تخمین زمان مطالعه: 36 دقیقه
جهت آشنایى کامل با موضوعات مختلفى که پیرامون انتخاب آیت الله خامنه اى به رهبرى نظام اسلامى در اجلاس فوق العاده خبرگان بعد از رحلت حضرت امام ( ره ) اتفاق افتاد و مسائل مرتبط با آن ، بخشى از کتاب « پرسش ها و پاسخ هایى درباره مجلس خبرگان رهبرى ، تهیه شده توسط دبیرخانه مجلس خبرگان » ارائه مى شود : {J اجلاس فوق العاده و چگونگى انتخاب مقام معظم رهبرى : J} . 1 آیا پیش از رحلت حضرت امامقدس سره ، مجلس خبرگان براى شناسایى افرادى که در مظان رهبرى قرار داشتند ، کارى کرده بود ؟ آیا اساساً چنین مسؤولیتى را بر عهده داشت یا نه ؟ پاسخ : یکى از وظایفى که براى کمیسیون اصل یکصدوهفتم و یکصدونهم قانوناساسى به تصویب رسیده است ، شناسایى افرادى است که در مظان رهبرى قرار دارند . ماده 18 آییننامه داخلى مجلس خبرگان ، [ [ 1 در این باره چنین مىگوید : « به منظور آمادگى خبرگان ، براى اجراى اصل یکصدوهفتم و شناخت حدود و شرایط مذکور در اصل پنجم و یکصدونهم قانوناساسى ، کمیسیونى مرکّب از پانزده نفر از نمایندگان ، تشکیل مىشود تا درباره همه مسائل مربوطه تحقیق کند و درباره همه کسانى که در مظان رهبرى قرار دارند ، بررسى به عمل آورد و در اختیار دبیرخانه قرار دهد تا مورد استفاده و بررسى خبرگان واقع شود » . اما به علت آنکه مدت زمان زیادى از برکنارى قائم مقام رهبرى نگذشته بود و در واقع ، بهفاصله دو ماه پس از آن ، خبرگان با حادثه رحلت حضرت امامقدس سره رو به رو شده بودند ، دراین مدت کوتاه ، فرصت آن را نیافتند که به بررسى و شناخت افرادى که در مظان رهبرى هستند ، بپردازند . [ . 2 [ 2 آیا پیش از تشکیل اجلاس فوقالعاده ، درباره تعیین رهبر ، بحثى مطرح شده بود ؟ پاسخ : پس از آن که گروه پزشکى معالج حضرت امامقدس سره ، خبرهاى مأیوس کنندهاى از حال ایشان به مسؤولان عالىرتبه نظام دادند و گفتند که ایشان چند ساعتى بیشتر زنده نخواهند بود ، جلسهاى با حضور برخى از اعضاى شوراى بازنگرى قانون اساسى ، رؤساى قواى سه گانه و برخى دیگر از شخصیتها ، نزدیک محل بسترى شدن حضرت امام تشکیل شد . اعضاى حاضر در این نشست ، که در بعد از ظهر روز سیزدهم خرداد 1368 انجام شد ، عبارت بودند از : حضرات آقایان خامنهاى ، مشکینى ، موسوى اردبیلى ، امینى ، هاشمى رفسنجانى ، طاهرى خرم آبادى ، خلخالى و احمد خمینى . این افراد ، پیش از هر چیز ، بر ضرورت تدوین برنامهاى منسجم و منظم ، براى رویارویى با حادثهاى که وقوع آن ، دور از انتظار نبود ، به ویژه براى رهبرى پس از امام تأکید کردند . در این جلسه ، هر یک از این افراد ، دیدگاه خود را در این باره مطرح کرد . برخى براى رهبرى ، نام افرادى را که به ذهنشان مىرسید ، مطرح کردند اما توافقى در این باره حاصل نشد . سرانجام ، به این نتیجه رسیدند که چون فردى را که مانند حضرت امام باشد ، در میان خود سراغ ندارند ، باید از راه دیگرى ، که قانون اساسى پیشبینى کرده است ، یعنى « شوراى رهبرى » استفاده کنند . با وجود آنکه آیتاللّه امینى ( عضو کمیسیون رهبرى در شوراى بازنگرى قانون اساسى ) در همان جلسه ، بیان مىکند که مسأله شوراى رهبرى ، در کمیسیون مربوط در شوراى بازنگرى قانون اساسى رد شده است ، اما دیگر اعضا با این استدلال که در شرایط کنونى راهى جز این نداریم و تنها راه ممکن ، شوراى رهبر است ، بر نظر خود پافشارى کردند . [ . 3 [ 3 نخستین اقدام رسمى خبرگان ، در اجلاس فوق العاده ، براى تعیین رهبر چهبود ؟ پاسخ : نخستین موضوعى که در دستور کار این اجلاسیه قرار گرفت ، بررسى مسأله استعفاى آقاى منتظرى از سمت قائممقامى بود ، هر چند که در این باره ، حضرت امامقدس سره نظر قطعى خود را بیان فرموده بودند و دیدگاه ایشان براى اعضاى خبرگان ، محترم و معتبر بود ، اما به هر حال ، این مسأله باید از طریق رسمى خود ، که اصل شکلگیرى آن از آنجا بود ، انجام پذیرد . اگر خبرگان ، این مسأله را فیصله نمىدادند ، ممکن بود بعدها از سوى افرادى شبهه پراکنى شود که خبرگانى که وى را به قائم مقامى رهبرى برگزیدهاند ، انتخاب خود را ملغا و باطل اعلام نکردهاند . این موضوع به بحث گذاشته شد و اکثریت قریب به اتفاق اعضاى حاضر در جلسه ، استعفاى آقاى منتظرى را که طى نامهاى ( 68 / 1 / 7 ) به حضرت امام اعلام کرده بود ، پذیرفتند . البته یکى - دو نفر با این استدلال که نامبرده از رهبرى فردى استعفا داده است و لیاقت عضویت در شوراى رهبرى را دارد ، با پذیرش استعفا به گونه کلى مخالفت کردند اما طبق رأى دیگر اعضا این دیدگاه پذیرفته نشد . [ [ 4 پس از آن ، مذاکرات درباره چگونگى تشکیل منصب رهبرى و اینکه به صورت فردى باشد یا شورایى ، آغاز شد و حدود دوازده نفر ( نیمى در موافقت با رهبرى فردى و نیمى در دفاع ازشورایى بودن آن ) به سخنرانى و طرح دیدگاههاى خود پرداختند که سرانجام ، با رأى آوردن رهبرىِ فردى و سپس تعیین شخص آیت اللّه خامنهاى - دام ظله العالى - ، این مذاکرات بهپایان رسید . . 4 در قانون اساسى پیش از بازنگرى ، شوراى رهبرى نیز پیشبینى شده بود . آیا در این باره نیز بحثى انجام پذیرفت ؟ چه کسانى از این مسأله دفاع مىکردند و استدلال آنان چه بود ؟ سرانجام این مذاکرات به کجا انجامید ؟ پاسخ : تقریباً شش نفر از اعضا در موافقت با شورایى بودن رهبرى ، به بیان دیدگاههاى خود پرداختند ، که از آن جمله ، حضرات آقایان خامنهاى ، هاشمى رفسنجانى ، موسوى اردبیلى و طاهرى خرم آبادى بودند . دلایلى را که این افراد ، براى نظر خود ارائه مىدادند ، این بود که در شرایط حساس کنونى ، که هنوز نظام نوپاى اسلامى ، استحکام و ثبات کافى پیدا نکرده است ، فردى که مانند حضرت امام باشد و از آن نفوذ کلمه ، قاطعیت در رهبرى و جامعیت برخوردار باشد ، سراغ نداریم . اگر منصب رهبرى ، به صورت شورایى اداره شود ، این امر موجب جبران نواقص افراد خواهد شد . ضمن آنکه شورایى بودن رهبرى ، وجه قانونى هم دارد و در قانون اساسى آمده است . در مقابل کسانى که طرفدار رهبرى فردى بودند ، چنین استدلال مىکردند که ولایت فقیه ، ادامه ولایت رسول خدا و ائمه اطهارعلیهمالسلام است و در آنجا سابقه شورایى نداریم . در فقه شیعه نیز منصب ولایت ، به صورت شورایى تعریف نشده است و بنابر همین استدلال ، کمیسیون رهبرى شوراى بازنگرى قانون اساسى نیز به این نتیجه رسیده است که ذکر این مسأله در قانون اساسى ، وجه شرعى ندارد . ضمن آنکه تجربه مدیریت شورایى ، از آغاز انقلاب ، که مناصب گوناگون به این صورت اداره مىشد ( مانند شوراى عالى قضایى ، صدا و سیما و اقتصاد ) آثار و تبعات ناموفقى را به دنبال داشته است . تمرکز رهبرى در یک فرد ، موجب وحدت ، قدرت ، قاطعیت و توانایى بیشتر و سریعتر در حل بحرانها و اداره امور خواهد بود همان گونه که درباره حضرت امامقدس سره نیز شاهد بودهایم . افزون بر این ، رهبر مىتواند از بازوهاى مشورتى متخصص در امر اداره کشور ، در امور مختلف بهره بگیرد . سرانجام ، پس از مذاکرات نسبتاً طولانى ، یکى از اعضا ، پیشنهاد کفایت مذاکرات را مطرح کرد که این پیشنهاد به رأى گذاشته شد و به تصویب رسید . آنگاه تصمیم بر آن شد که صرف نظر از اینکه چه افرادى براى شوراى رهبرى یا رهبرى فردى مطرح باشند ، اصل شورایى یا فردى بودن آن به رأى گذاشته شود که پس از رأىگیرى ، رهبرى فردى رأى آورد . [ . 5 [ 5 نام چه کسانى براى شوراى رهبرى پیشنهاد شد ؟ آیا شوراى رهبرى مبناى فقهى دارد ؟ پاسخ : ترکیبها و افراد مختلفى براى شوراى رهبرى پیشنهاد شدند : پیشنهاد اول : حضرات آقایان خامنهاى ، مشکینى و موسوى اردبیلى . پیشنهاد دوم : افراد یاد شده به همراه حضرات آقایان هاشمى رفسنجانى و سید احمدخمینى . پیشنهاد سوم : حضرات آقایان خامنهاى ، مشکینى ، موسوى اردبیلى ، فاضل لنکرانى وجوادى آملى . درباره اینکه آیا شوراى رهبرى ، مبناى فقهى دارد یا نه ، برخى چنین پاسخ دادهاند که ولایت فقیه ادامه ولایت رسول خداصلى الله وعلیه وآله و ائمه اطهارعلیهمالسلام است و در این امر ، سابقه شورایى نداریم و در فقه شیعه نیز منصب ولایت ، به صورت شورایى تعریف نشده است . [ [ 6 در پاسخ این نظریه باید گفت : درست است که ولایت فقیه ، ادامه ولایت رسول خدا وائمه اطهارعلیهمالسلام است و حدود اختیارات فقیه داراى شرایط رهبرى ، تفاوتى با اختیارات آن بزرگواران در امر حکومت ندارد ، اما این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که ولایت آنان به نصب خاص و به صورت مستقیم از سوى خداوند متعال بوده است ، بر خلاف ولایت فقیه که در این زمینه ، معصومینعلیهمالسلام شرایط و ویژگىهاى رهبر جامعه اسلامى را بیان کردهاند ( نصب عام ) و آنگاه ، مردم را به شناخت مصداق آن صفات و ویژگىها موظف ساختهاند . اکنون پرسش این است که اگر خبرگان ، که نمایندگان مردم براى شناخت رهبر هستند ، نتوانستند فقیهى را که بالاترین حد نصاب از آن شرایط را دارد ، شناسایى کنند ، بلکه چند فقیه ، در مرتبه نسبتاً یکسانى از ویژگىهاى مزبور وجود داشتند ، تکلیف چه خواهد بود ؟ به نظر مىرسد دست کم یکى از راه حلها براى رهایى از تحیر در این امر خطیر ، ایجاد شورایى متشکل از آن فقها باشد همان گونه که در قانوناساسى پیش از بازنگرى نیز به این مسأله توجه شده بود و اگر مبناى فقهى و شرعى نداشت ، جمع درخور توجهى از مجتهدان و اسلام شناسان و خبرگان قانوناساسى ، آن را به تصویب نمىرساندند . با وجود این ، اعضاى شوراى بازنگرى قانوناساسى ، به این نتیجه رسیدند که براى انسجام ، اتقان و استحکام در امر رهبرى ، این منصب را به صورت فردى تعریف و تصویب کنند . درباره اینکه فقه شیعه ، منصب ولایت را به صورت شورایى تعریف نکرده است ، نیز باید گفت : در کلام فقها و متونى که به بحث و بررسى موضوع ولایت فقیه پرداختهاند ، ردى بر این مسأله که رهبرى جامعه ، به صورت شورایى اداره شود ، دیده نمىشود . البته به علت آن که این مسأله ، مورد نیاز نبوده است ، بحث مبسوطى از آن به میان نیامده است . کسانى هم که شورایى بودن را راه حلى براى رهایى از تحیر در مقام شناخت ولى فقیه دانستهاند ، ولایت را از آن شورا ندانستهاند ، بلکه هر یک از فقهاى عضو شورا را داراى ولایت و ملزم به مشورت و تبادل نظر با دیگر اعضا در بیان و اعلام نظریات خود دانستهاند . . 6 چه کسانى ، غیر از آیت اللّه خامنهاى دام ظله العالى براى رهبرى فردى مطرح بودند و استدلال کسانى که از این افراد حمایت مىکردند ، چه بود ؟ پاسخ : برخى خبرگان از آیت اللّه العظمى گلپایگانىقدس سره براى این امر نام مىبردند و محور استدلالشان ، قید مرجعیت بود و اینکه مستفاد از قانوناساسى ، مرجعیت فعلى است ، نه صلاحیت مرجعیت و اینکه نامه حضرت امامقدس سره درباره حذف قید مرجعیت از قانون اساسى ، هنوز شکل قانونى پیدا نکرده است . ضمن آنکه همین عده ، به علت ضعف جسمانى آیت اللّه العظمى گلپایگانى و اینکه ممکن است ایشان توان اداره این گونه امور را نداشته باشد ، آیت اللّه خامنهاى دام ظله العالى را به عنوان معاون و جانشین ایشان معرفى مىکردند تا ایشان مسؤولیتهاى مربوط را عهده دار شوند که همین امر ، نشان دهنده این است که در نگاه این عده از خبرگان نیز تنها فردى که صلاحیت این منصب و توان عهدهدار شدن آن را داشته است ، آیت اللّه خامنهاى دام ظله العالى بوده است . [ . 7 [ 7 وضعیت آرا چگونه بود ؟ چه عواملى موجب رأى آوردن بالاى آیت اللّه خامنهاى دام ظله العالى شد ؟ پاسخ : از مجموع 74 عضو حاضر در جلسه ، شصت نفر [ [ 8 در موافقت با رهبرى ایشان قیام کردند یعنى بیش از 2 / 3 ( دو سوم ) اعضاى حاضر در جلسه ، که 80 / 9 درصد حاضران و 72 درصد کل اعضا بودند ، به رهبرى ایشان رأى دادند . آیت اللَّه هاشمى رفسنجانى درباره دلایل رأى آوردن بالاى ایشان مىگوید : اول ، اینکه اوضاع خطرناک بود و خبرهایى هم از جبهه رسیده بود که نیروهاى صدام حرکت کردند و به جلو مىآیند . همه نگران بودیم که خلأ وجود رهبرى ، آن هم پس از رحلت امام ، مشکل آفرین شود . دوم ، همین حرفهایى را که پنج نفرى از امام شنیده بودیم ، مطرح کردیم . سوم ، نقل نظر امام ، که مجتهد کافى است و احتیاج به مرجع نیست . چهارم ، آن حرفهایى هم که نقل کردند امام پاى تلویزیون گفتند ، مؤثر بود . پنجم که مهمتر از همه است ، شخصیت وصلاحیتهاى خود آیت اللّه خامنهاى دام ظله العالى است که براى خبرگان شناخته شده بود واصلح از ایشان کسى را نمىشناختند . [ [ 9 اما تأییداتى که آقاى هاشمى رفسنجانى از حضرت امامقدس سره در این باره نقل کردند ، چنینبود : در جلسهاى که با حضور رؤساى سه قوه و برخى از آقایان ، خدمت امام رسیده و نگرانى خود را از خلأ رهبرى بعد از عزل آقاى منتظرى توسط ایشان ابراز کردیم ، امامقدس سره فرمودند : « خلأ رهبرى پیش نمىآید ، شما آدم دارید » . گفتیم : چه کسى ؟ ایشان در حضور آقاى خامنهاى فرمودند : « همین آقاى خامنهاى » که بعد از آن ، آقاى خامنهاى خدمت امام عرضه داشتند که نقل مطالب این جلسه را بر ما تحریم کنید و حضرت امام نیز چنین کردند . بعدها در جلسهاى که تنهایى خدمت امام رسیدم ، مطالب خود را با صراحت بیشتر بیان کرده و گفتم : آقا با وضعیت به وجود آمده ، درباره رهبرى چه کنیم ؟ ما که کسى را نداریم و . . . حضرت امامقدس سره فرمودند : « با وجود آقاى خامنهاى چرا این قدر تردید به خود راه مىدهید ؟ » . [ [ 10 حجت الاسلام و المسلمین مرحوم حاج سید احمد خمینى نقل مىکند : وقتى که آیت اللّه خامنهاى در سفر کره ( شمالى ) بودند ، امام گزارشهاى آن سفر را از تلویزیونمىدیدند . منظرهى دیدار از کره ، استقبال مردم و سخنرانىها و مذاکرات آن سفر ، خیلى جالب بود . امام بعد از آنکه اینها را مشاهده کردند ، فرمودند : « الحق ایشان شایستگى رهبرى را دارند » . [ [ 11 خانم زهرا مصطفوى ، دختر گرامى حضرت امامقدس سره مىگوید : من مدتها قبل از برکنارى قائم مقام رهبرى ، شخصاً از محضر امام درباره رهبرى پرسیدم و ایشان از آیت اللّه خامنهاى نام بردند و پرسیدم که آیا شرط مرجعیت و اعلمیت ، در رهبرى لازم نیست ؟ ایشان نفى کردند . از مراتب علمى ایشان پرسیدم . صریحاً فرمودند که « ایشان اجتهادى را که براى ولى فقیه لازم است ، دارد » . [ . 8 [ 12 آیا با توجه به ادله فقهى ، رهبر مىتواند درباره جانشین خود ، اظهار نظر کند ؟ آیا نظر او حجیت شرعى یا اعتبار قانونى دارد ؟ پاسخ : صرف اظهار نظر در این باره ، هیچ گونه منع فقهى ندارد و او هم به عنوان فقیهشناسى عادل ، مىتواند از میان فقهاى پس از خود ، فرد افضل و اصلح براى رهبرى را شناسایى کند و چه بسا این شناخت او ، به علت اشراف بر امور و شناخت گستردهتر و بهترى که از اشخاص دارد ، مطابقت کاملترى با واقع داشته باشد . اما این اظهار نظر نمىتواند تعیین رهبرى آن فرد به شمار آید ، به گونهاى که هیچ راه گریزى از آن وجود نداشته باشد زیرا در شرع ، راه شناخت ولى فقیه ، معرفى خبرگان بیان شده است و چه بسا رأى خبرگان بر غیر آنچه رهبر گفته است ، مستقر شود یا اینکه در فاصله رحلت رهبر قبلى و تعیین رهبر جدید ، فردى با صلاحیتهاى بیشتر یافت شود . به هر حال ، ملاک اصلى ، وجود شرایط است ، نه معرفى رهبر قبلى . ضمن آنکه قانوناساسى نیز شناخت و معرفى رهبر را منحصراً در اختیار مجلسخبرگان قرار داده است و از جنبه حقوقى ، تنها قول خبرگان منتخب مردم اعتبار خواهد داشت . با وجود این ، اظهار نظر رهبر قبلى مىتواند شاهد و بیّنهاى مفید علم یا اطمینان کافى براى هر یک از اعضاى خبرگان باشد و مستند رأى آنان قرار گیرد . [ [ 13 بیانات و تأییداتى که حضرت امامقدس سره درباره رهبرى آیت اللّه خامنهاى دام ظله العالى ایراد فرموده بودند ، نیز این گونه بود و چه بسا براى برخى از اعضاى مجلس خبرگان ، به صورت حجتى شرعى و تکیه گاهى اطمینانبخش ، در رأى و انتخاب آنان مورد استناد قرار گرفته بود اما هرگز به معناى تعیین و انتخاب رهبر از سوى ایشان به شمار نمىآمد زیرا نقل این سخنان ، صرفاً در پاسخ کسانى بود که نظر شخصى ایشان را درباره رهبرى آینده نظام جویا شده بودند . . 9 خبرگان رهبرى ، چگونه شرایط یاد شده در اصل پنجم و یکصدونهم قانوناساسى را درباره آیت اللّه خامنهاى احراز کردند ؟ پاسخ : آیتاللّه خامنهاى - دام ظله العالى - نزد همه کسانى که با مسائل انقلاب آشنا بودند ، همواره با چهرهاى متعهد ، مؤثر و فعال در همه عرصههاى انقلاب اسلامى ، شناخته شده بودند . خبرگان رهبرى ، کارآمدى ، تدبیر و مدیریت ایشان را در مسؤولیتهاى خطیرى که بر عهده داشتند ، از نزدیک دیده ، شجاعت ، صلابت در سخن و پایدارى در هدف را در شخصیت ایشان لمس کرده بودند . سوابق درخشان ایشان را در جبهه جنگ ، شوراى عالى انقلاب ، مجلس خبرگان رهبرى ، مجلس شوراى اسلامى و ریاست جمهورى دیده بودند و به خوبى مىدانستند که توان این کار را دارند . بسیارى از اهل تشخیص و فقیهشناسان خبره ، با قاطعیت بیان کرده بودند که در میان علماى داخل و خارج از کشور ، هیچ کس به اندازه ایشان توانایى بر عهده گرفتن این مسؤولیت را ندارد . [ [ 14 احراز شرایطى چون مدیریت ، تدبیر ، آگاهى به زمان ، بینش درست سیاسى و اجتماعى و قدرت کافى براى رهبرى ، با توجه به شایستگىهاى بالایى که از آیت اللّه خامنهاى - دام ظله العالى - در مواضع متعدد و مناصب مختلف دیده شده بود ، براى اعضاى خبرگان ، در حد کاملى از قطعیت و یقین قرار داشت . درباره شرط اجتهاد و فقاهت نیز کسانى که آشنایى بیشترى با ایشان داشتند و در دوران تحصیل ، همراه و همگام ایشان بودند ، از ذهن سرشار و استعداد بالا و پشتکار فراوان آیت اللّه خامنهاى - دام ظله العالى - به خوبى آگاه بودند و مىدانستند که ایشان سالها پیش به درجه اجتهاد رسیدهاند و این ، نکتهاى نبود که نزد آقایان خبرگان ابهامى داشته باشد . از این رو ، در اجلاسیه فوقالعاده خبرگان ، هیچ شک و شبهه درباره آن وجود نداشت و نزد اکثریت قاطع آنان وجود شرط اجتهاد در آیت اللّه خامنهاى دام ظله العالى محرز و یقینى بود . [ [ 15 افزون بر آنکه طبق سیره دیرینه علما و فقهاى سلف ، که همواره اجتهاد افراد ، توسطاساتید و مراجع تأیید مىشد ، حضرت امامقدس سره بارها اجتهاد و دیگر شرایط رهبرى را درآیت اللّه خامنهاى دام ظله العالى تأیید کرده بوند . مرحوم حاج احمد خمینى ، در بخشى ازنامه خود ، که پس از انتخاب آیت اللّه خامنهاى دام ظله العالى براى ایشان ارسال کرد ، چنینمىنویسد : . . . حضرت امام بارها از جناب عالى به عنوان مجتهدى مسلّم و نیز بهترین فرد براى رهبرى نظام اسلامىمان نام مىبردند . . . . [ [ 16 البته حضرت امامقدس سره بارها صلاحیتها و صفات والاى شخصیت ایشان را در تعابیرى مختلف بیان کرده بودند از جمله : . . . جناب عالى را یکى از بازوهاى تواناى جمهورى اسلامى مىدانم و شما را چون برادرى ، که آشنا به مسائل فقه و متعهد به آن هستید و از مبانى فقه مربوط به ولایت مطلقه فقیه جداً جانبدارى مىکنید ، مىدانم و در بین دوستان و متعهدان به اسلام و مبانى اسلامى ، از جمله افراد نادرى هستید که چون خورشید ، روشنى مىدهید . [ . . . [ 17 جناب عالى ، که - بحمداللّه - به حسن سابقه موصوف و در علم و عمل شایسته هستید ، به امامت جمعه تهران منصوب مىباشید . [ [ 18 خداوند متعال بر ما منت نهاد که افکار عمومى را براى انتخاب رئیس جمهورى متعهد و مبارز ، در خط مستقیم اسلام و عالم به دین و سیاست ، هدایت فرمود . . . . [ [ 19 و بیانات دیگرى که همگى نشان از عمق نگاه حضرت امامقدس سره به شخصیت آیت اللّه خامنهاى داشت . [ [ 20 این در حالى بود که دیگر مراجع نیز با پذیرش ولایت ایشان ، عملاً به اجتهاد و وجود دیگر شرایط رهبرى در ایشان اذعان کردند . ضمن آنکه علما ، فقها ، ائمه جمعه و . . . نیز پس ازاعلان رهبرى آیتاللّه خامنهاىدام ظله العالى از سوى مجلس خبرگان ، با اعلام وفادارى خودبه رهبرى ایشان ، وجود ویژگىها و صفات رهبرى را در شخص آیت اللّه خامنهاى دامظله العالى تأیید کرده ، ایشان را تنها گزینه و بهترین فرد جامع شرایط رهبرى و ولایت امردانستند . . 10 در قانون اساسى پیش از بازنگرى ، شرط مرجعیت ذکر شده بود . خبرگان چه برداشتى از این شرط داشتند ؟ انتخاب آنان با توجه به نبودن این ویژگى در زمان انتخاب آیت اللّه خامنهاى دام ظله العالى چه توجیه فقهى و حقوقىاى داشت ؟ پاسخ : در قانون اساسى پیش از بازنگرى ، در دو اصل یکصد و هفتم و یکصدونهم ، سخناز شرط مرجعیت به میان آمده بود . خبرگان رهبرى پس از بحث فراوان در این باره کهآیا مراد از این ویژگى ، مرجعیت بالفعل است یا صلاحیت مرجعیت ، با اکثریت آرا به ایننتیجه رسیدند که این دو اصل ، ظهور در مرجعیت فعلى دارند یعنى منظور از کلمه « مرجع » در قانون اساسى ، شخصى است که بالفعل نزد مردم ، مرجع تقلید شناخته شدهباشد . [ [ 21 اما باتوجه به بیانى که حضرت امامقدس سره در پاسخ به نامه آیتاللّه مشکینى ( رئیس شوراىبازنگرى قانون اساسى ) در این باره داشتند ، فرمایش ایشان به عنوان حکم حکومتى ، سندمحکم و دلیل متقنى براى انتخاب خبرگان به شمار آمد و خبرگان با وجودآنچه درقانون اساسى ذکر شده بود ، مبادرت به انتخاب رهبر کردند که از صلاحیتمرجعیت وویژگى اجتهاد برخوردار بود اما مرجع بالفعل نبود . حضرت امامقدس سره درآن نامه مىفرمایند : من از ابتدا معتقد بودم و اصرار داشتم که شرط مرجعیت لازم نیست . مجتهد عادل مورد تأیید خبرگان محترم سراسر کشور ، کفایت مىکند . [ [ 22 بنابراین ، مجلس خبرگان ، در زمان انتخاب مقام معظم رهبرى ، به واسطه حکم حکومتى حضرت امامقدس سره نه شرعاً و نه قانوناً ملزم به رعایت شرط مرجعیت بالفعل درباره رهبر نبودند . . 11 انتخاب آیت اللّه خامنهاى دام ظله العالى به رهبرى نظام جمهورى اسلامىایران ، چه واکنشها و بازتابهایى در عرصه سیاسى داخل و خارج از کشور داشت ؟ پاسخ : پس از این انتخاب ، مراجع بزرگوار تقلید ، علما و شخصیتها ، هر یک در پیامها ، سخنرانىها ، مصاحبهها و . . . با تمجید فراوان از این انتخاب ، آن را « هدایتى الهى » ، « انتخابى شایسته » ، « مایه دلگرمى و امیدوارى ملت ایران و یأس دشمنان » شمرده ، از ایشان با عنوان « شخصیتى ممتاز » ، « واجد همه شرایط رهبرى » و « صالحترین فرد براى این منصب » نام بردند . آیت اللّه العظمى گلپایگانىقدس سره در بخشى از پیام خود خطاب به ایشان چنین نوشت : . . . از خداوند متعال مسألت دارم که تأییدات خود را بر شما در منصب حساس رهبرى جمهورى اسلامى ایران مستدام بدارد . . . . [ [ 23 آیت اللّه العظمى میرزا هاشم آملىقدس سره نیز چنین بیان داشت : . . . انتخاب شایسته شما از سوى مجلس خبرگان ، موجب امید و آرامش گردید چرا که شما شخصیتى متفکر ، عارف به اسلام و صاحب درایت و تدبیر هستید . . . . [ [ 24 آیت اللّه العظمى اراکىقدس سره : . . . انتخاب شایسته حضرت عالى ، مایه دلگرمى و امیدوارى ملت قهرمان ایران است . . . . [ [ 25 آیت اللّه العظمى بهاءالدینىقدس سره : . . . از همان زمان ، رهبرى را در آقاى خامنهاى مىدیدم چرا که ایشان ذخیره الهى براى بعد از امام بوده است . باید او را در اهدافش یارى کنیم . باید توجه داشته باشیم که مخالفت با ولایت فقیه ، کار سادهاى نیست . [ [ 26 آیت اللّه مهدوى کنى : این الهامى بود از الهامات الهى و هدایتى بود از هدایت معنوى روح حضرت امام . . . . [ [ 27 آیت اللّه یوسف صانعى : آیت اللّه خامنهاى ، نه تنها مجتهد مسلّم مىباشد ، بلکه فقیه جامع الشرایط واجبالاتباع مىباشد . [ [ 28 آیت اللّه هاشمى رفسنجانى : تمامى مناصبى که آیت اللّه خامنهاى قبول کردند ، با اصرار فراوان دیگران بوده و در قلب این مرد ، غیر از اطاعت خدا و خدمت و اداى فریضه الهى ، چیز دیگرى وجود ندارد . [ [ 29 آیت اللّه صالحى مازندرانى : حضرت آیت اللّه خامنهاى ، بهترین ، پاکیزهترین و گواراترین ثمرهاى است که شجره طیبه مجلس خبرگان ، به امت اسلامى تقدیم کرده است . کسى انتخاب شد که مرد دیانت و سیاست و مرد جهاد و اجتهاد است و از شجره طیبه رسالت و ولایت مىباشد . [ [ 30 آیت اللّه سید کاظم حائرى : آنچه براى من خیلى مشخص بود ، مسأله اخلاص ایشان است که ایشان جز خدا چیزى را در نظر ندارد . اخلاص از ایشان مىبارد . اخلاص ایشان خیلى روشن است براى من . ایشان به بهترین وجه ممکن ، الآن دارد کشور را اداره مىکند . [ [ 31 موارد بسیار دیگرى نیز در این باره وجود دارد که نقل همه آنها مجال دیگرى رامىطلبد . جناحها و احزاب سیاسى داخل کشور نیز ، با وجود تفاوتهایى که در مواضع خود درباره مسائل مختلف داشتند ، در برابر این تشخیص شایسته و به حق خبرگان ، موضعى کاملاً متفق و هماهنگ با یکدیگر داشتند و با رهبر معظم انقلاب ، به عنوان ولىفقیه واجب الاطاعه بیعت کردند . [ [ 32 با این حال ، دشمنان و مخالفان جمهورى اسلامى ایران ادعا کردند که مراجع تقلید ، رهبرى آقاى خامنهاى را نخواهند پذیرفت و به زودى اختلاف و درگیرى میان ایشان و دیگر مراجع تقلید شدت خواهد گرفت . تایمز لندن در این باره چنین نوشت : گزینش [ آیت اللّه ] خامنهاى آشکارا اقدامى مصالحهآمیز براى پر کردن خلأ قدرت ، در دوران عزادارى بود . جدال واقعى قدرت ، به بعد موکول شده است . [ [ 33 رادیو اسرائیل در تاریخ 68 / 2 / 27 چنین گفت : جدال قدرت ، در ایران احتمال دارد به گسترش عملیات تروریستى بینجامد . روزنامه لوموند ، چاپ فرانسه نیز طى مقالاتى ادعاهاى یاد شده را تکرار کرد و مطبوعات و رسانههاى گستردهاى که در سراسر جهان ، تحت سلطه دشمنان انقلاب اسلامى بودند ، به بیان این گونه تبلیغات بىاساس پرداختند اما به فاصله اندکى ، همه آرزوهاى پوشالین آنها نقش بر آب شد . مراجع ، علما ، شخصیتهاى کشورى و لشکرى ، اقشار مختلف مردم ، احزاب ، مطبوعات و . . . حمایت و پشتیبانى بى دریغ خود را از رهبر معظم انقلاب اعلام کردند و ایشان را ، همچون بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامىقدس سره ، امام و مقتداى خود دانستند . - [ [ 1 این ماده ، در اجلاسیه دوم مجلس خبرگان دوره اول ، در تاریخ 63 / 4 / 24 براى اصلاح و تکمیل آییننامه به تصویب رسید و در آخرین اصلاحات آییننامه داخلى مجلس خبرگان ، تحت عنوان ماده 50 با دو تبصره ، به شرح ذیل به تصویب رسید : ماده 50 - وظیفه اصلى کمیسیون فوق ( کمیسیون اصل یکصدوهفتم و یکصدونهم ) ، عبارت است از تحقیق و بررسى درباره همه موارد مربوط به شرایط و صفات رهبر ، موضوع اصول یاد شده ، در ماده فوق و تمام کسانى که در مظان رهبرى قرار دارند و ارائه نتایج حاصله ، به هیئترئیسه ، جهت استفاده و بررسى مجلس خبرگان . تبصره 1 - این کمیسیون ، کمیته ویژه سه نفرى را از بین اعضاى خود انتخاب مىکند تا با رعایت سرّى بودن مسأله ، تمام کسانى را که در مظان رهبرى قرار دارند ، مورد ارزیابى قرار داده و گزارش خود را به هیئترئیسه تقدیم کند تا آن هیئت ، در زمان مناسب ، به مجلس خبرگان مطرح کند . تبصره 2 - گزارش این کمیته ، کاملاً سرّى است و به صورت اسناد طبقهبندى شده ، حفاظت مىگردد و بدون تصویب مجلس خبرگان ، در اختیار دیگرى قرار نمىگیرد ، مگر مقام معظم رهبرى ، که عنداللزوم به اطلاع معظمله مىرسد . [ [ 2 مصاحبه با آیت اللّه امینى ( نوار موجود در دبیرخانه ) . [ [ 3 مصاحبه با آیت اللَّه امینى و آیت اللَّه رفسنجانى ( نوار موجود در دبیرخانه ) . [ [ 4 مصاحبه با آیت اللَّه هاشمى رفسنجانى و آیت اللَّه امینى ، نواب رئیس وقت مجلس خبرگان ( نوار موجود در دبیرخانه مجلس خبرگان ) . [ [ 5 مصاحبه با آیت اللَّه هاشمى رفسنجانى و آیت اللَّه امینى ( نوار موجود در دبیرخانه مجلس خبرگان ) قدرت اللّه رحمانى ، بىپرده با هاشمى رفسنجانى ، ص 121 - 133 اکبر هاشمى رفسنجانى ، روزنامه کیهان ، 68 / 3 / 20 روزنامه رسالت ، 76 / 7 / 19 و روزنامه قدس ، . 77 / 7 / 19 [ [ 6 مصاحبه با آیت اللّه امینى ( نوار موجود در دبیرخانه ) . [ [ 7 مصاحبه با آیت اللَّه هاشمى رفسنجانى و آیت اللَّه امینى ( نوار موجود در دبیرخانه ) . [ [ 8 مجله مشکوه ، ش 23 و 24 ، ص . 275 [ [ 9 بى پرده با هاشمى رفسنجانى ، ص . 131 [ [ 10 روزنامه کیهان ، . 68 / 3 / 23 [ [ 11 روزنامه رسالت ، . 68 / 3 / 16 [ [ 12 روزنامه جمهورى اسلامى ، . 76 / 9 / 2 [ [ 13 مصاحبه با آیتاللّه امینى ( نوار موجود در دبیرخانه ) . [ [ 14 احمد جنتى ، نشریه دانشگاه امیر کبیر ، ویژه مجلس خبرگان دوره سوم ، ص . 38 [ [ 15 مصاحبه با آیتاللّه امینى ( نوار موجود در دبیرخانه ) . [ [ 16 مجله مشکوه ، ش 23 و 24 ، ص . 284 [ [ 17 صحیفه نور ، ج 20 ، ص . 173 [ [ 18 . همان ، ج 11 ، ص . 245 [ [ 19 همان ، ج 15 ، ص 171 و . 180 [ [ 20 زندگى نامه مقام معظم رهبرى ، ص 233 - . 235 [ [ 21 مصاحبه با آیتاللّه امینى ( نوار موجود در دبیرخانه ) . [ [ 22 صحیفه نور ، ج 21 ، ص . 129 [ [ 23 على مؤمن ، قیاده آیت اللّه الخامنهاى . . . ، ص . 91 [ [ 24 همان ، ص . 92 [ [ 25 زندگى نامه مقام معظم رهبرى ، ص . 242 [ [ 26 همان . [ [ 27 همان . [ [ 28 حکایتنامه سلاله زهراعلیهاالسلام ، ص . 225 [ [ 29 از جدایى تا رویارویى ، ص 218 و . 219 [ [ 30 روزنامه کیهان ، . 69 / 7 / 8 [ [ 31 نشریه ارم ، ش 3 ، ص . 40 [ [ 32 مجله مشکوه ، ش 23 و 24 ، ص 295 - . 304 [ [ 33 بولتن خبرى ، ش 16 ، . 20 / 3 / 68 آدرس اینترنتى {L= :http://www.nezam.org/ =L} انتخاب آیت الله خامنه اى ( کتاب مجلس خبرگان رهبرى ، علیرضا محمدى ] قم : معارف ، 1385 ) پرسش 20 . خبرگان رهبرى در انتخاب آیت الله خامنه اى براى رهبرى نظام ، چه معیارهایى را مد نظر داشتند ؟ عملکرد خبرگان رهبرى در انتخاب مقام معظم رهبرى ، بر اساس احراز دقیق و کامل شرایط و صلاحیتهاى مذکور در اصل پنجم و اصل یکصدونهم قانوناساسى ، صورت پذیرفت . در اینجا به صورت خلاصه به پارهاى از ویژگىها و صلاحیتهاى حضرت آیتاللّه خامنهاى براى احراز منصب رهبرى نظام ، که مد نظر خبرگان رهبرى در شناسایى و معرفى ایشان به عنوان ولى فقیه جامع الشرایط وشایسته ترین فرد براى رهبرى بود ، اشاره مى شود : یک . صلاحیت علمى یکم . اجتهاد آیتاللَّهخامنهاى از سوى بسیارى از مراجع و بزرگان - از جمله حضرت امام ( ره ) - از قبل تصدیق شده بوده است . چنانکه حضرت امامقدس سره بارها صلاحیتها و صفات والاى شخصیت ایشان را در تعابیرى مختلف بیان کرده بودند و مى فرمایند : « . . . جناب عالى را یکى از بازوهاى تواناى جمهورى اسلامى مىدانم و شما را چون برادرى ، که آشنا به مسائل فقه و متعهد به آن هستید و از مبانى فقه مربوط به ولایت مطلقه فقیه جداً جانبدارى مىکنید ، مىدانم و در بین دوستان و متعهدان به اسلام و مبانى اسلامى ، از جمله افراد نادرى هستید که چون خورشید ، روشنى مىدهید . » [ [ 1 و آیت الله فاضل لنکرانى ، از مراجع عظام تقلید نیز مى فرماید : « بنده به عنوان کسى که هم عضو مجلس خبرگان هستم و هم این که آشنایى با آیت الله خامنهاى دارم ، عرض مىکنم که ایشان اهل نظر و اهل اجتهاد هستند . . . به نظر من ایشان یک فقیه و یک مجتهد است . » [ [ 2 دوّم . همه رسالههاى عملیه نوشتهاند که اگر دو نفر عادل خبره به اجتهاد کسى شهادت دهند ، اجتهاد او قابل قبول است این در حالى است که جامعه مدرسین حوزه علمیه قم - که مرکب از دهها مجتهد مطلق و چندین مرجع تقلید است ایشان را به مرجعیت پذیرفتند . همچنین در اساسنامه جامعه مدرسین آمده است : چیزى به عنوان نظر آن جامعه معتبر است که حداقل شانزده تن از اعضا آن را امضا کرده باشند . بنابراین اعلامیه جامعه مدرسین به این معنا است که حداقل شانزده تن از مجتهدان و خبرگان در فقه ، ایشان را مرجع مىدانند . سوّم . درس خارج مقام معظم رهبرى - که در آن بسیارى از فضلا شرکت کرده و همگى به وزانت علمى آن شهادت مىدهند دلیل بر بنیه علمى نیرومند و ملکه اجتهاد ایشان است . این توان علمى سابق بر رهبرى و حتى ریاست جمهورى ایشان است نه اینکه ایشان پس از رهبرى ، درس خوانده و به این رتبه از دانش رسیده باشند . دو . صلاحیت اخلاقى ( عدالت و تقواى لازم ) صلاحیت اخلاقى مقام معظم رهبرى نیز از امورى است که در رفتار و عملکردهاى فردى و اجتماعى ایشان - از زمان کودکى ، جوانى و مبارزات سیاسى و نیز مسؤولیتهاى متعددى که در بعد از انقلاب در شرایط حساس داشتهاند به روشنى قابل اثبات بوده و تمام اشخاصى که از نزدیک با معظمله در ارتباطاند ، گواه بر این مدعا هستند . چنانکه آیت الله العظمى بهاء الدینى ( رضوان الله علیه ) از علما و عرفاى بزرگ معاصر مى فرمایند : « . . . از همان زمان ، رهبرى را در آقاى خامنهاى مىدیدم ، چرا که ایشان ذخیره الهى براى بعد از امام بوده است . باید او را در اهدافش یارى کنیم . باید توجه داشته باشیم که مخالفتبا ولایت فقیه ، کار سادهاى نیست . » [ [ 3 سه . توانایىهاى شخصى در بند سوم اصل یکصد و نهم « بینش صحیح سیاسى و اجتماعى ، تدبیر ، شجاعت ، مدیریت و قدرت کافى براى رهبرى » از جمله شرایط و صفات رهبر دانسته شده است . یکم . مقصود از « بینش صحیح سیاسى و اجتماعى » آن است که رهبر ، آن چنان از مسائل و موضوعات و قضایاى سیاسى آگاه باشد که بر آن اساس ، هم قادر به اداره امور جامعه باشد و هم در جهتگیرىهاى ظریف بینالمللى ، تصمیمات بجا ، شایسته و مفید به حال جامعه اتخاذ کند . دوّم . « مدیریت و تدبیر » عبارت از مجموعه استعدادهایى است که در شرایط خاص ، در رهبرى بارز و ظاهر مىشود و او را در اجراى وظایف سنگین خود یارى مىکند . کشف این استعدادها از جمله مواردى است که در تعیین رهبر ، به یقین باید مورد توجه خاص قرار گیرد . سوّم . « قدرت و شجاعت » نیز از جمله شرایطى است که یا از برجستگىهاى علمى و اخلاقى ناشى مىشود و یا آنکه در زمره استعدادهاى درونى رهبر به شمار مىرود . به هر حال مقام شامخ رهبرى چنین مراتبى را مىطلبد و به هنگام تعیین و انتخاب رهبرى ، باید به این موضوع توجه جدى داشت . مقام معظم رهبرى تاکنون توانایىهاى فوقالعادهاى در راستاى رهبرى و مدیریت جامعه ، خصوصاً در مواقع بحرانى و سرنوشتساز ، از خود بروز دادهاند . از دیگر سو ایشان از بینش صحیح سیاسى و اجتماعى و قدرت و شجاعت بالایى برخوردار مىباشند . این مهم با مرورى بر پیشینه مدیریتى و سوابق درخشان ایشان در شوراى انقلاب ، مجلس خبرگان رهبرى ، مجلس شوراى اسلامى ، دوران ریاست جمهورى ، سختترین شرایط ناشى از جنگ و محاصرههاى بینالمللى ، بیش از یک دهه رهبرى نظام و با موفقیت بیرون آمدن از فراز و نشیبها و مشکلات متعدد داخلى و بینالمللى به خوبى قابل اثبات است و مبیّن کارآمدى ، شجاعت ، صلابت در سخن و پایدارى در هدف ، تدبیر و مدیریت تواناى ایشان در مسؤولیتهاى خطیر مى باشد . [ [ 4 آخرین مرحلهاى که شایسته است مورد توجه قرار گیرد ، انتخاب قانونى ایشان از سوى خبرگان رهبرى است . این انگاره خود متأثر از دو عامل است که هر کدام به تنهایى ، مهمترین دلیل بر شایستگى ایشان براى رهبرى نظام اسلامى است : . 1 دارا بودن شرایط لازم براى رهبرى در حضرت آیت الله خامنهاى و احراز این شرایط از سوى خبرگان ، به عنوان بهترین و شایستهترین فردى که قدرت و توانایى رهبرى نظام را دارد . این مسأله از سوى اکثریت قاطع اعضاى مجلس خبرگان تأیید شد . . 2 تأکید امام خمینى ( ره ) بر شایستگى آیتالله خامنهاى براى رهبرى نظام حضرت امام در موارد متعددى به شایستگى ایشان تصریح کردهاند . حجتالاسلام و المسلمین هاشمى رفسنجانى در مجلس خبرگان رهبرى در سال 68 در حضور شاهدان این قضیه را نقل کرد : در قضایاى مهدى هاشمى همراه با آقایان خامنهاى ، موسوى اردبیلى و میرحسین موسوى خدمت امام راحل رسیدیم و سید احمد خمینى نیز حضور داشت . در آنجا به امام گفتیم : شما با اقدامات خود ما را درباره رهبرى آینده در بنبست قرار مىدهید . امام با اشاره به آقاى خامنهاى فرمود : « در میان شما کسى است که شایسته رهبرى است و شما در بن بست قرار نخواهید گرفت » . مرحوم حجتالاسلام سیداحمد خمینى ( ره ) نیز نقل نموده که امام راحل فرمود : « آقاى خامنهاى شایسته رهبرى است » و همچنین ایشان خطاب به مقام معظم رهبرى مى گویند : « حضرت امام بارها از جناب عالى به عنوان مجتهدى مسلم و بهترین فرد براى رهبرى نام بردند . » [ [ 5 واکنش علما و شخصیت ها پس از این انتخاب ، مراجع بزرگوار تقلید ، علما و شخصیتهاى مذهبى ، سیاسى ، فرهنگى و . . . ، هر یک در پیامها ، سخنرانىها ، مصاحبهها ، با تمجید فراوان از این انتخاب ، آن را « هدایتى الهى » ، « انتخابى شایسته » ، « مایه دلگرمى و امیدوارى ملت ایران و یأس دشمنان » شمرده ، از ایشان با عنوان « شخصیتى ممتاز » ، « واجد همه شرایط رهبرى » و « صالحترین فرد براى این منصب » نام بردند . [ [ 6 به عنوان نمونه آیت الله العظمى اراکى ( رحمه الله علیه ) در پیامى به مقام معظم رهبرى فرمودند : « انتخاب شایسته حضرت عالى به مقام رهبرى جمهورى اسلامى ایران ، مایه دلگرمى و امیدوارى ملت قهرمان ایران است . » [ [ 7 و آیت اللّه العظمى گلپایگانى ( ره ) در بخشى از پیام خود خطاب به ایشان چنین مى نگارد : « از خداوند متعال مسألت دارم که تأییدات خود را بر شما در منصب حساس رهبرى جمهورى اسلامى ایران مستدام بدارد » [ [ 8 و آیت اللّه یوسف صانعى نیز چنین بیان مى نماید : « آیت اللّه خامنهاى ، نه تنها مجتهد مسلّم مىباشد ، بلکه فقیه جامع الشرایط واجبالاتباع مىباشد . » [ [ 9 و آیت اللّه العظمى میرزا هاشم آملى نیز چنین بیان داشت : « انتخاب شایسته شما از سوى مجلس خبرگان ، موجب امید و آرامش گردید چرا که شما شخصیتى متفکر ، عارف به اسلام و صاحب درایت و تدبیر هستید » [ [ 10 [ [ 1 - صحیفه نور ، ج 20 ، ص . 173 [ [ 2 - روزنامه رسالت 68 / 3 / 22 و جهت آشنایى بیشتر با سایر دیدگاهها . ک : زندگینامه مقام معظم رهبرى ، مؤسسه فرهنگى قدر ولایت ، ص 242 . [ [ 3 - کتاب آیتبصیرت ، ص . 131 [ [ 4 - احمد جنتى ، نشریه دانشگاه امیر کبیر ، ویژه مجلس خبرگان دوره سوم ، ص . 38 [ [ 5 - روزنامه رسالت . 68 / 3 / 16 [ [ 6 - پرسشها و پاسخهایى در باره مجلس خبرگان رهبرى ، پیشین . [ [ 7 - روزنامه جمهورى اسلامى . 68 / 3 / 22 [ [ 8 - على مؤمن ، قیاده آیت اللّه الخامنهاى ، ص . 91 [ [ 9 - حکایتنامه سلاله زهراعلیهاالسلام ، ص . 225 [ [ 10 - قیاده آیت اللّه الخامنهاى ، پیشین ، ص 92 . .
پرسمان دانشگاهیان
تماس با ما
آدرس : آزمايشگاه داده کاوي و پردازش تصوير، دانشکده مهندسي کامپيوتر، دانشگاه صنعتي شاهرود
09111169156
info@parsaqa.com
حامیان
همكاران ما
کلیه حقوق این سامانه متعلق به عموم محققین عالم تشیع است.