فرق بین تفسیر و تاویل و تعبیر چیست؟ ]چرا قرآن را قرآن نامیدند؟

تأویل در لغت از ریشه أول و به معنای «رجوع» و «بازگشت دادن چیزی به اصل» آن است.[1]و در معنای «تأویل» در قرآن، میان مفسران اختلاف نظر وجود دارد و قریب به بیست معنا برای تأویل بیان شده است.[2] در ارتباط با معنای اصطلاحی «تأویل» دیدگاه‌های گوناگونی وجود دارد که ما فقط به چند دیدگاه مهم اشاره می‌کنیم.1- تأویل همان تفسیر است؛این دیدگاه دانشمندان و مفسران قدیم مانند فخررازی[3] و زبیدی[4] است مطابق این دیدگاه، همه آیات قرآن می‌توانند تأویل داشته باشند، زیرا تمام آیات قابل تفسیر و تبیین هستند. 2- تأویل واقع و خارج یک عمل و یک خبر است؛مثلاً یوسف (ع) در خواب دید، یازده ستاره و خورشید و ماه بر او سجده می‌کنند و بعد از سال‌ها رنج و زحمت که در مصر به مقام رسید، چون خانواده‌اش به مصر منتقل شدند و یازده برادر و پدر و مادرش بر او خضوع کردند، گفت:«یا اَبَتِ هذا تأویلُ رُؤیایَ مِنْ قبل»«پدر این تأویل خواب گذشته من است» در اینجا می‌بینیم که خواب دیدن به صورت یک خبر، و تأویل، وقوع خارجی پیدا کرده است. از طرفداران این نظریه می‌‌توان ابن تیمیه[5] و صاحب قاموس القرآن[6] و شیخ محمد عبده و رشید رضا را نام برد. 3- تأویل «بطن قرآن» است؛به این معنا که برداشت از ظاهر قرآن «تفسیر» و فهم باطن قرآن «تأویل» آن است. دلیل عمده این نظریه روایاتی است که در این زمینه آمده است. از امام محمدباقر (ع) سؤال شد، معنای روایت پیامبر (ص) که می‌فرماید:«آیه‌ای درقرآن نیست مگر اینکه ظاهری و باطنی دارد» چیست؟ حضرت فرمود: «ظهره تنزیله و بطنه تأویله»[7] ظاهر قرآن تنزیل آن و باطن قرآن (بطن= درون و نهان یک چیز) تأویل آن است» از طرفداران این دیدگاه آیت الله معرفت (ره)[8] می‌باشد. 4- تأویل حقیقت و واقعیت‌هایی است که بیانات قرآن حاکی از آنها است؛ مهمترین دلیل برای این معنا استقراء آیاتی از قرآن کریم است که لفظ تأویل در آنها به کار رفته است و همه آنها بر این معنا تطبیق دارند. از طرفداران این نظریه علامه طباطبایی(ره)[9] می‌باشد. جایگاه تأویل در مباحث قرآنی و ضرورت بحث از آنآیات فراوانی در قرآن کریم وجود دارد که اگر این آیات تأویل نشوند و بر واقعیتی فراتر از الفاظ و عبارت‌ها حمل نشوند، تجسیم و تشبیه لازم آمده و نسبت‌های ناروا به خدای متعال داده خواهد شد. عبارتهایی از قبیل «وجه» (صورت)، «ید»، «روح»، «سمع (گوش)»، «بصر، (چشم)»، «غضب»، «سخط » (خشم)، «مکر»، «خدعه » (نیرنگ)، و.... در قرآن کریم و روایات به کار رفته و معمولاً این کلمات با لوازم مادی به کار می‌روند و نسبت دادن آنها به خدای متعال معنایی غیر از معنای معهود ذهنی را می‌طلبد.اینجاست که جایگاه تأویل و ارزش آن در مجموعه بحثهای قرآن و تفسیر برای همه معلوم می‌شود زیرا اگر این آیات تأویل نشوند شاهد نسبت‌های ناروا به خداوند مانند تجسیم و تشبیه خواهیم بود.[10] معانی تأویل در قرآن:1- تعبیر خواب؛ «یا اَبَتِ هذا تأویلُ رُؤیایَ مِنْ قبل»[11]«ای پدر این تعبیر خوابی است که قبلاً دیدم » 2-عافیت و نتیجه کار؛«وَزِنُوا بِالقِسطَاسِ المُستَقیم وَ ذَلِکَ خیر وَ اَحسَن تَأویلاّ »[12]«با ترازوی درست وزن کنید! این برای شما بهتر و عاقبتش نیکوتر است »3- کشف معانی باطنی و مرموز؛«سَأنَبََّئُکَ بِتَأویل مَالَم تَستَطِعُ عَلیه صَبراً »[13]«اما بزودی راز آنچه را که نتوانستی در برابر آن صبر کنی به تو خبر می‌دهم »4- حقیقت معاد و قیامت؛ «هَل یَنظُرُونَ إلّا تَأویلَهُ یَومَ یَأتی تَاویلَه »[14]«آیا آنها جز انتظار تأویل آیات (و فرا رسیدن تهدیدهای الهی) دارند؟ آن روز که تأویل آنها فرا رسد » 5- تعیین مراد و مقصود خداوند از آیات مجمل و متشابه قرآن؛«وَمَا یَعْلَمُ تَاوِیلَهُ إلََََََّا الله »[15]«در حالی که تفسیر آنها را جز خدا و راسخان در علم نمی‌دانند »[16] تأویل در روایات:از کاربرد تأویل در روایات رسیده از طریق اهل بیت (ع) می‌توان پی برد که واژه تأویل در بیشتر روایات در برابر تنزیل و در مواردی در برابر تفسیر قرار گرفته است و منظور از بطن همان تأویل می‌باشد مثلاً در روایات آمده که؛ «ظهره تنزیله وبطنه تأویله»نعبیر خواب به معنای تفسیر خواب واین که آنچه در عالم خواب دیده شده در عالم بیداری چه نمودی خواهد داشت می باشد .در مورد معنای قرآن پنج وجه گفته شده است: 1. قرآن، اسمی جامد و غیر مشتق است خداوند بعنوان اسم خاص برای وحی که بر پیامبر ـ صلی الله علیه و اله و سلم ـ نازل فرموده قرار داده است. 2. قرآن اسمی مشتق و غیر مهموز است و مشتق از قرن الشیئ بالشیئ است یعنی چیزی را به چیزی ضمیمه کردن چون سورهها و آیات و حروف به یکدیگر مقرون هستند. 3. قرآن اسم مشتق از قرائن (جمع قرینه) است. چون آیات قرآن همانند یکدیگرند و بعضی بعض دیگر را تأیید میکنند و هر آیه قرینه آیات دیگر است. 4. قرآن مشتق و مهموز است و از قَرْء است که به معنای جمع است. چون همه ثمرات کتب آسمانی را در خود جمع کردهاست. 5. اسم مشتق و مهموز است از ماده قرأ (به معنای تلاوت) است که این مصدر به معنای مفعول (مقروء) است یعنی خوانده شده و یا خواندنی. از این اقوال قول پنجم قویتر به نظر میرسد. زیرا قرأت همان تلاوت آیات الهی است. علاوه بر اینکه امر اقرأ در آغاز وحی به پیامبر این نظریه را تقویت میکند زیرا به معنای (بخوان) است پی نوشت ها:[1] . راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن، سیدغلامرضا خسروی (مترجم)، تهران، مرتضوی، 1375، دوم، ج 1، ص 223 – 224.[2] .سیوطی، جلال‌الدین، الاتقان، بیروت به دارابن کثیر، 1992م، دوم، ج 2، ص 1189.[3] . فخررازی، تفسیر کبیر، بیروت، درالفکر، 1995م، ج 7، ص 190.[4] .زبیدی، تاج‌العروس، بیروت، 11994، اول، ج 7، ص 394.[5] .شاکر، محمدکاظم، معناشناسی و روش‌شناسی تأویل، قم، دفتر تبلیغات، 1376، اول، ص 35- 40.[6] .قریشی، سیدعلی‌اکبر، قاموس القرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1378، هشتم، ج1، ص 141.[7] . عیاشی، سمرقندی، تفسیر عیاشی، ج1، ص 11.[8] . معرفت، محمدهادی، التمهید، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه، 1367، دوم، ج 3، ص 28.[9] . طباطبایی، محمدحسین؛ قرآن در اسلام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1353، دوم، ص 3- 64.[10] .عابدی، احمد، تأویل از دیدگاه امام خمینی (ره)، صحیفه مبین، شماره 21، ص 2.[11] .یوسف، 100.[12] .اسراء، 17/35.[13] . کهف، 18/78.[14] .اعراف، 7/53.[15] .آل عمران، 3/7.[16] .در ترجمه ایات از ترجمه ایت الله مکارم شیرازی استفاده شده است. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه