مفهوم شناسی و مصداق یابی اهل بیت (علیهم السلام) غلامحسین زینلی چگونه بیان شده است ؟

مفهوم شناسی و مصداق یابی اهل بیت (علیهم السلام) غلامحسین زینلیضرورت شناخت اهل بیت (علیهم السلام)7قرائن درونی شمول آیة تطهیر بر اهل‌بیت (علیهم السلام)14قرائن برونی شمول آیة تطهیر بر اهل‌بیت (علیهم السلام)17اشتمال آیة تطهیر بر سایر امامان شیعه23ویژگی‌ها و اوصاف امامان (علیهم السلام) در حدیث مذکور27کتاب شناسی39کتابخانه تخصصی حج > اعتقادات و پاسخ به شبهات > مفهوم شناسی و مصداق یابی اهل بیت (علیهم السلام)________________________________________ 1 ________________________________________بسم الله الرحمن الرحیم________________________________________ 3 ________________________________________مفهوم شناسی و مصداق یابی اهل بیت (علیهم السلام)غلامحسین زینلی________________________________________ 7 ________________________________________ضرورت شناخت اهل بیت (علیهم السلام)شاید برخی چنین تصوّر کنند که گفت و گو پیرامون «اهل بیت (علیهم السلام) » و تلاش برای شناختن و شاساندن آنان، مسئله‌ای قدیمی است و در عصر حاضر، اثری بر آن مترتّب نیست، در حالی که اگر به کلام خداوند و سنّت نبیّ اکرم (صلّی الله علیه وآله) مراجعه کنیم و در آن بیندیشیم، به وضوح می‌یابیم که مطالعه و پژوهش پیرامون این مسئله و شناخت مفهوم و مصادیق اهل بیت پیامبر (صلّی الله علیه وآله) برای امّت اسلامی، امری کاملاً حیاتی است.خداوند در قرآن کریم، اهل بیت پیامبر (صلّی الله علیه وآله) را از هر گونه آلودگی، پاک و منزه دانسته1 و محبّت و دوستی آنان را به عنوان مزد رسالت نبیّ اکرم برــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . {إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً}؛ خدا فقط می‌خواهد آلودگی را از شما خاندان (پیامبر) بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند (احزاب / 33).________________________________________ 8 ________________________________________همة مسلمانان فرض دانسته است.(1)پیامبر اسلام نیز که سخن ایشان مؤیّد به کلام خداوند است،(2) در حدیث متواتر «ثقلین» با بیان جملة «إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی، کتاب الله و عترتی أهل بیتی...»3 اهل بیت را همتای کتاب خدا به شمار آورده و استمرار هدایت امت اسلامی را پس از خود، تنها در پرتو تمسّک به قرآن و عترت، میسّر دانسته است و اعلام داشته که این دو، همیشه با هم‌اند و هیچ گاه از یکدیگر، جدا نخواهند شد: «... و لن یفترقا حتّی یردا علیَّ الحوض... »4.آن حضرت، در حدیث «سفینه»، اهل بیت (علیهم السلام) را به کشتی نوح تشبیه کرده و نجات امت اسلامی را تنها در گرو تمسّک به کشتی هدایت آنان، ممکن دانسته است.5ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . {قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی}؛ بگو: "به ازای آن (رسالت) پاداشی از شما نمی‌خواهم، مگر دوستی خویشاوندانم" (شوری/23).2 . {وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی * إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْیٌ یُوحی} (نجم / 3 و 4).3 . سنن، ترمذی، 5/328؛ المستدرک، حاکم نیشابوری، 3/148؛ مسند، ابن حنبل، 3/17؛ المعجم الکبیر، طبرانی، 5/190 و 2054 . همان.5 . ابوذر غفاری از پیامبر (صلّی الله علیه وآله) نقل کرده که فرمود: "مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق" (المستدرک، حاکم نیشابوری، 2/343؛ معجم الزوائد، هیثمی، 9/265؛ تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، 12/91؛ حلیة الأولیاء، ابونعیم، 4/306؛ الدرّ المنثور، سیوطی، 4/434).________________________________________ 9 ________________________________________آری، تأمّل در کلام خداوند و سخنان رسول گرامی (صلّی الله علیه وآله) و نقش اهل بیت (علیهم السلام) در هدایت امت اسلامی، ضرورت شناخت مصادیق اهل بیت پیامبر (صلّی الله علیه وآله) را بیش از پیش روشن می‌سازد. چنین تأمّلی، هر فرد مسلمان متعهّدی را وا می‌دارد تا به درستی، این اسوه‌های طهارت و پاکی را بشناسد و آنان را الگوی زندگی خویش قرار دهد و در جهان پر حادثة کنونی، بر کشتی نجات اهل بیت (علیهم السلام) سوار شده و خود را به ساحل نجات رساند. این، همان حقیقتی است که پیشوای مذهب شافعی نیز در سرودة خود به آن اشاره دارد و می‌گوید:و لـمّا رأیـت الناس قـد ذهب بـهممــذاهـبهـم فـی أبـحـر الـغیّ و الجهـلرکبت علی اسم الله فی سفن النجاةو هم أهل بیت المصطفی خاتم الرسل1یعنی: هنگامی که دیدم مذاهب گوناگون، مردم را به دریاهای جهل و گمراهی سوق داده است، با نام خدا بر کشتی‌های نجات اهل بیت مصطفی (صلّی الله علیه وآله) ، خاتم پیامبران، سوار شدم.ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . دیوان شافعی، 334.________________________________________ 10 ________________________________________پس چنان نیست که این مسأله، متعلّق به روزگاران گذشته باشد، بلکه همان گونه که تدبّر در قرآن و پیروی از کتاب الهی، مسأله‌ای نو و مورد نیاز است، شناخت و پیروی از همتای قرآن، یعنی اهل بیت پیامبر (صلّی الله علیه وآله) نیز مسأله‌ای تازه و مورد نیاز است.مراد از اهل بیت (علیهم السلام)مقصود از اهل بیت در بحث حاضر، معنای لغوی آن، یعنی همة بستگان و همسر و فرزندان شخص نیست، بلکه مقصود، معنای اصطلاحی آن است که قرآن کریم، در آیة تطهیر، آن را دربارة اهل بیت پیامبر (صلّی الله علیه وآله) به کار برده است1.ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . احزاب، 33. (إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً)؛ خدا فقط می‌خواهد آلودگی را از شما خاندان [ پیامبر ]بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.ضرورت شناخت اهل بیت:________________________________________ 11 ________________________________________مصادیق اهل بیت (علیهم السلام) در نظر مفسّرانمسلمانان به پیروی از قرآن کریم و سخنان پیامبر، عبارت «اهل بیت» را در اهل بیت رسول خدا استعمال کرده‌اند. این مسأله به گونه‌ای شهرت یافته که ارادة معنای دیگری از آن، نیازمند به قرینه است1؛ با این وجود، شماری از مفسّران اهل سنّت در این مسأله تشکیک کرده و ضمن پذیرفتن اهل بیت پیامبر (صلّی الله علیه وآله) (علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام) ) به عنوان مصادیق آیه، افراد دیگری را نیز جزء مصادیق اهل بیت دانسته‌اند. اهمّ اقوال آنان چنین است:الف: گروهی، به جز علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام) ، همسران پیامبر (صلّی الله علیه وآله) را نیز از اهل بیت دانسته‌اند.(2)ب: برخی مصداق اهل بیت را خود پیامبر وــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . قاموس قرآن، قریشی، 1 / 1372 . تهذیب تاریخ دمشق، ابن عساکر، 4/208 ـ 209؛ تفسیر الکبیر، رازی، 25/209؛ فتح القدیر، شوکانی، 4/208؛ الجامع لأحکام القرآن، قرطبی، 14/183.________________________________________ 12 ________________________________________همسران آن حضرت دانسته‌اند.(1)ج: برخی معتقدند منظور از اهل بیت، تنها زنان پیامبرند. این قول را عکرمه به سعید بن جبیر و ابن عباس نسبت داده است.(2)د: برخی معتقدند مصادیق اهل بیت، همة بنی‌هاشم‌اند؛ یعنی آل علی، آل عقیل، آل جعفر و آل عباس. این قول از زید بن ارقم نقل شده است.(3)هـ : عقیدة بسیاری از مفسّران بر این است که منظور از اهل بیت (علیهم السلام) ، پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله) ، علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام) است. این قول را برخی از همسران رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) مانند ام سلمه، عایشه و زینب و جمع زیادی از صحابه، مانند سعد بن ابی وقاص، ابوسعید خدری، واثلة بن اسقع، ابن عباس، علی بن ابی طالب، حسن بن علی، جعفر بن ابی طالب، جابر بن عبدالله، عمر بن ابی طلحه،‌ براء بن عازب و ثوبان، غلام رسول خدا، نقل کرده‌اند.4ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . تهذیب تاریخ دمشق، ابن عساکر، 4/209.2 . الدرّالمنثور، سیوطی، 6/602؛ فتح القدیر، شوکانی، 4/278.3 . معجم الکبیر، طبرانی، 5/182؛ الدرّ المنثور، سیوطی، 6/605؛ فتح القدیر، شوکانی، 4/280؛ 14/183.4 . شواهد التنزیل، حاکم حسکانی، 2/26 ـ 30، 33 ـ 35، 38 ـ 41، 43 و 50؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر، 3/492 ـ 494؛ المستدرک، حاکم نیشابوری، 3/146، 147 و 150؛ الدرّ المنثور، سیوطی، 6/3، 6 ـ 605؛ جامع البیان، طبری، 22/7 و 8؛ تلخیص( (المستدرک، ذهبی، 3/147؛ سنن الکبری، بیهقی، 7/63؛ مشکل الآثار، طحاوی، 1/332 و 334؛ مسند، ابن حنبل، 1/391، 6/45، 10/177 و 197؛ الجامع الصحیح، مسلم، کتاب فضائل صحابه، باب 4 و کتاب فضائل اهل بیت النبی (صلّی الله علیه وآله) ، باب 9؛ سنن، ترمذی، کتاب مناقب، باب 21 و 32؛ فرائد السمطین، جوینی، 2/15، 18 و 22.________________________________________ 13 ________________________________________در پاره‌ای از روایات، افزون بر افراد یاد شده، در ذیل قول پنجم، از سایر امامان شیعه هم نام برده شده است1، شیعة امامیه، بر اینکه آیة تطهیر همة امامان را نیز شامل می‌شود، اتفاق نظر دارند2. حال باید دید، آیة شریفه، شامل چه کسانی است و چه کسانی از دایرة شمول آیه خارج‌اند. برای بررسی این مسأله، از قرائن درونی و بیرونی آیة مورد نظر، مدد می‌جوییم.ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . آیة التطهیر، موحد ابطحی، ج 1 و 2.2 . جوامع الجامع، طبرسی، 372.مصادیق اهل بیت: در نظر مفسّران________________________________________ 14 ________________________________________قرائن درونی شمول آیة تطهیر بر اهل‌بیت (علیهم السلام)الف: کسانی که همسران رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) را مشمول آیه می‌دانند، به این نکته تمسّک کرده‌اند که جملات پیش و پس از آیة تطهیر، همگی دربارة همسران پیامبر (صلّی الله علیه وآله) است، اما باید توجّه داشت که مسئلة یاد شده نه تنها دلالتی بر شمول آیه نسبت به زنان پیامبر (صلّی الله علیه وآله) ندارد، بلکه خود قرینة روشنی است بر اینکه مخاطب آیة تطهیر، کسانی غیر از همسران پیامبرند؛ چرا که در جملات پیش و پس از آیه، تمامی ضمایر به صورت مؤنث آمده (کنتنّ، أمتعکنّ، أسرّحکنّ، تردن، لستنّ، اتّقیتنّ،فی بیوتکنّ)، در حالی که در آیة تطهیر، جهت خطاب تغییر کرده و ضمایر آن، به صورت مذکر (عنکم، یطهّرکم) آمده است. این امر، به روشنی دلالت دارد بر اینکه مصادیق آیه، کسانی غیر از________________________________________ 15 ________________________________________همسران پیامبرند.ب: لسان آیة تطهیر، لسان مدح و ستایش است و از مقام بلند اهل بیت (علیهم السلام) حکایت دارد، در حالی که لسان آیه‌های مربوط به همسران پیامبر (صلّی الله علیه وآله) ، لسان پرهیز دادن و ترساندن ا ست؛ از این رو، هرگز نمی‌توان هر دو لسان را مربوط به یک گروه دانست.ج: مفاد آیة تطهیر، اعطای نوعی مصونیّت از گناه و لغزش، و عصمت دارندگان مقام تطهیر است، در حالی که همسران پیامبر (صلّی الله علیه وآله) به اتفاق مسلمانان، مصون و معصوم از خطا و گناه نبوده‌اند.د: منظور از «اراده» در آیة شریفة تطهیر ارادة تکوینی است. با توجّه به این نکته، می‌توان پرسید: آیا مراد از زدودن پلیدی از اهل بیت (علیهم السلام) در آیة شریفه، دور ساختن و دفع پلیدی است (یعنی اینکه آنها از آغاز هیچ گونه پلیدی نداشته‌اند) یا برداشتن و رفع آن است (یعنی آلودگی بوده، اما خداوند آن را برطرف کرده است). اگر فرض نخست منظور باشد، در این صورت، تمام زنان پیامبر (صلّی الله علیه وآله) یا دست کم بیشتر آنان، پیش از اسلام در پلیدی (شرک و کفر) بوده‌اند؛ در نتیجه، از حکم آیه خارج‌اند. اگر فرض دوم (برداشتن پلیدی) منظور باشد،________________________________________ 16 ________________________________________چاره‌ای نداریم جز آنکه پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله) را از حکم آیه خارج بدانیم؛ زیرا در زندگی پیامبر (صلّی الله علیه وآله) ، هیچ گونه پلیدی وجود نداشته است، در حالی که رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) به طور قطع، در حکم آیه داخل است. پس فرض نخست، ثابت و فرض دوم، منتفی می‌گردد و زنان پیامبر (صلّی الله علیه وآله) به طور قطع، از حکم آیه خارج می‌گردند.(1)هـ : مقصود از اهل بیت (علیهم السلام) در آیة تطهیر، اهل بیت پیامبرند که منحصراً ساکن یک خانه بوده‌اند، یعنی فاطمه، امیرالمؤمنین و دو فرزندشان حسن و حسین (علیهم السلام) . این که به نظر برخی، مقصود آیه، همسران رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) است، درست نیست؛ چون خانه‌های همسران آن حضرت، یک خانه نبود، بلکه خانه‌های آنان، متعدّد بوده که در آن ساکن بوده‌اند. دلیل این مطلب، سخن خداوند در صدر آیة تطهیر است که می‌فرماید: {وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ}(2) که خطاب، متوجّه کسانی است که در خانه‌های پیامبر (صلّی الله علیه وآله) می‌زیسته‌اند.ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . جوامع الجامع، طبرسی، 372.2 . احزاب، 33ممفهوم شناسی و مصداق یابی اهل بیت :ردر::قرائن درونی شمول آیة تطهیر بر اهل بیت:________________________________________ 17 ________________________________________قرائن برونی شمول آیة تطهیر بر اهل‌بیت (علیهم السلام)افزون بر قرائن درونی آیه، قرائن برونی دیگری نیز وجود دارد که همسران پیامبر (صلّی الله علیه وآله) را از شمول آیة تطهیر خارج می‌سازد. این قرائن را در ذیل پی می‌گیریم:الف: بی گمان، خداوند در آیة تطهیر، مقام بزرگی را برای اهل بیت (علیهم السلام) ثابت کرده و آن را به همة مسلمانان اعلام داشته است. حال، چگونه می‌توان تصوّر کرد که همسران پیامبر (صلّی الله علیه وآله) به چنین مقام ارجمندی رسیده باشند، اما از وجود چنین فضیلتی برای خود غافل باشند، تا آنجا که هیچ یک از آنان، حتی برای یک بار، چنین فضیلتی را برای خود یادآور نشده و دیگران را نیز بدان توجّه نداده است!؟ نه تنها در تاریخ چنین فضیلتی از آنان نقل نشده، بلکه از قول خود آنان نقل شده که گفته‌اند:________________________________________ 18 ________________________________________آیة تطهیر در حقّ غیر ایشان (یعنی خمسة طیّبه) نازل شده است.ب: محدّثان شیعه و اهل سنّت، در شأن نزول آیة تطهیر، روایات متواتری را از پیامبر (صلّی الله علیه وآله) نقل کرده‌اند. این روایات، پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله) علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام) را مصادیق اهل بیت (علیهم السلام) معرفی می‌کند.به نظر می‌رسد بهترین راه برای تعیین دقیق مصادیق اهل بیت، مراجعه به روایاتی است که از قول خود پیامبر (صلّی الله علیه وآله) در تفسیر آیة شریفه صادر شده است.آری، چگونه می‌توان باور کرد که رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) در حدیث ثقلین، سفینه، امان و...، تمسّک به اهل بیت (علیهم السلام) را مایة سعادت دنیا و آخرت امّت اعلام کند، اما آنان را معرفی نکند و مصادیق اهل بیت را در هاله‌ای از ابهام باقی گذارد؟!حقیقت آن است که پیامبر (صلّی الله علیه وآله) در مواضع متعدّد، از جمله در اجتماع باشکوه صحابه، اهل بیت (علیهم السلام) را معرفی کرده است تا هیچ عذر و بهانه‌ای برای هیچ کس باقی نماند. رسول خدا (صلّی الله علیه وآله)________________________________________ 19 ________________________________________به عنوان یگانه کسی که بی هیچ اختلافی، صلاحیت تفسیر قران و بیان معانی پنهان آن را داراست1 و به تصریح قرآن کریم، هیچ گاه از خود سخنی نمی‌گوید و گفتارش برخاسته از وحی الهی است،(2) در تعیین مراد آیة تطهیر و بیان مصادیق آن، دو شیوة مؤثر برگزیده است:1 ـ شیوة بیان گفتاری؛2 ـ شیوة بیان رفتاری.1 ـ مصادیق آیة تطهیر در بیان گفتاری پیامبر (علیهم السلام)طبق روایات فراوانی که از طریق شیعه و اهل سنّت رسیده است، رسول اکرم (صلّی الله علیه وآله) پس از نزول آیة تطهیر، پارچه‌ای به دست مبارک خویش گرفت و علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام) را زیر آن برد و سپس فرمود:«اللهمّ هؤلاء أهل بیتی و هؤلاء أهلی و عترتی فأذهب عنهم الرجس و طهّرهم تطهیراً»3؛ پروردگارا! اینان اهل بیت من و اهل و خاندان من‌اند.ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . {وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ} (نحل / 44).2 . {وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی * إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْیٌ یُوحی} (نجم / 3 و 4).3 . شواهد التنزیل، حاکم حسکانی، 2/34، 38، 43، 44 و 50؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر، 3/492 و 494؛ المستدرک، حاکم نیشابوری، 3/146 و 150؛ مشکل الآثار، طحاوی، 1/334؛ جامع البیان، طبری، 22/7 و 8؛ مسند، ابن حنبل، 10/177________________________________________ 20 ________________________________________هر گونه آلودگی را از آنان دور کن و کاملاً پاکشان گردان.شمار این روایات که نزد شیعه و سنّی به «حدیث کسا» شهرت یافته، به ده‌ها عدد بالغ می‌شود و جمع کثیری از صحابة رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) آن را نقل کرده‌اند.امّ سلمه همسر رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) که طبق نقل بیشتر روایات، این جریان در خانة او روی داده، از پیامبر (صلّی الله علیه وآله) تقاضا می‌کند تا اجازه دهند او نیز به جمع اصحاب کسا بپیوندد و از این فیض بزرگ بهره‌‌مند شود، اما رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) از پیوستن او به جمع اصحاب کسا مانع شده، با تعابیر محبّت آمیزی از او دلجویی می‌کنند؛ تعابیری چون: «یرحمک الله، أنت علی مکانک و أنت علی خیر و إلی خیر، و إنّک من أزواج النبیّ...»1غیر از امّ سلمه، همسران دیگر پیامبر (صلّی الله علیه وآله) همچون عایشه2 و زینب3 نیز عین ماجرای مذکور را نقل کرده و تصریح کرده‌اند که آیة تطهیر دربارةــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . شواهد التنزیل، حاکم حسکانی، 2/34، 38، 43، 44 و 50؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر، 3/492 و 494؛ المستدرک، حاکم نیشابوری، 3/146 و 150؛ مشکل الآثار، طحاوی، 1/334؛ جامع البیان، طبری، 22/7 و 8؛ مسند، ابن حنبل، 10/1772 . همان.3 . فرائد السمطین، جوینی، 2/18________________________________________ 21 ________________________________________خمسة طیّبه نازل شده است.غیر از همسران رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) شمار زیادی از بزرگان صحابه1 نیز تصریح کرده‌اند که آیة تطهیر دربارة خمسة طیبه نازل شده است.2 ـ مصادیق آیة تطهیر در بیان رفتاری پیامبر (صلّی الله علیه وآله)روش دیگری که پیامبر (صلّی الله علیه وآله) برای تعیین مراد از آیة تطهیر و بیان مصادیق آن برگزیدند، شیوه‌ای ابتکاری و فراموش نشدنی در مدت زمانی نسبتاً طولانی، در معرفی اهل بیت (علیهم السلام) بود؛ بدین سان که سپیده دم، هنگامی که برای اقامة نماز صبح از خانه خارج می‌شدند، به در خانة فاطمه (علیها السلام) می‌رفت و می‌فرمود:السلام علیکم و رحمة الله و برکاته أهل البیت {إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً} الصلاة رحمکم الله؛ درود، رحمت و برکات خدا بر شما اهل بیت باد. «خداوند اراده کرده تا هر گونه پلیدی را از شما اهل بیت دور گرداند و کاملاً پاکتان سازد» (وقت) نماز (است، مهیّا شوید) رحمت خدا بر شما باد.ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . اسامی آنان و منابعی که سخنان آنها در آن ثبت شده، پیشتر گذشت.________________________________________ 22 ________________________________________مدت این روش رفتاری پیامبر (صلّی الله علیه وآله) را ابوسعید خدری، چهل روز1، انس بن مالک، شش ماه2، ابوحمراء شش و در نقلی هفت یا هشت ماه3، و ابن عباس، نه ماه4 اعلام داشته‌اند.به نظر می‌رسد علّت اختلاف در مدت زمان مذکور، آن است که هر یک از راویان، تنها مدتی که خود شاهد آن بود، روایت کرده است؛ بنابراین، ناسازگاری در نقلهای یاد شده مطرح نیست.همان‌گونه که گذشت، رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) از همان آغاز نزول آیة تطهیر با تعیین مصادیق اهل بیت، راه هر گونه تفسیر ناروا را در این باره بستند. این اقدام پیامبر (صلّی الله علیه وآله) موجب شده است تا جز معدودی که نظرشان وزنی ندارد، کسی در اختصاص این آیه به پنج تن تردید نکند.ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . شواهد التنزیل، حاکم حسکانی، 2/44، ح665؛ الدرّ المنثور، سیوطی، 6/6062 . تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر، 3/492؛ شواهد التنزیل، حاکم حسکانی، 2/18، 21، 22 و 253 . الدرّ المنثور، سیوطی، 6/606 و 607؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر، 3/4924 . الدرّ المنثور، سیوطی، 6/606قرائن برونی شمول آیة تطهیر بر اهل بیت:کتابخانه تخصصی حج > اعتقادات و پاسخ به شبهات > مفهوم شناسی و مصداق یابی اهل بیت (علیهم السلام)________________________________________ 23 ________________________________________اشتمال آیة تطهیر بر سایر امامان شیعهچنان که پیشتر گذشت، کاربرد واژة «اهل بیت» در روزگار پیامبر (صلّی الله علیه وآله) در میان امت اسلامی به طور ویژه برای خاندان پاک آن حضرت بود؛ به گونه‌ای که هرگاه این واژه بدون پسوند به کار می‌رفت، همگان از آن، مصادیقی جز خاندان پیامبر اسلام (صلّی الله علیه وآله) نمی‌فهمیدند و عنوان «اهل بیت»، معرّف خاندان پاک آن حضرت بوده است.(1)بی گمان، این مسأله به تبعیّت از شخص پیامبر (صلّی الله علیه وآله) و به سبب تأکید فراوانی بود که آن حضرت دربارة افراد خاص با عنوان «اهل بیت» به کار می‌برد. در واقع، مصادیق «اهل بیت»، همان کسانی بودند که از سوی پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله) با عناوین دیگری همچون، «عترت»، «اصحاب کسا»، «آل محمد (صلّی الله علیه وآله) » و...، به امت اسلامی معرفی گردیدند.ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . مفردات الفاظ القرآن، راغب، 64________________________________________ 24 ________________________________________حال، می‌گوییم، مصادیق اهل بیت پیامبر (صلّی الله علیه وآله) ، بیش از افراد یاد شده است و اطلاق واژة «اهل بیت» بر افراد یاد شده، از باب حصر نیست؛ به گونه‌ای که واژة «اهل بیت» به افراد مذکور اختصاص داشته باشد و سایر امامان شیعه را شامل نشود، بلکه جریان حدیث کسا، از قبیل آیة تطهیر بر افراد موجود از اهل بیت (علیهم السلام) بوده است، نه حصر در آنها؛ در غیر این صورت، به عقیدة دانشمندان امامیه و جمع کثیری از دانشمندان اهل سنّت، همة امامان امامیه جزء‌ اهل بیت پیامبر (صلّی الله علیه وآله) به شمار می‌آیند. این مطلب از روایاتی که در معرفی اهل بیت نقل شده، به خوبی استفاده می‌شود؛ برای مثال، طبق برخی از روایات، پیامبر (صلّی الله علیه وآله) در شب ازدواج علی و فاطمه8 آیة تطهیر را تلاوت کرد و پس از ازدواج آنان تا چهل روز پیوسته در خانة آنها می‌آمد و می‌فرمود:«السلام علیکم أهل البیت و رحمة الله و برکاته. الصلاة رحمکم الله، {إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً} أنا حرب لمن حاربتم، أنا سلم لمن________________________________________ 25 ________________________________________سالمتم.1»همچنین دانشمندان شیعه و اهل سنّت پذیرفته‌اند که امام مهدی که در آخرالزمان قیام خواهد کرد و با برچیدن بساط ظلم، حکومتی جهانی بر اساس عدل و داد بنا خواهد کرد، از اهل بیت پیامبر (صلّی الله علیه وآله) است. نمونه‌هایی از احادیث پیامبر (صلّی الله علیه وآله) که مفید این معناست، چنین است:علی (علیه السلام) از رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) نقل می‌کند که فرمود: «المهدیّ منّا أهل البیت».(2)ابوسعید خدری از پیامبر9 نقل می‌کند: «المهدیّ‌ منّی...».(3)ام سلمه از رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) نقل می‌کند که فرمود: «المهدیّ من عترتی من ولد فاطمة».(4)چنان که می‌بینید، رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) در احادیث یاد شده مهدی (علیه السلام) را از اهل بیت خود به شمار آورده‌اند، حال آنکه مهدی (علیه السلام) نه تنها در آن زمان وجود نداشت، بلکه تا زمان تولد وی، حدود دویست و پنجاه سال باقی مانده بود.ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . الدرّ المنثور، سیوطی، 6/606؛ معجم الزوائد، هیثمی، 9/267.2 . سنن، ابن ماجه، کتاب الفتن، باب 34؛ مسند، ابن حنبل، 1/84؛ سنن، ابوداود، کتاب المهدی؛ المستدرک، حاکم نیشابوری، 4/557.3 . همان.4 . الدرّالمنثور، سیوطی، 6/58؛ سنن، ابوداود، کتاب المهدیّ.________________________________________ 26 ________________________________________همچنین دانشمندان فریقین، روایاتی را از رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) نقل کرده‌اند که بر طبق آنها، پیامبر (صلّی الله علیه وآله) تعداد جانشینان خود و خلفای امت اسلامی را دوازده تن معرفی کرده و برای آنان اوصافی برشمرده‌اند که مجموع آن اوصاف، جز بر امامان دوازده گانة تشیع، بر کس دیگری تطبیق پذیر نیست. نمونه‌ای از نقل‌های روایات مورد نظر چنین است: مسلم در صحیح خود از رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) نقل می‌کند که فرمود:لایزال الدین قائماً حتّی تقوم الساعة أو یکون علیکم اثنا عشر خلیفة کلّهم من قریش1؛ همواره دین خدا استوار و پابرجاست تا آنکه قیامت به پا شود یا دوازده نفر خلیفه برای شما وجود داشته باشند که همگی آنان از قریش‌اند.حدیث فوق را بخاری از سه طریق2، مسلم از هشت طریق3، ابوداود از دو طریق4، ترمذی از دو طریق5 و احمد بن حنبل از 32 طریق6 نقل کرده‌اند.ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . الجامع الصحیح، مسلم، کتاب اماره، باب12 . صحیح، بخاری، کتاب احکام، باب 51؛ التاریخ الکبیر، بخاری، 3/185 و 8/4113 . الجامع الصحیح، مسلم، کتاب اماره، باب 14 . سنن، ابوداود، کتاب المهدیّ5 . سنن، ترمذی، کتاب الفتن، باب 466 . مسند، احمد بن حنبل، 5/106، ذیل احادیث جابر بن سمرةاشتمال آیة تطهیر بر سایر امامان شیعه________________________________________ 27 ________________________________________ویژگی‌ها و اوصاف امامان (علیهم السلام) در حدیث «لایزال الدّین قائما...»اهمّ ویژگی‌های امامان (علیهم السلام) در حدیث مذکور بدین قرار است:عدد آنان دوازده نفر است: «... اثنا عشر خلیفة...».همگی آنان از قریش‌اند: «... کلّهم من قریش».این دوازده نفر خلفای کلّ امّت‌اند، نه بخشی از امّت.در حدیث جابر بن مسرة آمده: «یکون لهذه الأمّة اثنا عشر خلیفة...» 1در حدیث ابوجحیفه آمده: «لایزاد أمر أمّتی صالحاً حتّی یمضی اثنا عشر خلیفة کلّهم منــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . مسند، ابن حنبل، 5/106؛ المعجم الکبیر، طبرانی، 2/198؛ کنزالعمّال، متقی هندی، 12/33________________________________________ 28 ________________________________________قریش»1.در حدیث عبدالله بن مسعود آمده: «أنّه سئل کم یملک هذه الأمّة من خلیفة؟ قال: اثنا عشر کعدّة نقباء بنی إسرائیل»2.مسروق3 می‌گوید: ما در کوفه نزد عبدالله بن مسعود نشسته بودیم و او به ما قرآن می‌آموخت. مردی از او پرسید: ای اباعبدالرحمان! آیا شما (اصحاب پیامبر) از آن حضرت پرسیدید که این امّت چند نفر خلیفه خواهند داشت؟ عبدالله در پاسخ گفت:از هنگامی که به عراق آمده‌ام، تو نخستین کسی هستی که از من چنین پرسشی می‌کنی. آنگاه افزود: آری، ما از رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) این سؤال را پرسیدیم و آن حضرت در پاسخ فرمود: «دوازده تن خواهند بود به تعداد نقبای بنی‌اسرائیل»4.ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . المستدرک، حاکم نیشابوری، 3/618؛ معجم الزوائد، هیثمی، 5/190؛ التاریخ الکبیر، بخاری، 8/411؛ کنزالعمّال، متقی هندی، 12/32، ح338492 . مسند، ابن حنبل، 2/55؛ المستدرک، حاکم نیشابوری، 4/501؛ معجم الزوائد، هیثمی، 5/344؛ فتح الباری، ابن حجر عسقلانی، 13/211؛ سلسلة الصحیحة، البانی، 2/719 ـ 7203 . اسامی آنان و منابعی که سخنان آنها در آن ثبت شده، پیشتر گذشت.4 . همان.________________________________________ 29 ________________________________________چنان که می‌بینید، در همة این روایات سخن از این است که این دوازده نفر، خلفای «امّت»اند و واژة «امّت» همة پیروان پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله) را تا قیامت شامل می‌شود و به هیچ وجه نمی‌توان واژة «امّت» را به مسلمانان قرن اوّل یا دوم هجری اختصاص داد.دوران خلافت اینان بلافاصله پس از پیامبر (صلّی الله علیه وآله) آغاز می‌شود: «یکون من بعدی اثنا عشر أمیراً (خلیفة) کلّهم من قریش»1وقتی به گذشتة امّت اسلامی می‌نگریم، جز امامان اهل بیت پیامبر (صلّی الله علیه وآله) گروهی را نمی‌یابیم که تعداد آنان دوازده نفر، همگی از قریش، خلفای کلّ امّت اسلامی، و آغاز خلافتشان بلافاصله پس از پیامبر (صلّی الله علیه وآله) باشد و جهان هیچ گاه از وجود یکی از آنان خالی نباشد.دانشمندان اهل سنّت در توجیه احادیث فوق کوشیده‌اند تا با گزینش جمعی از حاکمان اموی و عباسی و انضمام آنان به خلفای راشدین، دوازده نفر مذکور در روایات فوق را تعیین کرده و آنان را مصداق آن روایات قرار دهند.ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . سنن، ترمذی، کتاب فتن، باب 46؛ المعجم الکبیر، طبرانی، 2/214؛ مسند، ابن حنبل، 5/99.________________________________________ 30 ________________________________________قاضی عیاض و ابن حجر می‌گویند: خلفای دوازده گانة رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) عبارت‌اند از: 1.ابوبکر؛ 2. عمر؛ 3. عثمان؛ 4 . علی؛ 5 . معاویه؛ 6.یزید؛ 7. عبدالملک بن مروان؛ 8 . ولید بن عبدالملک؛ 9. سلیمان بن عبدالملک؛ 10. یزید بن عبدالملک؛ 11. هشام بن عبدالملک و 12. ولید بن یزید بن عبدالملک1.سیوطی می‌نویسد: هشت تن از خلفای دوازده گانة رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) عبارت‌اند از: 1. ابوبکر؛ 2.عمر؛ 3. عثمان؛ 4 . علی؛ 5 . حسن بن علی؛ 6.معاویه؛ 7. عبدالله بن زبیر و 8. عمر بن عبدالعزیز.وی آنگاه احتمال داده که دو نفر دیگر از خلفای دوازده گانه، المهتدی و الظاهر از حاکمان عباسی باشند؛ چون این دو به عقیدة سیوطی، افراد عادلی بوده‌اند!وی سپس می‌افزاید: «و اما دو نفر دیگر باقی مانده‌اند که باید منتظر آنان بمانیم؛ یکی از آن دو، «مهدی» که از اهل بیت پیامبر (صلّی الله علیه وآله) است»2.سیوطی نفر دوم را مسکوت گذاشته و از ویــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . فتح الباری، ابن حجر عسقلانی، 13/2142 . تاریخ الخلفاء، سیوطی، 10 ـ 12________________________________________ 31 ________________________________________نام نمی‌برد. بدین سان می‌بینیم که دانشمند پرآوازه‌ای مانند سیوطی، تنها توانسته به گمان خود، نام یازده نفر از خلفای دوازده گانة رسول خدا را آن هم بر اساس حدس و گمان مشخص کند و از تعیین نفر دوازدهم عاجز مانده است.باید گفت: این توجیهات به دلایلی پذیرفته نیست؛ از جمله:الف: خلفای راشدین نمی‌توانند مصداق احادیث فوق باشند؛ چون:اوّلاً، عدد آنها کمتر از دوازده نفر است.ثانیاً، خلفای کلّ امّت نیستند؛ زیرا دوران خلافتشان حدود سی سال بیشتر ادامه نیافته است.ب: حاکمان اموی نیز نمی‌توانند مصداق احادیث باشند، زیرا:اوّلاً، عددشان بیشتر از دوازده نفر است.ثانیاً، خلفای کلّ امّت نیستند، بلکه دوران حکومت آنان در اوایل قرن دوم هجری (سال 132ق.) پایان یافته ا ست.ثالثاً، تقریباً همة آنان، افرادی فاسق و ستمگر________________________________________ 32 ________________________________________بوده‌اند1 و زندگی آنان به زندگی پیامبر (صلّی الله علیه وآله) هیچ شباهتی نداشته است تا بتوان آنان را جانشین پیامبر (صلّی الله علیه وآله) دانست.رابعاً، حکومتشان بلافاصله پس از پیامبر (صلّی الله علیه وآله) نبوده است.ج: حاکمان عباسی نیز نمی‌توانند مصداق احادیث خلفای اثنا عشر باشند؛ زیرا:اوّلاً، عدد آنان بیش از دوازده نفر است.ثانیاً، خلفای کلّ امّت نبوده‌اند، بلکه حکومت آنان در سال 132هـ آغاز شده و در اواسط قرن هفتم هجری با سقوط بغداد پایان یافته است.(2)ثالثاً، تقریباً همة آنان افرادی ظالم، ستمگر و بی دین بوده‌اند3 و زندگی و عملکرد آنان به زندگی و عملکرد رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) هیچ شباهتی نداشته است.رابعاً، حکومتشان بلافاصله پس از پیامبر (صلّی الله علیه وآله) نبوده است.افزون بر مباحث گذشته، چنان که دیدیم، اکثر کسانی که دانشمندان اهل سنّت، آنان را به عنوانــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . الصواعق المحرقه، ابن حجر هیثمی، 2192 . اسامی آنان و منابعی که سخنان آنها در آن ثبت شده، پیشتر گذشت.3 . ینابیع المودّة، حنفی قندوزی، 2/535________________________________________ 33 ________________________________________مصادیق احادیث خلفای اثنا عشر برگزیده‌اند، حاکمان اموی‌اند و اینان کسانی‌اند که پیامبر آنان را لعن و نفرین کرده است1.همچنین حافظان اهل سنّت از پیامبر (صلّی الله علیه وآله) احادیث صحیحی را نقل کرده‌اند که نشان می‌دهد، در هر عصری برای مردم آن عصر مردمی هست و مسلمانان وظیفه دارند، آن امام را بشناسند و بیعت او را بر گردن نهند. عظمت این امام به اندازه‌ای است که هر کس بمیرد و او را نشناسد و در بیعت او قرار نداشته باشد، مرگش، مرگ جاهلی است.در حدیثی از پیامبر (صلّی الله علیه وآله) آمده است: «من مات و لیس فی عنقه بیعة، مات میتة جاهلیّة»2. همچنین از آن حضرت نقل شده که فرمود: «من مات بغیر إمام، مات میتة جاهلیّة»3 و نیز فرمود: «من مات و لم یعرف إمام زمانه، مات میتة جاهلیّة»4.ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . فتح القدیر، شوکانی، 3/240؛ مسند، ابن حنبل، 3/308 و 5/435؛ معجم الزوائد، هیثمی، 1/308 و 5/435؛ الجامع لأحکام القرآن، قرطبی، 10/2862 . الجامع الصحیح، مسلم، کتاب اماره، ح58؛ السنن الکبری، بیهقی، 8/156؛ سلسلة الصحیحة، البانی، 2/715؛ مسند، ابن حنبل، 4/963 . مسند، ابوداود طیالسی، 259؛ مسند، ابن حنبل، 3/446؛ التاریخ الکبیر، بخاری، 6/4454 . شرح المقاصد، تفتازانی، 5/239________________________________________ 34 ________________________________________احادیث دیگری از پیامبر (صلّی الله علیه وآله) نقل شده که فرمود: «لایزال هذا الأمر فی قریش ما بقی من الناس اثنان»1 همواره امر خلافت در میان قریش است تا آنگاه که دو نفر انسان در جهان باقی باشند.(2)احادیث دستة نخست می‌گفت: در هر زمانی امامی وجود دارد که مردم وظیفه دارند او را بشناسند، و در بیعت او قرار داشته باشند. و حدیث دستة دوم می‌گفت: آن امام باید از تبار قریش باشد. بر این اساس، وظیفة امّت اسلامی این است که پس از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله) تا قیامت، در هر زمانی، در بیعت امامی باشند که از تبار قریش و از دودمان پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله) باشد. حال آنکه این معنا، به هیچ وجه با توجیهات دانشمندان اهل سنّت دربارة احادیث تعداد خلفای پس از پیامبر (صلّی الله علیه وآله) سازگار نیست؛ چرا که امروز، اهل سنّت فاقد چنین خلیفه‌ای می‌باشند، در حالی که باید همواره از وجود چنین امام و خلیفه‌ای برخوردار باشند.ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . الجامع الصحیح، مسلم، کتاب اماره، باب1؛ صحیح، بخاری، 4/218 و 9/782 . اسامی آنان و منابعی که سخنان آنها در آن ثبت شده، پیشتر گذشت.________________________________________ 35 ________________________________________آری، مجموع این احادیث، مؤیّد دیدگاه دانشمندان شیعة امامیه دربارة امامان و خلفای دوازده گانة پیامبر (صلّی الله علیه وآله) است. دانشمندان شیعه معتقدند مصداق احادیث خلفای پیامبر (صلّی الله علیه وآله) امامانی هستند که همگی آنان از اهل بیت پیامبر (صلّی الله علیه وآله) می‌باشند و خلافت آنان نیز لزوماً به معنای حکومت ظاهری نیست، بلکه به معنای حقّی الهی و استحقاقی است که از جانب خدا و به واسطة پیامبر (صلّی الله علیه وآله) به آنان اعطا شده است. نخستین فرد این سلسله، علی بن ابی طالب (علیه السلام) و آخرین آنان، مهدی موعود (علیه السلام) است که از عمری غیر متعارف و طولانی برخوردار است،‌ به گونه‌ای که جهان هیچ گاه از وجود یکی از آنان خالی نبوده ونخواهد بود.تردیدی نیست که بشارت پیامبر (صلّی الله علیه وآله) به آمدن دوازده خلیفه پس از وی، سخنی عادی نیست، بلکه بشارتی الهی و ابلاغ شده از سوی خداوند است؛ چرا که آن حضرت،‌ هیچ گاه از پیش خود سخنی نمی‌گوید و سخن او چیزی جز وحی الهی نیست1، به ویژه دربارة موضوع مهمّی مانندــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . (وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی * إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْیٌ یُوحی) هرگز از( (روی هوای نفس سخن نمی‌گوید. * آنچه می‌گوید، چیزی جز وحی که بر او نازل شده نیست. نجم، 3 و 4.________________________________________ 36 ________________________________________جانشینان خود و رهبران امّت اسلامی.حال که بشارت، بشارتی الهی و بشارت دهنده، پیامبر خداست، باید مصادیق بشارت نیز الهی باشد و تعیین آنان به اذن خدا و به واسطة پیامبر (صلّی الله علیه وآله) صورت گیرد؛ چرا که با این ویژگی‌ها، معنا ندارد تعیین مصادیق بشارت، آن هم دربارة چنین مسألة مهمّی، به دانشمندان دربار حاکمان اموی و عباسی سپرده شود تا بر اساس ذوق، سلیقه و گرایش‌های فکری خود، در این باره تصمیم بگیرند و هر کسی، عده‌ای را به عنوان مصداق این بشارت معرفی کند و حاصل انتخاب آنان، این باشد که عدّه‌ای از عناصر شیطانی از بنی امیه و بنی‌عباس به عنوان جانشینان رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) تعیین و معرفی شوند.افزون بر مباحث گذشته، دانشمندان شیعه و شماری از دانشمندان اهل سنّت، احادیثی از رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) نقل کرده‌اند که به صراحت نشان می‌دهد همة امامان شیعه،‌ جزء اهل بیت پیامبرند. این________________________________________ 37 ________________________________________احادیث، در تفاسیر روایی شیعه،‌ مانند نورالثقلین، تفسیر قمی و... در ذیل آیة تطهیر و آیة اولی الامر1 و یا در کتاب‌هایی مانند کافی، کفایة الأثر، فرائد السمطین، ینابیع المودة و ... مضبوط است.ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الأَْمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْ ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآْخِرِ ذلِکَ خَیْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِیلاً)؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [ نیز ]اطاعت کنید؛ پس هر گاه در امری [ دینی ]اختلاف نظر یافتید، اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارید، آن را به [ کتاب ]خدا و [ سنت ]پیامبر [ او ]عرضه بدارید، این بهتر و نیک فرجام‌تر است. نساء، 59ویژگی‌ها و اوصاف امامان: در حدیث مذکور________________________________________ 39 ________________________________________کتاب شناسیـ مسند، احمد ابن حنبل، دارالفکر، بی تا.ـ تهذیب تاریخ دمشق، ابن عساکر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.ـ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر دمشقی، چاپ دوم، بیروت، دارالمعرفه، 407ق.ـ سنن، ابن ماجه، محمد بن یزید قزوینی، دار احیاء التراث العربی، بی تا.ـ سنن، ابوداود سلیمان بن اشعث سجستانی، چاپ اوّل، بیروت، دارالفکر، 1410ق ـ 1990م.ـ مسند، ابوداود طیالسی، بیروت، دارالحدیث، بی تا.ـ حلیة الاولیاء، ابونعیم اصفهانی، بیروت، دارالفکر، بی تا.ـ سلسلةالصحیحة، محمد ناصرالدین البانی، ریاض، نشر دارالمعارف، بی تا.________________________________________ 40 ________________________________________ـ التاریخ الکبیر، محمد بن اسماعیل بخاری، بیروت، دارالفکر، بی تا.ـ صحیح بخاری، محمد بن اسماعیل بخاری، بیروت، دارالجیل، بی تا.ـ السنن الکبری، ابوبکر احمد بن حسین بن علی بیهقی، تحقیق یوسف عبدالرحمان المرعشلی، بیروت، دارالمعرفه، 1413هـ .ـ شرح المقاصد، سعدالدین تفتازانی، قم، چاپ رضی، بی تا.ـ فرائد السمطین، محمد بن ابراهیم جوینی، بیروت، مؤسسة محمودی للطباعة و النشر، 1400ق.ـ شواهد التنزیل، عبیدالله بن عبدالله حاکم حسکانی، چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1411ق.ـ المستدرک علی الصحیحین، محمد بن عبدالله حاکم نیشابوری، بیروت،‌ دارالکتاب العربی و دارالکتب العلمیه، بی تا.ـ ینابیع المودة، شیخ سلیمان حنفی قندوزی، قم، چاپ رضی، 1413ق.ـ تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی تا.________________________________________ 41 ________________________________________ـ تلخیص المستدرک، شمس الدین ذهبی، ذیل مستدرک حاکم،‌ دارالکتاب العربی، بی تا.ـ التفسیر الکبیر، محمد بن عمر رازی، دار احیاء التراث العربی، بی تا.ـ مفردات الفاظ القرآن، ابوالقاسم حسین راغب اصفهانی، ، قم، دارالکتب العلمیه، بی تا.ـ الدرّ المنثور فی تفسیر المأثور، جلال الدین سیوطی، چاپ اوّل، بیروت، دار الفکر، 1403ق.ـ تاریخ الخلفا، جلال الدین سیوطی، بیروت،‌ دارالقلم، 1406ق.ـ دیوان امام شافعی، محمد بن ادریس شافعی، گردآوری محمد عبدالرحیم، دارالفکر، بی تا.ـ فتح القدیر، محمد بن علی بن محمد شوکانی، بیروت،‌ دارالمعرفة للطباعة و النشر، بی تا.ـ المعجم الکبیر، سلیمان بن احمد طبرانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.ـ جوامع الجامع، فضل بن حسن طبرسی، بی نا، بی جا ، بی تا.ـ جامع البیان فی تفسیر القرآن، محمد بن جریر طبری، بیروت،‌ دارالمعرفة، 1407.ـ مشکل الآثار، ابوجعفر طحاوی، چاپ اوّل،________________________________________ 42 ________________________________________بیروت، دار صادر، 1333هــ فتح الباری، ابن حجر عسقلانی، تحقیق محب‌الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.ـ الجامع لأحکام القرآن، احمد بن محمد قرطبی، بیروت،‌ داراحیاء التراث العربی، 1966م.ـ قاموس قرآن، سید علی اکبر قریشی،‌ تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1366ق.ـ کنز العمال، متقی هندی، بیروت، مؤسسةالرساله، 1405ق.ـ سنن، محمد بن عیسی ترمذی، چاپ سلفیه.ـ الامامة و اهل البیت، محمد بیّومی مهران، مصر، دارالنهضة العربیه، 1995م.ـ الجامع الصحیح، مسلم بن حجاج قشیری نیشابوری، بیروت،‌ دارالفکر، 1398ق.ـ آیة التطهیر فی احادیث الفریقین، سید علی موحد ابطحی، قم، 1404ق.ـ الصواعق المحرقه، احمد بن حجر هیثمی مکی، چاپ مصر، بی تا.ـ معجم الزوائد و منبع الفوائد، نورالدین علی ابن ابی‌بکر هیثمی، بیروت، دارالفکر، 1414ق. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه