عین خارهم تواند کرد این دى را بهارآن که زو هر سرو آزادى کندقادر است ار غصه را شادى کند او خدایى است «بخشنده و مهربان» و این دو صفت، چنان در او متجلّى است که تمامى سوره هاى قرآن را با آن آغاز کرده است: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» و آن چنان خدایى است که مهربانى و بخشایش را بر خود فرض کرده است. خداوند، در غایت بزرگى و عظمت است؛ اما به انسان از رگ گردن نزدیک تر مى باشد و حتى وسوسه هاى نفس او را نیز مى داند. آنچه حق است اقرب از حبل الوریدتو فکنده تیر فکرت را بعیداى کمان و تیرها برساخته!صید نزدیک و تو دور انداخته او خدایى است آمرزنده و نیرومند، توبه پذیر، دوستدار، داراى نعمت، داراى رحمت، بسیار توبه پذیر و داراى فضل بزرگ. وِزْر او و صد وزیر و صد هزارنیست گرداند خدا از یک شرارپرورد در آتش ابراهیم راایمنى روح سازد بیم رااز سبب سوزیش من سودایى ام در خیالاتش چو سوفسطایى ام خداوند، آفریننده جهان هستى و آسمان ها و زمین، صاحب اختیار، مالک و مدبّر همه شئون و پروردگار همه عالمیان است. او هیچ شریکى ندارد، نه در آفرینش و سلطنت و نه در ربوبیّت، حکم کردن، شفاعت و هیچ کمالى دیگر. غیر از خداوند، هرکس نصیب و بهره اى از «کمال» دارد، از او وام گرفته است.اى همایى که همایان فرخى!از تو دارند و سخاوت هر سخى اى کریمى که کرم هاى جهان!محو گردد پیش ایثارت نهان اى لطیفى که گل سرخت بدید!از خجالت پیرهن را بر درید دست رحمت و قدرت الهى، گشوده است و هرگونه که بخواهد مى بخشد و روزى مى دهد. هر جا که باشیم، او با ما است و به آنچه مى کنیم، دانا است. در واقع به هر جا روى کنیم، خدا آنجا است. گر به جهل آییم، آن زندان اوست ور به علم آییم، آن ایوان اوست ور به خواب آییم، مستان وییم ور به بیدارى به دستان وییم ور بگرییم، ابر پر زرق وییم ور بخندیم، آن زمان برق وییم ور به خشم و جنگ عکس قهر اوست ور به صلح و عذر، عکس مهر اوست او خدایى است که دعاها را مى شنود و اجابت مى کند. اى دهنده عقل ها! فریادرس تا نخواهى تو نخواهد هیچ کس هم طلب از توست وهم آن نیکویى ما که ایم؟ اوّل تویى، آخر تویى هم بگو تو، هم تو بشنو، هم تو باش ما همه لاشیم با چندین تراش .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه