کارکرد دین در زندگی اجتماعی انسان در این دنیا چیست؟

افزون بر کارکردهاى فردى ، دین داراى نقش اجتماعى نیرومند و بدیل ناپذیرى است . از همین رو از دیرزمان فیلسوفان و اندیشمندان به فلسفه اجتماعى وجود دین توجه چشمگیرى داشته اند . پاره اى از کارکردهاى اجتماعى دین به اختصار عبارت است : {J ایجاد جامعه سالم J} جامعه سالم ، یکى از بنیادى ترین نیازهاى انسان است . تحقق این مهم در گرو امورى است از جمله : . 1 جهت گیرى به سمت اهداف ، ایده آل ها و معیارهاى تکاملى ، پیش برنده و بشردوستانه . . 2 وجود قوانین جامع ، دقیق و عادلانه . . 3 رعایت عملى عدالت و اجراى قوانین دورى ازخود محورى ، قناعت به حقوق خود و رعایت حقوق دیگران . . 4 پاى بندى به تعهدات و پیمان ها . . 5 پاس داشت اصول اخلاقى ، حس تعاون و همدردى ، مهرورزى و مهربانى نسبت به یکدیگر . به قول شاعر : {S خلل پذیر بود هر بنا که مى بینى # مگر بناى محبت که خالى از خلل است S} . 6 انسجام اجتماعى و حسن اعتماد متقابل . تأثیر دین در امور یادشده منحصر به فرد و بدیل ناپذیر است . آنچه در پى مى آید شرح کوتاهى از این مسأله است . {J پشتوانه اخلاق اجتماعى J} دین مهمترین ، پشتوانه اخلاق اجتماعى است . بزرگترین و والاترین آموزگاران اخلاق ، انبیاى بزرگ الهى بوده اند و ژرف ترین ، جامع ترین و کهن ترین مضامین و احکام اخلاقى را در منابع دینى و با پشتوانه الهى مى توان یافت . در نگاه استادمطهرى اخلاقِ منهاى خدا و دین و ایمان ، هم چون اسکناس بدون پشتوانه است . به قول داستایوفسکى : « اگر خدا ( دین ) نباشد همه چیز مباح است » . 1 خدا سرسلسله معنویات است و پاداش دهنده کارهاى خوب . احساسات نوع پرستانه که امرى معنوى است ، وقتى در انسان ظهور و بروز مى کند که انسان در جهان ، معنویتى قائل باشد . وقتى که انسان به خدایى معتقد باشد مى تواند انسان ها را دوست داشته باشد ، و احساسات نوع دوستانه در او ظهور و بروز داشته باشد . اخلاق از مقوله زیبایى معنوى است ، تا ما به یک حقیقت و زیبایى مطلق معقول و معنوى به نام خدا قائل نباشیم نمى توانیم به یک زیبایى معنوى دیگر معتقد باشیم . اساساً فعل زیبا یعنى فعل خدایى ، فعلى که گوئى پرتوى از نور خدا در آن است . 2 پاره اى از کارکردهاى اخلاقى - اجتماعى دین عبارت است از : {J . 1 استوار ساختن میثاق ها و پیمان ها J} احترام به عهد و پیمان یکى از ارکان اساسى تمدن است . این نقش را همواره مذهب بر عهده داشته و هنوز که هنوز است جانشینى پیدا نکرده است . « ویل دورانت » در کتاب درس هاى تاریخ مى نویسد : « مذهب . . . به مدد شعائر خود میثاق هاى بشرى را به صورت روابط با مهابت انسان و خدا درآورده و از این راه استحکام و ثبات به وجود آورده است » . 3 {J . 2 ایجاد انسجام و همبستگى اجتماعى J} « رابرتسون اسمیت » بر آن است که دین دو کارکرد دارد : یکى تنظیم رفتار فردى براى خیر همگان و دیگرى برانگیختن احساس اشتراک و وحدت اجتماعى . او مناسک دینى را وحدت زا و تحکیم بخش اشتراک اجتماعى مى داند . 4 « امیل دورکیم » نیز نقش حیاتى دین را ایجاد همبستگى و انسجام اجتماعى مى داند . او مى گوید : « مناسک دین براى کارکرد درست زندگى اخلاقى ما ، همان اندازه ضرورت دارند که خوراک براى حفظ زندگى جسمانى ما لازم است زیرا از طریق همین مناسک گروه خود را تأیید و حفظ مى کند » . 5 برخى از کارویژه هاى دین در راستاى ایجاد انسجام و همبستگى اجتماعى عبارت است از : 2 - . 1 انگیزش محبت و عواطف انسانى . 6 2 - . 2 بسط شخصیت و انقلاب درونى در برابر خودخواهى ها و طغیانگرى هاى نفس انسان . 7 2 - . 3 رفع اختلاف ، 8 پوشاندن بدى ها و تصفیه کدورت ها . 9 2 - . 4 تعهدآفرینى و ایجاد احساس مسئولیت . 10 استاد مطهرى در این باره مى نویسد : « تأثیر مهم دین و نقش دین در اجتماع این است که نوعى انقلاب فکرى و وجدانى به وجود مى آورد که عواطف و احساسات و هدف ها و ایده آل ها و معیارها دگرگون مى شود و جهان بینى عوض مى شود . آدمى خود را داراى رسالت احساس مى کند زندگى اجتماعى جهت خاص پیدا مى کند و جهت دیگر غیر از جهت زندگى فردى را درک مى کند ، نوع دلبستگى عوض مى شود » . 11 {J عدالت و قانون J} دین بزرگ ترین پشتوانه عدالت و قانون است . فروغى از « منتسکیو » نقل مى کند : « مذهب مى تواند هنگامى که تمام قوانین کشورى و سیاسى ناتوان و قاصر است ، مُمِدّ تشکیلات و قوانین سیاسى باشد » . 12 جایگاه عدالت در دین چنان است که قرآن به پادارى آن را یکى از اهداف اساسى رسالت انبیا دانسته و مى فرماید : « لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ » 13 . {J کارویژه هاى عدالت گرایانه دین J} {J . 1 بینش و انگیزش J} نقش دین و پیامبران در نحوه نگرش به عدالت و انگیزش نسبت به آن نقش بدیع و انحصارى است و با دیدگاه فیلسوفان و دیگر مصلحان اجتماعى تفاوت بنیادین دارد : 1 - . 1 در بعد نظرى ، « دین » با ارائه جهان بینى عدالت نگر ، عدالت بشرى را به عنوان جزئى ازکل عدالت جهانى مى شناساند ، نه این که این جهان را آکنده از جور و ستم و ناموس آن را تنازع بقاء دانسته و عدالت را به ناچار تنها براى تأمین منافع خود ، لازم شمرد . از طرف دیگر دین آینده بشریت و حرکت تاریخى بشر را به سمت برقرارى عدالت فراگیر و جهان گستر معرفى مى کند . 14 1 - . 2 در بعد عاطفى و انگیزش ، « عدالت » را امرى مطلوب ، پرکشش ، جاذبه دار و مطبوع و دلپذیر مى سازد . 15 {J . 2 ارائه قوانین عادلانه J} مطمئن ترین منبع قوانین عادلانه براى بشر ، قوانین دینى و الهى است . قانون عدالت ، هرگز از انسان اسیر شهوات و خودخواهى ، انتظار نمى رود . علم و تکنولوژى نیز نه تنها انسان را به عدالت نزدیک نساخته ، بلکه بر اثر اسارت آن در دست انسان هایى که اسیر شهوات و هواهاى نفسانى و قدرت طلبى خویشند جهان را در توحشى مدرن قرار داده است . « ژان ژاک روسو » مى نویسد : « براى کشف بهترین قوانینى که مناسب ملل است ، یک عقل کل لازم است که ناظر به تمام شهوات انسانى باشد ولى خودش هیچ حس نکند ( - ( فاقد گرایش شهوانى باشد ) - ) هیچ گونه وابستگى با طبیعت نداشته باشد اما آن را به خوبى بشناسد . مصلحت آن بستگى به ما نداشته ولى به بهروزى ما کمک کند . پس فقط خدایان مى توانند آن طور که باید و شاید به مردم قانون عرضه دارند » . 16 {J . 3 دین و آزادى J} نقش دین و پیامبران در مبارزه با استبدادها و اختناق ها و درگیرى با مظاهر طغیان ، از اساسى ترین نقش هاست . قرآن در حکایت هاى تاریخى خود درگیرى هاى پیامبران را با مظاهر استبداد مکرر یادآورى مى کند و در برخى آیات خود تصریح مى کند طبقه اى که با پیامبران همواره در ستیز بوده اند ، این طبقه بوده اند . 17 البته آزادى در دین سطوح وساحت هاى مختلف را در بر مى گیرد از جمله : 3 - . 1 آزادى از اسارت نفس و هواهاى شیطانى 18 . 3 - . 2 آزادى از اسارت خرافات ، اوهام و باورداشت هاى پوچ و در بند کشنده عقل و خرد انسانى 19 . 3 - . 3 آزادى از اسارت نظام هاى فاسد و ستم پیشه 20 . {J . 4 استقرار نظم عادلانه J} یکى از کارویژه هاى انبیا ، تلاش در جهت ایجاد نظام عادلانه اجتماعى است . از زمان نوح علیه السلام هر پیامبرى که آمده است و نظم مذهبى موجود را به هم ریخته ، به نظم اجتماعى توجه داشته و در پى اصلاح بوده است . 21 چنانکه گذشت ، قرآن در آیه 25 سوره حدید یکى از اهداف بعثت انبیا را برقرارى عدالت اجتماعى شمرده است . استاد مطهرى در معناى این آیه مى گوید : « یعنى بر هم زدن یک نظم فاسد موجود و استقرار یک نظم عادلانه مطلوب ، هدف همه رسالت ها و نبوت ها بوده ، فقط این امر در اسلام ختمیه محرزتر و مشخص تر است » . 22 ( 1 ) همو ، تعلیم و تربیت در اسلام ، ص 118 ، تهران : صدرا ، چاپ بیست و پنجم ، . 1374 ( 2 ) همان جا . ( 3 ) شهید مطهرى ، وحى و نبوت ، ص 27 ، قم و تهران : صدرا ، چاپ پنجم ، . 1374 ( 4 ) بنگرید : ملکم همیلتون ، جامعه شناسى دین ، ترجمه محسن ثلاثى ، ص 170 ، چاپ اول ، . 1377 ( 5 ) همان ، ص . 179 ( 6 ) شهید مطهرى ، یادداشت ها ، ج 4 ، ص . 123 ( 7 ) همان ، ص . 123 ( 8 ) جوادى آملى ، انتظار بشر از دین ، ص 52 ، قم : اسراء ، چاپ اول ، . 1380 ( 9 ) شهید مطهرى ، یادداشت ها ، ج 4 ، ص . 157 ( 10 ) همان ، ج 4 ، ص 132 - . 141 ( 11 ) همان ، ص 123 و . 124 ( 12 ) محمد على فروغى ، آیین سخنورى ، ج 2 ، ص 19 ، ق : شهید مطهرى ، همان ، ص . 189 ( 13 ) حدید ( 57 ) ، آیه . 25 ( 14 ) بنگرید : همان ، تکامل اجتماعى انسان ، قم و تهران : صدرا . ( 15 ) جهت مطالعه بیشتر بنگرید : شهید مطهرى ، یادداشت ها ، ج 4 ، صص 174 - . 177 ( 16 ) ژان ژاک روسو ، قرارداد اجتماعى ، ترجمه : منوچهر کیا ، ص 48 ، تهران : انتشارات گنجینه ، چاپ دوم . 1352 ( 17 ) شهید مطهرى ، وحى و نبوت ، ص . 28 ( 18 ) یس ( 36 ) ، آیه . 36 ( 19 ) اعراف ( 7 ) ، آیه . 157 ( 20 ) نمل ( 27 ) ، آیه . 36 ( 21 ) شهید مطهرى ، پیرامون انقلاب اسلامى ، ص . 128 ( 22 ) همان . .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه