معناي تكثير وحدت در اصطلاح عرفاني چيست؟

در كتابهاي عرفاني از چند نوع وحدت و كثرت سخن به ميان آمده، مانند وحدت و كثرت وجود و وحدت در عين كثرت و كثرت در مقام وحدت. در مسئله وحدت و كثرت وجود، چند نظريه وجود دارد: 1. كثرت وجود و موجود ‌ اين نظريه همان برداشت عامّه مردم از هستي مي‎باشد؛ آنها معتقدند، موجودات عالم هستي بسيارند و خداوند تنها يكي از آنهاست؛ با اين تفاوت كه او غني است و ديگران فقير. او واجب است و آنها ممكن. اين نظريّه، به كمك اشتراك معنوي مفهوم وجود و اينكه محال است، چنين مفهوم واحدي از حقايق متباين و كاملاً جداي از هم (كه فرض نظريه كثرت وجود و موجود است) انتزاع و گرفته شود، بدون اينكه هيچ جهت اشتراكي بين آنها موجود باشد، مردود است. 2. وحدت وجود و كثرت موجود: اين نظريّه توسّط حكيم جلال الدين دواني مطرح شده است؛ او اعتقاد دارد كه فقط يك وجود در تمام هستي يافت مي‎شود و آن هم وجود خداست و تنها خداست كه عنوان موجود بر او حقيقتاً صدق مي‎كند و وقتي مي‎گوييم: خدا موجود است، منظورمان اين است كه او چيزيست كه وجود دارد، اما موجوديت ساير اشياء به واسطه انتساب آنها به خداست، نه به خاطر وجود داشتن آنها، بنابراين وقتي مي‎گوئيم انسان موجود است، ولي غول موجود نيست، منظورمان اين است كه انسان به خداوند منسوب است اما غول اين چنين نيست. اين نظريّه نيز از آنجا كه مستلزم اصالت ماهيت در مخلوقات است مردود است. 3. وحدت وجود و موجود اين نظريه توسط عده‎اي از صوفيه كه از مايه علمي كافي برخوردار نبودند، مطرح شده است. آنها معتقدند فقط يك موجود در هستي يافت مي‎شود و آن هم خداست و مابقي خيالي بيش نيست. اين عقيده نيز، از آنجا كه صاحب آن يا بايد منكر كثرت اطراف خود و منكر وجود خويش گردد، كه اين هم انكار يك امر بديهي و ضروريست و يا بايد معتقد شود كه همه چيز خداست با همه خصوصيات خدايي آن، كه اين هم كفر و الحاد و زندقه است، مردود است. 4. وحدت موجودات درعين كثرت انها اين نظريه نيز به دو صورت طرح شده كه عبارتند از: 1. وحدت تشكيكي وجود: حكماي قديم فارس و همچنين حكماي حكمت متعاليه، بر همين باورند در اين باور علمي، كثرت وجودات و موجودات حفظ شده و موجودات علي رغم همه اختلاف و تفاوتهائي كه دارند، در يك جهت شريكند و آن هم در اصل موجود بودن است؛ اين جهت وحدت مانند نخ تسبيح موجودات متكثره را به هم وصل كرده و همه آنها در يك ترتيب وجودي، نخست يك چيز واحد به نام حقيقت وجود جمع مي‎كند. در اين نظريه خداوند از ساير موجودات جداست و در يك طرف اين حقيقت قرار دارد و ساير موجودات به ترتيب بعد از او قرار دارند. 2. وحدت شخص وجود: اين نظريه متعلق به عرفاء است. مضمون آن اين است كه وجود، يك واحد شخصي مي‎باشد؛ يعني تنها يك چيز است اما به اشكال گوناگون بروز و ظهور مي‎كند، اين وجود همان خداوند است كه به صورت ساير موجودات بروز و ظهور مي‎كند، زيرا خداوند بسيط است و هيچ گونه تركيبي در او راه ندارد؛ بنابراين وقتي كه موجودي را مي‎آفريند، تمام وجود خود را به او مي‎دهد. به عبارت ديگر، خداوند در صورت عين ثابت و ماهيت (صورت علمي اشياء نزد خدا) اشياء، تجلّي كرده و به تعيّنات آنها متعيّن مي‎شود، اما در محدوده وجودي آن شيء محصور نمي‎شود. از همين منظر كلام ظاهراً كفر آميزي كه از ابن عربي درباره علت كفر نصاري رسيده است، نيز توجيه و تصحيح مي‎شود او مي‎گويد: «علت كفر نصاري اين است كه خدا را در مسيح منحصر كرده‎اند، نه اينكه مسيح را خدا مي‎دانند»منظور او اين است كه خداوند در همه اشياء، بروز و ظهور دارد؛ نه فقط در عيسي، بنابراين همه چيز خداست، اما نه آن خداي يكتا و بي‎نياز و خالق آسمانها و زمين، بلكه پرتوي از وجود اوست كه به صورت انسان و سنگ و ساير موجودات بروز و نمود يافته است. موسيي نيست كه دعوي انا الحق شنود ور نه اين زمزمه اندر شجري نيست كه نيست يك مسمّي دان و اسماء صد هزار يك وجود و صد هزارش اعتبار اين موجودات در عين اينكه موجودند به وجود خداوند، مخلوق و ساخته خدا هستند و هيچ كدام شايستگي پرستش و عبادت را دارا نيستند؛ زيرا اگر عبادت آنها جايز باشد، عبادت نفس خويش نيز جايز مي‎شود؛ زيرا آنها هيچ فرقي با وجود خود انسان ندارد بنابراين همان گونه که عبادت نفس جايز نيست، عبادت آنها نيز جايز نمي‎باشد؛ مضافاً به اينكه غرض اين است كه كثرت وجود و موجود نيز بايد حفظ شود و تعدد واجب قطعا باطل است.بنابراين اين سخن ابن عربي ظاهري زننده و كفر آميز دارد. از اين منظر مي‎توان گفت: همه موجودات اگر چه خدا نيستند، اما از خداوند نيز جدا نيستند. اين قسم وحدت وجود حق بوده و با برهان و ذوق مخالف نمي‎باشد .فرض كنيد شخصي نشسته و چندين آئينه كه در جنس و اندازه با هم تفاوت دارند را در جلوي خود نهاده است؛ هر كدام از اين آئينه‎ها به نوعي صورت اين شخص را نمايان مي‎كنند. يكي كوچك و ديگري بزرگ، يكي صاف و ديگري كدر، آنچه كه در اين آئينه‎ها است، خود شخص نيست بلكه ظهور اوست، حال اگر كسي به اين آئينه‎ها و صورتهاي متفاوت در آن نگاه كند، چند آئينه با چند صورت متفاوت ملاحظه مي‎كند؛ اما اگر كسي چشم واقع بين داشت و آن شخص نشسته در مقابل اين آئينه‎ها را نيز ديد، خواهد فهميد كه اين صورتهاي متفاوت، در واقع انعكاس يك صورت است كه به واسطه تفاوت مجالي و آئينه‎ها متفاوت به نظر مي‎رسد. عكس روي تو چو در آينة جام افتاد عارف از خندة مي در طمع خام افتاد حسن روي تو بيك جلوه كه در آينه كرد اين همه نقش در آئينه اوهام افتاد اين همه عكس مي و نقش مخالف كه نمود يك فروغ رخ ساقيست كه در جام افتاد عشق در پرده مي‎نوازد ساز هرزمان زخمه‎اي كند آغاز همه عالم صداي نغمه اوست كه شنيده است صداي چنين دراز يك بيان فلسفي ديگري نيز براي چنين وحدت وجودي در حكمت متعاليه، طرح و مستدلّ شده است. بدين مضمون كه شأن وجودي همه مخلوقات عالم، شأن ارتباط به خداست. يعني موجوديت اين موجودات، عين ارتباط آنها با علّتشان است و هيچ شأني غير از شأن ربط به علت خويش ندارد؛ يعني اينگونه نيست كه اين موجودات جداي از حيثيّت ارتباطشان با علّت خويش داراي شأني بوده و بعد حيثيت ارتباط با علّت، بر آنها عارض شده باشد، بلكه شأن وجودي آنها همان شأن ارتباط آنها با علت خويش است. بنابراين رابطه آنها با خدا، مانند رابطه شخص با سايه خويش است، نه مانند رابطه قطره و دريا. زيرا قطره هر چند كوچك باشد، در مقابل دريا داراي استقلال و نفسيّت است؛ اما سايه هيچ استقلال و نفسيّتي در مقابل صاحب سايه ندارد. بنابراين تنها يك وجود مستقل در عالم يافت مي‎شود و آن هم خداست و ساير موجودات پرتو فيض و شعاع وجود او هستند. حال نوبت طرح بعضي از آموزه‎هاي ديني است كه با نظريه وحدت وجود همسوئي دارند. 1. الله نور السموات و الارض: خداوند در اين آيه مباركه، خود را نور آسمانها و زمين معرفي نموده است؛ تفسير اين آيه بدين نحو كه گفته شود، مراد اين است كه خداوند آسمانها و زمين را آفريده است تفسير صحيحي به نظر نمي‎رسد؛ زيرا در اين صورت بايد گفته شود خداوند منوّر و روشن كننده عالم است، نه اينكه گفته شود: خداوند نور و روشنايي عالم است و معناي نور چنانكه گفته شده اين است: چيزي كه خودش ظاهر است و سبب ظهور اشياء ديگر مي‎شود؛ بنابراين معناي آيه اين است كه خداوند در وجود اشياء ظاهر است و سبب ظهور آنها نيز مي‎شود. 2. اذ قال موسي لاهله اني آنست ناراًَ سئاتيكم منها بخبر او آتيكم بشهاب قبس لعلّكم تصطلون فلمّا جاءها نودي ان بوركَ مَن في النار و من حولها و سبحان الله رب العالمين. مضمون آيه مباركه اين است كه وقتي موسي آتشي از دور ديد و به طرف آن آمد، خطاب شد: مبارك است كسي كه در آتش است و كسي كه در كنار آن است. در جمله كسي كه در آتش است اگر تفكر وافي شود، بوي وحدت وجود استشمام خواهد شد و براي اينكه عقيده‎اي كه از اين جمله استنباط مي‎شود، كفرآميز نباشد، يعني خيال نشود كه خداوند در آتش حلول نموده و يا خداوند همين آتش است كه مي‎بيني، در ادامه آيه آمده است: پروردگار عالميان از هر چه كه بوي جسميّت و حلول بدهد منزّه است. 3. در حديث امير المؤمنين آمده است: داخل في الاشياء لا كشيء داخل في شيء و خارج من الاشياء لا كشيء خارج من شيء. يعني خداوند داخل در اشياست، البته نه مانند دخول يك شيء در شيء ديگر، زيرا اين امر به معناي حلول خداوند است در اشياء ‌و قول بر حلول خدا در اشياء كفر است و همچنين خداوند خارج از اشياست، نه مانند خروج يك شي‌ء ‌از شيء ديگر. 4. مع كل شيء لا بمقارنة و غير كل شيء لا بمزايلةٍ يعني خدا با هر شيء است اما با او مقارنت ندارد و غير از هر شيء‎اي است اما از او جدائي ندارد. 5. نصوصي كه دلالت دارند بر عدم محدوديّت خدا و اينكه هر كس خدا را محدود كند او را از حدّ الوهيّت خارج نموده است. بنابراين اگر كسي بگويد: تا اين جا وجود خداست و از اين طرف به بعد وجود خلق است؛ يعني وجود خلق را از وجود خدا جدا بداند خدا را محدود كرده است. اين مختصر توضيحي بود پيرامون يكي از وحدت و كثرتهايي كه در علم عرفان از آن سخن گفته شده است؛ يعني وحدت و كثرت وجود. و اگر بخواهيم ساير مباحث مربوط به وحدت در عرفان را فهرست بندي نموده و هر كدام را به اندازه چند سطر شرح و بسط نماييم مثنوي هفتاد من كاغذ خواهد شد. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه