از نظر علمای اسلام به خصوص شيعه چه ديدگاهي به کمدي الهي دانته وجود دارد؟ مطالعه آن چه حکمي دارد؟ و آيا نسبتي بين روايت هاي کمدي الهي دانته از دوزخ و بهشت و اسلام رابطه وجود دارد؟

لازم است اولا در قالب يك مقدمه اين كتاب را بازكاوي نماييم و بعد به پاسخ بپردازیم. کمدی الهی صرفا يك اثر ادبي است كه جايگاهي در بين ادب دوستان دارد. اين كتاب اثر شاعر و نویسنده ایتالیایی «دانته » است . خود دانته هم قائل است كه اين كتاب صرفا به سفر خیالی خود به دوزخ و بهشت پرداخته است. در اين كتاب دانته از دوشخصيت استفاده كرده و آنان را به عنوان راهنما براي خود در اين سفر معرفي كرده است يكي «ویرژیل»، شاعر ایتالیایی كه پیش از دانته زندگی می‌کرده، و ديگري «بئاتریس» زنی که دانته عاشق او بوده و تنها چند بار او را ملاقات کرده است كه به ظاهر در جواني از دنيا رفته و دانته همواره به فكر او بوده است. اين مطلب در ميان شاعران رايج است و در ادبيات براي خود داراي جايگاهي است. پس «کمدی الهی»: اولا : یک اثر شاعرانه ی هم چون كتاب سعدی و حافظ است. ثانيا: یک داستان پردازی و طرز گفتار و شیوه‌ی نقل حوادث و وقایع با وصف جزئیات و ریزه کاری های «سفـر» به دوزخ و برزخ و بــهــشت (خيالي ) بــه کـار رفتـه كه بـدیـن داســتـان طولانی صـورتی خاص می دهد و آن را به شـکل سـفرنامـه ی واقـعی یک مـسافر در می آورد، به طوری که ازهمان اول خوانـنـده فـرامـوش می کـنـد که آن چـــه می خواند زاده‌ی خیال پردازی یک شاعر است، و بالعکس چنین می پندارد که واقعاً یک نفر مسافر، هم چنان که از شهری به شـهری و ازکشـوری به کــشـوری سـفـر می‌کند، در این جا به سفر دنیای دیگر رفته و این حوادث را عیناً به چشم دیده و جزییات آن را یادداشت کرده است تا برای دیگران نقل کند. « مک الیستـر» دراین باره می نویسد :«ترکیب صداها، آثار ترس، ترحـم، وحـشـت، نفرت، اشتیاق، نگاه و گفتار در سراسر این اثر بخصوص در «دوزخ» طوری است که هر کس بی‌اختیار خودش را در وسط آن صحنه احساس می‌کند که دانته برای او تجسم کرده است، چنان که می توان وی را استاد واقعی هنر سه بعدی دنیای امروز دانست». درك اين تمثيل‌ها از نظر مفهوم يكايك آنها كاري بس دشوار است، ولي درك مفهوم تمثيلي اساس كتاب بعكس خيلي آسان است. سراسر اين مجموعه طولاني، شرح سفري است كه از راهي دراز و پر از موانع و مشكلات از وادي گناهكاري به سر منزل رستگاري و صفاي معنوي صورت مي‌گيرد و بحقيقت «جهاد با نفس» نام دارد. راهي است صعب و جاده‌اي ناهموار كه در آن قدم بقدم فريب و اغوا در كمين نشسته است تا مسافر را از ادامه آن سفر منصرف كند. و در چنين راهي‌كه «منزل بس خطرناك ا‌ست و مقصد ناپديد» مسافر تنها و بي‌راهنما نمي‌تواند رفت، زيرا بقول حافظ ما: بكوي عشق منه بي دليل راه قدم كه گم شد آنكه درين ره به رهبري نرسيد ثالثا : يك اثر فكري و فلسفي است. اين مجموعه درحقيقت عصاره ايست از علوم و اطلاعات و نظريات و عقايد فلسفي چند هزار ساله بشري كه در آن با تركيب خاصي درآميخته‌اند. در اين كتاب چنان‌كه گفته‌اند «مجموعه كمالات و مميزات انساني بعلاوه طبيعت و گذشته و حال محصول خاصي پديد آورده كه براي همه مردم جهان و همه ادوار و قرون قابل درك و استفاده باشد» رابعا: سراسر آن افسانه‌هاي اساطيري يونان و روم قديم با معتقدات مسيحي در آميخته و همه جا حوادث قديم و جديد دركنار هم قرار گرفته است. اين تركيب كه شايد در نظر يك مسيحي متعصب كفر آميز تلقي شود حاكي از آن علو روح و بزرگ بيني است كه چنين تركيبي را پديد آورده تا اين مجموعه را تبديل به يك اثر جهاني كرده باشد كه مربوط به تمام «بشر» باشد نه خاص اين فكر و آئين و كشور خاص، و اين كاري است كه اروپائيان دانته را در آن اعظم شعراي عالم دانسته‌اند ولي قبول اين نكته دشوار است كه در اين راه دانته از حافظ ما فراتر رفته باشد. نكته مثبت اين اثر بدين جهت است كه مسافر خطاكار اين سفر را نخست به راهنمائي عقل (ويرژيل) و بعد به راهنمائي عشق (بئاتريس) انجام ميدهد. دانته نخستين شرط اين سفر را اقرار به گناهكاري و توجه به زشتي خطا قرار داده است، زيرا هيچكس نمي تواند از گناهي دوري گزيند مگر آنكه واقعاً متوجه گناهكاري خود بشود. در اين سفر مسافر بايستي مراحلي را طي كند: مرحله اول، مرحله اي است كه «دوزخ» كمدي الهي را تشكيل داده است كه درآن مسافر از «وادي گناه» مي‌گذرد و به مخالفت خطاي خود پي مي‌برد. مرحله دوم مرحله پشيماني و توبه، و بعد فراموشي گناه است؛ و اين آن قسمتي است كه «برزخ» را شامل مي‌شود. مرحله سوم راه سربالائي سخت ولي خوش عاقبت رستگاري است كه در طي آن بخلاف آن دو مرحله ديگر فقط «عقل» راهنما نمي‌تواند بود، و راهنماي بزرگتري لازم است كه «عشق» نام دارد. دانته اين سفر دراز را در «نيمه راه زندگاني خود» انجام مي‌دهد و در بازگشت از آن «دفتر خاطرات سفر» خويش را براي ساكنان روي زمين به ارمغان مي‌آورد، زيرا هم بئاتريس ، هم پترس مقدس، و هم يكي از اجداد او در بهشت به وي دستور داده‌اند كه بكوشد تا ديگران را بسوي حقيقت راهنمائي كند. بايد توجه داشت دانته آلیگیری (۱۲۶۵ - ۱۳۲۱)اين اثر بزرگ خود «کمدی الهی» را در دل قلب عصر سیاه و خفقان آلود، موسوم به قرون وسطی (۱۶۶۰ – ۱۴۸۵)سرود. چرا كه در آن زمان بروز بحران‌هاي فکري و عقيدتي بسياري از جمله: نبود نظامي منسجم در زمينة الهيات و در نتيجه رکود و انسداد فکر و انديشه؛ اعتقاد به آموزه‌هاي ناموجه و مخالف عقل و وجدان؛ نوع نگرش انسان به کليسا و دنيا؛ بي‌توجهي به کتاب مقدس و مفاهيم اوليه مسيحي؛ سوء استفاده از باورها و اعتقادات مردم؛ سانسور افکار و روي‌آوردن به شيوه‌هاي خشن. باعث گرديد دانته دست به خلق چنين اثري بزندتا بتواند به نوعي معنويت خاموش شده را به اين طريق بيدار كند. خود دانته اين كتاب را فقط كمدي Commedia ناميده بود، و لقب «الهي» (divina) يا آسماني، در حدود سه قرن بعد يعني در قرن شانزدهم بدان داده شد. اطلاق عنوان «كمدي» بدين كتاب از طرف دانته، به مفهومي كه امروزه كلمه «كمدي» براي ما دارد مربوط نيست. خود او توضيح مي‌دهد كه «تراژدي» يعني اثري منظوم با سبك شعر خواص، «كمدي» يعني اثري با سبك متوسط و ترانه يعني اثري با سبك عاميانه، و او خود در مقابل «انئيس» Aeneis ويرژيل، كه خود ويرژيل آنرا «تراژدي بلند پايه» خوانده است، اين مجموعه را «كمدي» نام داده است، زيرا «كمدي» ماجرائي است كه بر خلاف تراژدي از بد شروع شود و بحسن عاقبت پايان يابد. اين مجموعه بطور كلي شامل صد سرود است، و بدين معني كه هر يك از قسمتهاي سه گانه آن: دوزخ، برزخ، بهشت به سي و سه سرود تقسيم مي‌شود، به اضافه سرود اول دوزخ كه در حقيقت مقدمه‌اي براي تمام «كمدي الهي» بشمار مي‌رود. هر سرود به بندهاي «سه مصرعي» تقسيم شده و به تفاوت از صد و ده تا صد و شصت مصرع را شامل مي‌شود. دوزخ و برزخ و بهشت هر كدام شامل ده طبقه‌اند كه عبارتند از: طبقات نه گانه جهنم (باضافه طبقه مقدماتي آن)؛ طبقات هفت گانه برزخ (باضافه جزيره برزخ، و طبقه مقدماتي آن، و بهشت زميني)؛ و طبقات نه گانه بهشت (به اضافه عرش اعلي). بنابراين دانته بطور كلي30 طبقه را از اول تا به آخر سفر خود طي مي‌كند. اصولا در سراسر اين كتاب، دو رقم 3 و 10 كه اولي مظهر «تثليت» مسيحي و دومي مظهر «واحد» مقياس يعني وحدت است اهميت خاص دارد. كتاب به سه جلد تقسيم شده، هر جلد 33 سروده دارد، هر سرود بصورت بندهاي سه بيتي تدوين شده، و از آنجا كه «بئاتريس يعني مظهر عشق پا به ميدان مي‌گذارد تا به آخر كتاب 33 سرود فاصله است و سفر آن جهاني دانته در عرض ده روز صورت مي‌گيرد». با توجه به مطالبي كه در مورد اين كتاب عنوان شد از نگاه علمای شيعه اگر مطالب اين كتاب بخواهد بدون تحليل و بررسي و به عنوان يك كتاب ديني كه محتواي الهي دارد و با يك نگاه ديني و الهي ، با آموزه هاي عملي و راه بردي در جهت كمال و تعالي مطالعه شود اين نگاه درستي نيست چرا كه فرهنگ تشيع به قدري غني است كه انسان را از هر چيزي در جهت دين و دين داري و سلوك در جهت كمال مستغني ميسازد به طوري كه انسان مجبور نيست به دامان بعضي مسائل پناه ببرد. اما اگر صرفا به عنوان يك سفرنامه خيالي ساخته دست بشر وبا نگاه ادبي باشد اشكالي بر آن مترتب نخواهد بود . به هر حال آنچه در اين كتاب آمده منافاتي ندارد كه با بعضي آموزه هاي اسلامي تطابق داشته باشد چرا كه دانته در اين اثر از همه آراء ، استوره ها ،اساطير ، اديان و مذاهب و غيره استفاده كرده است و اينكه اين كتاب را به عنوان وحي منزل بپذيريم اين صحيح نيست چرا كه خود دانته كه خالق اين اثر است آن را قبول ندارد و حاصل خيالات خود ميداند و همانطور كه عنوان شد خود دانته هم از قرار دادن لفظ الهي براي اين اثر خود داري كرده بود كه سه قرن پس از دانته اين اثر پسوند الهي به خود گرفت. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه