سلام پرسشگر محترم ابتدا از اینکه بار دیگر این مرکز را به منظور دریافت پاسخ سوالات خویش انتخاب نموده اید از شما سپاسگذاریم . پیش از پرداختن به پاسخ این سوال بهتر است ابتدا توضیحاتی در باره این سوره و آیات مرتبط با آیه ۴ ارائه دهیم :

سلام پرسشگر محترم ابتدا از اینکه بار دیگر این مرکز را به منظور دریافت پاسخ سوالات خویش انتخاب نموده اید از شما سپاسگذاریم . پیش از پرداختن به پاسخ این سوال بهتر است ابتدا توضیحاتی در باره این سوره و آیات مرتبط با آیه 4 ارائه دهیم : از آنجا که سوره توبه هنگام اوج گرفتن اسلام در جزیره عرب و پس از در هم شکسته شدن آخرین مقاومت مشرکان نازل گردیده، محتواى آن داراى اهمیت ویژه و فرازهاى حساسى است. قسمت مهمى از آن پیرامون باقیمانده مشرکان و بت پرستان و قطع رابطه با آنها، و الغاء پیمانهایى است که با مسلمانان داشتند (بخاطر نقض مکرر این پیمانها از طرف آنان) تا بقایاى بت پرستى براى همیشه از محیط اسلام بر چیده شود. «بَراءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ () فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللَّهِ وَ أَنَّ اللَّهَ مُخْزِی الْکافِرِینَ »« این اعلام بیزارى خدا و پیامبر او به کسانى از مشرکان است که با آنها عهد بسته اید. - با این حال چهار ماه (مهلت دارید که) در زمین (آزادانه) سیر کنید (و هر جا مى خواهید بروید و بیندیشید) و بدانید شما نمى توانید خدا را ناتوان سازید (و از قدرت او فرار کنید و نیز بدانید) خداوند خوار کننده کافران است.» پیمانهاى مشرکان الغاء مى شود: در محیط دعوت اسلام گروه هاى مختلفى وجود داشتند، که پیامبراسلام صلی الله علیه و آله با هر یک از آنها طبق موضع گیریهایشان رفتار مى کرد:گروهى با پیامبر صلی الله علیه و آله هیچ گونه پیمانى نداشتند، و پیامبر صلی الله علیه و آله در مقابل آنها نیز هیچ گونه تعهدى نداشت. گروه هاى دیگرى در« حدیبیه» و مانند آن پیمان ترک مخاصمه با رسول خدا ص بسته بودند این پیمانها بعضى داراى مدت معین بود، و بعضى مدتى نداشت. در این میان بعضى از طوائفى که با پیامبر صلی الله علیه و آله پیمان بسته بودند، یک جانبه و بدون هیچ مجوزى پیمانشان را به خاطر همکارى آشکار با دشمنان اسلام شکستند، و یا در صدد از میان بردن رسول خدا ص بر آمدند، همانند یهود« بنى نضیر» و« بنى قریظه»، پیامبر ص هم در مقابل آنها شدت عمل به خرج داد، و همه را از مدینه طرد کرد، ولى قسمتى از پیمانها هنوز به قوت خود باقى بود، اعم از پیمانهاى مدت دار و بدون مدت. آیه اول سوره توبه به تمام مشرکان (بت پرستان) اعلام مى کند که:هر گونه پیمانى با مسلمانان داشته اند، لغو خواهد شد، و مى گوید« این اعلام برائت و بیزارى خداوند و پیامبرش از مشرکانى که با آنها عهد بسته اید، میباشد». سپس براى آنها یک مهلت چهارماهه قائل مى شود، که در این مدت بیاندیشند، و وضع خود را روشن سازند، و پس از انقضاى چهار ماه یا باید دست از آئین بت پرستى بکشند و یا آماده پیکار گردند. آئین بت پرستى نه یک مذهب بود و نه یک مکتب عاقلانه، بلکه یک روش خرافى و موهوم و خطرناک بود، که مى بایست سرانجام از جامعه انسانى برچیده شود، و اگر قدرت و قوت بت پرستان در جزیره عرب به قدرى در آغاز کار زیاد بود، که پیغمبر صلی الله علیه و آله مجبور شد تن به صلح و پیمان با آنها در دهد، دلیل این نخواهد بود که به هنگام کسب نیرو و قدرت و مشاهده نقض تعهدات به چنین پیمان تحمیلى که بر خلاف منطق و عقل و درایت است، وفادار بماند. این شدت عمل به خاطر آن است که برنامه اسلام ریشه کن ساختن بت پرستى از روى کره زمین بوده، مساله آزادى مذهبى، یعنى ترک اجبار پیروان مذاهب دیگر براى پذیرش اسلام، منحصر به ادیان آسمانى و اهل کتاب مانند یهود و نصارى است، و شامل بت پرستان نمى شود، زیرا بت پرستى مذهب و آئین نیست که محترم شمرده شود، بلکه انحطاط و خرافه و انحراف و بیمارى است که به هر حال و به هر قیمت باید ریشه کن گردد.« تفسیر نمونه » بنابر این با مطالعه توضیحات فوق در می یابیم که در زمان پیامبر اکرم برخی از مشرکین آمادگی نقض عهد با مسلمانان را داشته و در صدد فرصت به منظور خیانت به رسول اسلام بودند که نمونه ای از آن در جریان عهد شکنی یهود بنی قریظه و بنی نضیر بالعیان مشاهده شد و آیات فوق در واقع در قبال این قبیل اقدامات خائنانه این مشرکین نازل شده و در آن به آنها مهلت داده شده است تا 4 ماه در شرک خویش (که عاملی برای خیانتکاری آنان می باشد) تجدید نظر کنند و اگر به صف مسلمانان نپیوستند آماده قتال با مسلمانان شوند و بر این اساس و نیز با توجه به آیه 4 که مشرکانی که با مسلمانان عهد بسته و به عهده خود وفادار بودند را مستثنا کرده بود مشخص می شود که منظور از مشرکانی که اینگونه به آنان وعده برخورد شدید داده می شود عبارت است از مشرکان دسته اول و مشرکانی که با آنان پیمان بسته شده است تا پایان مدت پیمان ، عهدشان محترم می باشد . در نتیجه از سیاق این آیات و نیز تفسیرهایی که در این زمینه شده است مشخص می گردد که این آیه خاص بوده و نسبت به تمامی زمانها و مکانها عمومیت ندارد و هشداری است به مشرکان زمان پیامبر و هدف اصلی آن نیز ریشه کن کردن کفر و بت پرستی از محیط سرزمین عربستان می باشد و به قول آیت الله سبحانی « اثر این آیات و قطعنامه، این شد که هنوز چهار ماه سپرى نشده بود، مشرکان دسته دسته رو به یگانه پرستى آوردند و در اواسط سال دهم هجرت، بت پرستى در شبه جزیره ریشه کن گردید.»(آیت الله سبحانی ، فروغ ابدیت ، ص 894) همچنین همانگونه که گفته شد از این آیات مشخص شد که حکم مذکور در باره مشرکان پیمان شکن بوده است و یا مشرکانی که زمینه پیمان شکنی آنها مشخص شده بود و گرنه مشرکانی که پیمانشان با پیامبر مدت زمان معلومی داشت ولی به این پیمان احترام گذاشته بودند در آیه 4 استثنا شده اند . « إِلاَّ الَّذینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکینَ ثُمَّ لَمْ یَنْقُصُوکُمْ شَیْئاً وَ لَمْ یُظاهِرُوا عَلَیْکُمْ أَحَداً فَأَتِمُّوا إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقینَ (4)»یعنی : مگر آن کسانى از مشرکین که شما با آنان عهد بسته اید و ایشان بهیچ وجه عهد شما را نشکسته، و احدى را علیه شما پشتیبانى و کمک نکردند، که باید عهدشان را تا سر آمد مدتشان استوار بدارید که خدا پرهیزکاران را دوست مى دارد (نقل از ترجمه تفسیر المیزان) یکی دیگر از قرائنی که بر این نکته دلالت می کند که منظور از مشرکانی که خداوند متعال دستور به قتال با آنان را می دهد مشرکان پیمان شکن هستند آیه 13 سوره توبه می باشد که در آن چنین آمده است : فرمود: « أَ لا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ وَ هَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ وَ هُمْ بَدَؤُکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَ تَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ . ـــــ آیا با گروهى که پیمانهاى خود را شکستند، و تصمیم به اخراج پیامبر گرفتند، پیکار نمى کنید؟! در حالى که آنها نخستین بار (پیکار با شما را) آغاز کردند؛ آیا از آنها مى ترسید؟! با اینکه خداوند سزاوارتر است که از او بترسید، اگر مؤمن هستید. » (التوبة:13) در این آیات شریفه نیز ملاحظه می فرمایید که سخنی از ایمان نیاوردن و امثال این امور نیست ؛ بلکه حکم قتال از باب دفاع و برای دفع فتنه است. انبیاء و ائمه (ع) در طول تاریخ هیچگاه شروع کننده ی جنگ نبوده اند. اوّلین کار انبیاء و ائمه(ع) همواره دعوت به حقّ و حقیقت بوده است ؛ امّا همواره تعدادی از سران کفر که اسلام را بر ضدّ منافع مادّی خود می دیدند بر ضدّ انبیاء و ائمه(ع) اقدام به جنگ می کردند و طبیعی است که آنان نیز از باب دفاع، مقابله به مثل می کردند. روشن است که اگر انبیاء و ائمه(ع) جنگ را مطلقاً بر متدیّنان ممنوع می کردند الآن نه دینی بر روی زمین باقی می ماند نه دینداری. بنابر این این آیات در صدد تعیین تکلیف وضعیت شرک و مشرکین در محیط جاهلی عربستان بوده و نمی توان از آن حکم کشتار مشرکان در این زمان و یا لزوم قتال با کشورهای غیر اسلامی را دریافت بلکه احکام ارتباط با کشورهای اسلامی را باید با توجه به قواعد حاکم بر ارتباط میان دولت اسلامی با کشورهای دیگر و بر اساس نوع تقسیم بندی سرزمین هایی که طرف حساب کشور اسلامی هستند معین نمود . بر این اساس ابتدا باید کشورهای غیر اسلامی را تقسیم بندی نماییم که بر اساس این تقسیم بندی ها ، می توان به چند نوع کشور دارای رابطه با کشور اسلامی اشاره کرد : الف) دار الکفر: کشوری که سکنه آن مسلمان نباشند که از روی مسامحه به آن دار الحرب نیز اطلاق شده است؛ ب) دار الشرک: به کشورهای غیراسلامی اطلاق شده است که متدین به ادیان سه گانه مسیحیت، یهود و زرتشتی نباشند. این معنی، اخص از دار الکفر و دار الحرب است؛ (محمد جعفر جعفری لنگرودی ، ترمینولوژی حقوق ، ص 281 به نقل از برزنونی، محمد علی ، مجله حقوقی ، پاییز و زمستان 1384 - شماره 33، ص 156 ) ج) دار العهد: کشوری که مردم آن، پیرو یکی از ادیان الهی مسیحیت، یهود و زرتشتی باشند و دشمنی خاصی با کشور اسلامی نداشته و مصلحت اسلام و مسلمانان ایجاب نماید که با چنان کشوری پیمان صلح و ترک مخاصمه بسته شده و به دنبال آن، قراردادهای دیگری در زمینههای مختلف منعقد گردد. به دار العهد گاهی «دار الصلح» نیز گفته اند؛ د) دار الهدنه : کشوری که دارای یکی از ادیان مسیحیت، یهود و زرتشتی نباشد، مع الوصف اقتضای مصالح جامعه اسلامی، صلح با آن را ایجاب نماید؛ هـ) دار الموادعه: کشوری که دارای پیمان عدم اعتدا یعنی نداشتن خصومت و دشمنی با دار اسلام باشد. بنابـراین، دار الموادعه اعـم است از دار العهد و دار الهدنه و ممکن است دار الحیاد را هم دربر بگیرد؛ و) دار الحیاد: کشورهای غیراسلامی که بیطرفی آنها، مورد تصدیق کشورهای اسلامی قرارگرفته باشد. حاکمیت این سرزمینها، گرچه در اختیار غیرمسلم است، مع الوصف تعرضی از جانب مسلمانان به آنها نمیشود. مثل سرزمین حبشه در زمان پیامبر (ص). نوع دیگر از سرزمینهای بیطرف، سرزمینهایی است که به دلیل بُعد مسافت از دار الاسلام، حکومت اسلامی، آن سرزمینها را بیطرف می شناسد و احکام بیطرفی را نسبت به آنها رعایت مینماید. (سیدجلال الدین مدنی ، حقوق بین المل ، ص 192-191 به نقل از همان) بر این اساس، اگر از سوی کشوری که رابطه موادعی با کشور اسلامی دارد، تعرضی صورت گیرد یا در مفاد پیمان، اختلال و نقص ایجاد شود یا ... ، به آن کشور، دار الحرب اطلاق می‌گردد. به عبارت دیگر، کشوری عنوان دار الحرب را خواهد داشت که بالفعل با کشور اسلامی درحال کارزار باشد. در غیراین صورت، یا کشور بی‌طرف و جزو دار الحیاد است که بی‌طرفی آن مورد تصدیق کشور اسلامی قرار گرفته یا به لحاظ بُعد مسافت، بی‌طرف شناخته می‌شود، یا پیمان بی‌طرفی را امضا کرده است، یا آن کشور، هم پیمان با کشور اسلامی است و در صورتی که دارای یکی از ادیان سه‌گانه مسیحیت، یهود و زرتشت باشد، جزو دار العهد و اگر دینی، غیر از سه دین فوق را داشته باشد، جزو دار الهدنه شمرده می‌شود و در هر صورت بر اساس این قواعد که برگرفته از منابع دینی می باشد ارتباط با کشورهای غیر مسلمان اعم از کشورهای اهل کتاب و غیر اهل کتاب و پیمان بستن به آنان و وفای به این پیمان ها هیچ اشکالی ندارد . اما اینکه تعارض آیات سوره توبه با مفاد آیه لا اکراه فی الدین : بین آیات ذکر شده ،تناقضی نیست زیرا مربوط به یک موضوع نیست،بلکه هر کدام در زمینه ای وارد شده است.اگر در جائی بگوید در دین وعقیده اجبار هست در این صورت با آیه اول تنافی پیدا می کند.آیه ای که می فرماید :با کسانی که با شما می جنگند بجنگید ،چه منافاتی با لا اکراه فی الدین دارد ،آیه دوم در زمینه عقیده واجبار بر عقیده نیست.هر عاقلی این حرف را قبول دارد که اگر کسی بر روی شما شمشیر کشید باید با او مقابله کنید.این چه ربطی به عقیده واجبار بر آن دارد.هر کس با شما جنگید باید پاسخ آنرا بدهید تا از کار خود دست بر دارد ،آیا در مقابل دشمن متجاوز شما می ایستید ومی خندید وبه او آفرین می گوئید؟ بنابر این برای بررسی این موضوع باید ابتدا این نکته را مورد بررسی قرار دهیم که آیا مراد از شمشیر کشیدن به روی مشرکان ، هر مشرکی است یا مشرکان خاص همچون مشرکانی که تجاوز کردند و یا پیمان شکنی کردند که در این زمینه باید بگوییم در هیچ آیه ای نیست که شما می توانید با هر غیر مسلمانی یا کافری جنگ کنید؛ بلکه جهاد فقط با کافر حربی است. آیا ما مسلمین، با مسیحیان و یهودیان کشورمان سر جنگ داریم؟!! آیا در کشور ما زرتشتی نیست؟ آیا ما با اینها جنگ داریم؟ آیا فقهای ما فتوا به قتل اینها داده اند؟ در زمان خود رسول خدا(ص) نیز مشرکان و مسیحیان و یهودیانی در مدینه حضور داشتند و رسول خدا(ص) هیچگاه با آنها سر جنگ نداشت، مگر زمانی که خیانتی کرده و توطئه ای می نمودند. حتّی در مدینه بت پرست هم وجود داشت؛ و کسی را با آنها کاری نبود. جنگ اسلام، فقط با محارب است؛ یعنی کسی که سر جنگ دارد؛ حال می خواهد کافر و مشرک باشد یا مسلمان. طبق آیات جهاد، جنگ تنها با گروههایی جایز است که تجاوز نموده باشند یا توطئه کرده باشند یا پیمان شکنی نموده باشند؛ در غیر این موارد هیچ مسلمانی حقّ جنگ با کسی را ندارد. موید این نظر آیه 191 سوره بقره است که در آن می فرماید : « وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیْثُ أَخْرَجُوکُمْ وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَ لا تُقاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ حَتَّى یُقاتِلُوکُمْ فیهِ فَإِنْ قاتَلُوکُمْ فَاقْتُلُوهُمْ کَذلِکَ جَزاءُ الْکافِرین . ـــــ و آنها را (بت پرستان قریش را که منازل و اموال شما را غصب نموده اند) هر کجا یافتید، به قتل برسانید! و از آن جا که شما را بیرون ساختند(مکّه )، آنها را بیرون کنید! و فتنه از کشتار هم بدتر است. و با آنها، در نزد مسجد الحرام (در منطقه حرم) ، جنگ نکنید! مگر اینکه در آن جا با شما بجنگند. پس اگر (در آن جا) با شما پیکار کردند، آنها را به قتل برسانید! چنین است جزاى کافران. »(البقرة:191) در این آیه به صراحت بیان شده که جنگ برای مقابله به مثل جایز است. عقل نیز حکم می کند که با متجاوز و غاصب باید جنگید و حقّ خود را باید از ظالم ستاند. امّا افراد مغرض بدون توجّه به قیود مطرح در آیه، طوری القاء می کنند که انگار اسلام حکم به کشتن هر مشرکی می دهد. کشتن مشرکی که تجاوز نموده کجا و کشتن مشرک عادی کجا؟! مشرکان مکّه گروهی از مهاجران را کشتند و گروهی را از خانه های خود بیرون نموده و امولشان را تصاحب کردند؛ و به این بسنده نکرده به مدینه لشکر کشیدند و در جنگهای احزاب و احد با مسلمین جنگیدند. حال آیا مانعی دارد که خدا حکم کند که اینها را هر کجا گیر آوردید بکشید؟! بنابر این جنگ با چنین افرادی و کشتن آنان عقلا و شرعا هیچ ایرادی ندارد و البته در این میان امان دادن به این افراد با اظهار مسلمانی نمودن آنان نهایت لطفی است که اسلام در حق آنان روا داشته است و گرنه آنان به لحاظ حکم اولی ، اساسا قابل ترحم نیستنند . به عبارتی دیگر در این آیات به وضوح پیداست که روی سخن با مشرکان مکّه و اطراف مدینه است که مدام حمله می کردند به مسلمین و فتنه گری می نمودند. لذا خداوند فرمود در ادامه آیات سوره بقره می فرماید : « و با آنها پیکار کنید، تا فتنه برچیده شود »(بقره/193). در این آیات حتّی یکبار هم نیامده که آنها را به جرم شرک بکشید؛ بلکه جرم آنها فتنه گری است. لذا حکم این آیات در باب کافر حربی است و عمومیّت نداشته شامل تمام کفّار و مشرکان نمی شود. کافر حربی هم دشمن است و حکم دشمن متجاوز آن است که کشته شود؛ لکن خداوند برای آنها یک راه فرار باز می گذارد و آن اینکه مسلمان شوند. تحمیلی هم در کار نیست؛ بلکه دقیقاً برعکس، این راه در حقیقت لطفی است در حقّ آنها تا علیرغم اینکه حکم اولیه شان مرگ است خود را از مهلکه برهانند. لذا برخی از آنها که غرور جاهلیّتشان کمتر بود، وقتی در میانه ی جنگ خود را در معرض کشته شدن می یافتند، به ظاهر هم شده اعلام مسلمانی می کردند. این همان رأفت اسلامی است که متأسفانه برخی آن را درست متوجّه نشده و این نقطه ی مثبت را منفی تفسیر نموده اند. دقّت شود که این افراد حتّی اگر به ظاهر هم اعلام اسلام می کردند، خداوند از خونشان می گذشت؛ و کسی هم در عقائد آنان تفتیش نمی کرد که آیا حقیقتاً ایمان آورده اند یا در ظاهر و برای حفظ جانشان در میدان جنگ. البته خداوند متعال نیز می دانست که اینها صرفاً برای حفظ جانشان ایمان می آورند؛ لکن باز آن را می پذیرفت. چون اعلام اسلام آنها فوایدی داشت. اوّل آنکه اعلام مسلمانی آنها مساوی بود با اعلام عدم دشمنی و صلح. ثانیاً همین امر ضربه ی روحی محکمی بود بر دیگر کفّار. ثالثاً راهی بود تا آنها در جمع مسلمین وارد شوند و تعالیم اسلام را از نزدیک ببینند. لذا خیلی از آنها که برای حفظ جان اعلام اسلام می کردند، بعداً در حشر و نشر با مسلمین، حقیقتاً مومن می شدند. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه