آيا در قرآن کريم در خصوص شرايط کالا و عوض آن آياتي آمده است؟ روايات و احاديث از ائمه در اين خصوص کدامند؟

قرآن کريم کتاب هدايت و راهنماي سعادت بشريت است و از آنجا که تجارت و خريد و فروش يکي از ضروريات زندگي است، لذا به آن اهميت داده چرا که دين اسلام فقط دين آخرت نيست و بلکه براي اداره جامعه اي آرماني و بر آوردن نيازهاي مادي نيز برنامه هاي جامع و راهگشائي دارد. لذا مي فرمايد:((خريد و فروش براي شما حلال ولي ربا حرام شده است)). در جاي ديگر مي فرمايند: ((اي مومنان اموال خود را ميان خود به باطل نخوريد)). گاهي مي فرمايد:(( به قرار دادهاي خود وفا دار بمانيد.)) و باز مي فرمايد: ((در ترازو درست کار باشيد)). در هشدار ديگر نيز بر کم فروشان و سوء استفاده کنندگان مي فرمايند: ((واي بر کم فروشان. آنان که وقتي از ديگران مي خرند (و وزن مي کنند) به طور کامل مي گيرند. ولي وقتي خود مي فروشند (به مشتري) کم مي دهند. آيا اينها به قيامت اعتقادي ندارند)). البته بايد يادآور شد که قرآن کريم بيشتر به کليات مي پردازد و تفصيل آن را به رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ واگذار مي کند که فرمود:(( و ما قرآن را بر تو نازل کرديم تا بر مردم تبيين کني در آنچه که اختلاف دارند و آنچه که هدايت و رحمت براي مومنان است)). مردم را به پيروي کردن از همه دستورات و تفسيرهاي رسولش فرا مي خواند و مي فرمايد: ((هر آنچه که رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ براي شما آورده، بگيريد «عمل کنيد و از هر آنچه شما را نهي نموده، دوري کنيد و خداترس باشيد که عقاب الهي خيلي سخت است)). با نگاهي به روايات اسلامي مي توان شرائطي را در خريد و فروش به دست آورد که در اين نوشتار به نمونه هايي از آنها اشاره مي گردد و البته اين روايات بيشتر ناظر به شرائط کالا و پولي و عوض آن است و در روايات حتي براي خريدار و فروشنده نيز شرايطي بيان شده است که از آنها صرف نظر مي گردد و به طور کلي مي توان شرايط ذيل را براي کالا و عوض آن از روايات استفاده نمود: 1. توانايي بر تسليم کالا به مشتري فروشنده يا خريداري که مي خواهد عوض کالا، کالاي ديگري را دهد بايد در کالايي معامله کنند که نزد خودشان باشد و توانايي تسليم آن به مشتري را داشته باشند. بنابراين اگر کسي بگويد من آن پرنده اي را که در هوا در حال پرواز است را به تو مي فروشم يا هر چيزي که توان به دست آوردن آن را ندارد، اين گونه معامله جايز نمي باشد. رسول گرامي اسلام ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ به حُکِم فرمود:((يا حکم چيزي را که نزد تو نيست مفروش)). امام صادق ـ عليه السلام ـ نيز فرمود: «رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ از فروش چيزي که نمي تواند ضمانت کند (و آن را تحويل مشتري دهد) نهي نموده است». 2. حرام نبودن کالا برخي از کالاها جز در حرام استفاده اي ديگر ندارد مانند نوارهاي غير اخلاقي و نرم افزارهاي گمراه کننده و پاسور و... که با توجه به اين که يقين است که خريدار آن را در حرام بکار خواهد بست، لذا خريد و فروشش حرام است. امام صادق ـ عليه السلام ـ فرمود:(( خداوند متعال همه کالاهايي را که فساد محض است (و استفاده حلال ندارد) حرام کرده است)). 3. مفيد بودن کالا هر کالايي که بتوان در جامعه از آن استفاده مفيد و سالم برد، خريد و فروش مي شود يعني يکي از شرايط هر کالايي استفاده سالم داشتن براي جامعه مي باشد. امام صادق ـ عليه السلام ـ در اين باره فرموده اند: ((هر چيزي که در آن براي مردم استفاده مفيد باشد، خريد و فروش، نگه داري، استفاده، هديه و امانت دادن آن کالا حلال است)). 4. معين کردن کالا و عدم ضرر يکي از شرائط کالا مشخص بودن آن مي باشد به طوري که مشتري بتواند با ديدن مرغوبيت هاي کالا آن را قيمت گذاري کند و اگر خريدار بگويد مثلا من يکي از کالاهايم را که در انبار وجود دارد مي فروشم، چنين معامله اي چون ممکن است برای خريدار ضررده باشد، حرام است که در اصطلاح روايات به اين گونه معامله ها، معامله غرري مي گويند. و در روايات آمده است که رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ مردم را از معامله غرري نهي نموده است. 5. مالک بودن فروشنده و خريدار کالائي که فروخته مي شود يا در عوض جنسي داده مي شود بايد ملک شخص باشد و لذا فروش کالا و زمين و ساختمان هاي وقفي، رهني، شراکتي و امانتي و... حرام است. پيامبر خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ فرمود: ((خريد و فروش جايز نيست مگر اينکه فروشنده مالک آن باشد)). 6. عدم فروش کالاهاي گمشده در روايات مي خوانيم که فروش بنده فراري، اسب فراري و... حرام است هر چند مي توان اين قسم را در قسم اول آورد و گفت قدرت تسليم ندارد و لذا فروشش حرام است، اما فرقي که با قسمت اول دارد اين است که انسان مالک اشياء گمشده خودش مي باشد به خلاف قسم اول که مثلا انسان مالک پرندگان آسمان نمي باشد و امروزه مي توان گفت: فروش ماشين آلاتي که دزيده شده اند يا فروش اجناس گمشده جايز نمي باشد. اميرمومنان علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: ((فروش بنده فراري و اسب گمشده جايز نمي باشد)). مي توان گفت که اسب گم شده به عنوان مثال است و امروزه شامل ماشين، موتور، دوچرخه و هر نوع کالاي گم شده مي گردد. 7. کالاهايي که خوردنش حرام است کالايي که فروخته مي شود بايد از چيزهايي نباشد که خوردنش حرام است و چون معمولا اين کالا براي خوردن خريداري مي شوند لذا خريد و فروش آن حرام است. مانند خريد و فروش شراب؛ گوشت حيوانات مرده؛ خون؛ خنزير، خوک و... امام صادق ـ عليه السلام ـ فرمود:(( خريد و فروش هر چيزي که اصلش حرام است «و خوردنش منع شده» خريد و فروشش نيز حرام است)). البته در اين شرط چون معمولا براي خوردن خريداري مي شوند لذا حرام است، بنابراين اگر کسي مثلا گوشت مرده گوسفند يا گاوي يا شتري را براي سگ هاي شکاري خود بخرد و يا خون را که امروزه براي پزشکي مصرف مي کنند و در بيمارستان ها استفاده مي شود، بفروشند اشکالي ندارد. 8. اجناس تقلبي فروش کالاهاي غير استاندارد و تقلبي که مشتري تصور مي کند، جنس خوبي است و از استانداردهاي لازم برخوردار است، حرام مي باشد و از اين موضوع در روايات گاهي تعبير به غشّ شده است که رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ مي فرمايند: ((هر کس درخريد و فروش بر مسلمان غش کند (کالاي تقلبي دهد) از ما نيست)). 9. عدم تقويت دشمن هر چند در روايات آمده است که اگر فروش اسلحه باعث تقويت دشمن گردد، حرام است. ولي از آنجا که تقويت دشمن و حمله آن محدود به نظامي نيست و گاهي با حمله اقتصادي و فرهنگي نيز ضربه هايي مي زنند لذا خريد فروش هر کالائي که باعث تقويت دشمن گردد حرام است و بر همين اساس است که فقها گاهي فتوا به حرام بودن معامله و خريد کالاي کشوري را صادر مي کنند. در روايتي آمده که شخصي از امام صادق ـ عليه السلام ـ از فروش اسلحه پرسيد؟ حضرت فرمود: ((در فتنه آن را نفروش)). امام باقر ـ عليه السلام ـ فرمود: ((اگر کسي به دشمن ما اسلحه بفروشد که آنها قدرتمند شوند بر عليه ما، همانا مشرک شده است)). .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه