قیام ۱۹ دی چگونه شکل گرفت و چه پیامدهایی را به دنبال داشت؟

قیام خونین مردم قم : 19 دی 1356رحلت مرموز آیه الله مصطفی خمینی فرزند امام (ره ) در آبان 1356، شتاب خاصی به حرکت انقلاب اسلامی بخشید که می توان موج برخاسته از آن را بـه عنوان آغاز قیام عمومی مردم دانست . مجالس یادبود متعددی در سرتاسر کشور برگزار و در پی هر کی از این مجالس ، تظاهرات گسترده ای عـلیـه رژیم شاه به راه افتاد و بار دیگر امام (ره ) به عنوان رهبر حرکت اسلامی در جامعه مطرح گردید. از این رو دستگاه حاکم و بویژه شخص شـاه بـر آن شـد تا با توهین به ساحت امام (ره ) چهره ایشان را در انظار عمومی مشوه سازد و با نوشتن مقاله ای با صراحت به آن بزرگوار توهین نماید.در اواسط دی 1356، که پاکت ممهور به مهر دربار از دفتر هویدا وزیر دربار شاه خارج می شد، کسی از کارگزاران رژیم گمان نمی برد که این نـامـه مـانـنـد آتـش بـه دامـن رژیـم شـاه بـیفتد و آن را برای همیشه در این کشور بسوزاند. پیک دربار نامه را به داریوش همایون ، وزیر اطلاعات و جـهـانـگردی داد و او نیز نامه را جهت انتشار به روزنامه اطلاعات داد. مسعودی صاحب امتیاز روزنامه پس از با خبر شدن از مفاد مقاله ، آن را برای آینده روزنـامـه خطرناک یافت و نگران واکنش علما و روحانیون شد. اما در تماسهایی که با وزیر اطلاعات و جهانگردی و نخست وزیر (آموزگار) گرفت ، دریافت که برخی از مفاد تند و تحریک آمیز آن به خواست شاه در مقاله گنجانده شده است .شـاه دسـتـور نـگـارش ایـران و استعمار سرخ و سیاه را در حالی داده بود که پیش از آن ، مضامینش را در گفت و گو با خبرنگار یک مجله آمریکایی بـیـان کـرده بـود. امـا گـزارشی از عراق در این باره که “آیه الله خمینی در رساله عملیه خود سلطنت را غیر شرعی اعلام کرده و این نظر در چاپ جدیدی از توضیح المسائل ایشان منتشر شده است .” خشم شاه را به آن حد برانگیخت که دستور نگارش این مقاله را داد.در ایـن مـقـاله - که نویسنده آن احمد رشیدی مطلق ذکر شده بود - بطور صریح بی حجابی را فضیلت دانسته و حجاب ، کهنه پرستی و ارتجاع سیاه معرفی و به ساحت مرجع عالم تشیع ، امام خمینی (ره ) اهانت کرده و قیام پانزده خرداد 1342، توطئه استعمار سرخ و سیاه معرفی شده بود.با پخش سراسری روزنامه اطلاعات و رسیدن آن به شهر قم ، اولین واکنشها آغاز شد. طلاب جوان پس از خواندن مقاله ، به خشم آمدند.مـدرسـیـن حـوزه عـلمیه قم (174) پس از اطلاع از محتوای مقاله ، در بیت آیه الله حسین نوری گرد آمدند تا اقدامی هماهنگ علیه رژیم داشته باشند و پـس از بـررسـی ابـعـاد گـونـاگـون مـسـئله ، تـصـمـیـم گـرفـتـه شـد کـه هـجـدهـم دی درسـهـای حـوزه تعطیل شود.صـبـح هـجـدهـم دی ، طـلاب بـا تـشـکـیـل اجـتـمـاع بـزرگـی ، تـظـاهـرات و راهـپـیـمـایـی خـود را آرام بـه سـوی منازل مراجع وقت آغاز کردند و با تجمع در مقابل منازل ایشان با دادن شعارهایی به حمایت از امام (ره ) پرداختند. نیروهای امنیتی ابتدا با یورش به صـف تـظـاهـرکـنـنـدگان سعی در متفرق نمودن و ممانعت از راهپیمایی طلاب کردند. اما وقتی با مقاومت آنها روبرو شدند، اعلام کردند در صورتی که راهـپـیـمـایـان شـعـار نـدهـنـد و آرام حـرکـت کـنـنـد، مـی تـوانـنـد بـه تـظـاهـرات خـود ادامـه دهـنـد. عـده ای از طـلاب در مـقـابل بیت مرحوم آیه الله العظمی گلپایگانی (ره ) تجمع کردند و معظم له طی سخنانی فرمودند: “اینها به آن آقا [امام خمینی ] توهین نکردند. ایـنـها به ما توهین کردند، برای اینکه اینها با این کارشان نشان دادند و خواستند بگویند که آن آقا [امام خمینی ] با ما مخالف است و مفهوم حرفشان ایـن اسـت کـه مـا بـا ایـنـها (رژیم شده ) موافقیم . اینکه ما با اینها موافقیم ، توهین به ماست . ما در گذشته با اینها مخالف بوده ایم و در آینده نیز مخالف خواهیم بود.”سـپس راهپیمایان ، در مقابل منزل مرحوم علامه طباطبایی (ره ) تجمع کردند. اما به علت کسالت علامه ، آیه الله محمد یزدی ، به نمایندگی از طرف ایشان راجع به شخصیت امام خمینی (ره ) و مبارزات آن بزرگوار و محکومیت رژیم پهلوی در اهانت به امام (ره ) و روحانیت ، سخنانی ایراد کرد.تظاهر کنندگان آنگاه در مقابل منزل و مدرسه آیه الله مکارم شیرازی تجمع کردند و ایشان طی سخنانی فرمودند: “مساءله ، مساءله هتاکی نسبت به آیه الله العظمی آقای خمینی نـیـسـت ، ایـن در واقـع هـتـاکـی بـه تـمـام مقدسات و به همه ماست ... طلاب نباید از همدیگر جدا شوند و باید وحدت داشته باشند. اگر بناست زنده بمانیم همه باید زنده بمانیم و اگر بناست بمیریم ، همه باید بمیریم ، جدایی بین ما نخواهد بود. “بـعـد از آن طلاب به منزل آیه الله وحید خراسانی رفتند. ایشان در اجتماع طلاب و تظاهر کنندگان درباره مساءله آزادی زن و جایگاه آن در اجتماع از نظر اسلام سخنرانی کردند.بازاریان قم با مشاهده حرکت حوزه علمیه به حمایت از آن تصمیم گرفتند که مغازه های خود را روز نوزدهم دی باز نکنند.روز نـوزدهـم دی بازار قم تعطیل شد. سازمان اطلاعات و امنیت قم و شهربانی به کمک نیروهای کمکی که از تهران وارد شده بودند، در سطح شهر، بویژه در حوالی مدارس علمیه و مرقد حضرت معصومه (علیها السلام ) متمرکز شدند.اقـشـار مـخـتـلف مـردم و طـلاب در مـقـابـل مـدرسـه خـان و مـیـدان آسـتـانـه تـجـمـع کـردنـد و بـاز راهـپـیـمـایـی بـه سـوی مـنـازل بـزرگـان حـوزه را آغـاز نـمـودنـد. مـنـزل اول ، آیـه الله مـیـرزا هـاشـم آمـلی (ره ) بـود. وقـتـی تـظـاهـر کـنـنـدگـان بـه مـقـابـل مـنـزل ایـشان رسیدند، آیه الله آملی طی سخنانی به بیان عظمت و شخصیت فوق العاده امام (ره ) پرداخت و هیئت حاکمه و رژیم پهلوی را مورد نفرت روحانیت و ملت قلمداد کرد.سـاواک قـم طـی گـزارشی چنین می نویسد: “ساعت 30:10 صبح ، بیش از 5000 نفر از طلبه های علوم دینی در مسجد اعظم اجتماع کردند و از آنجا بـه مـنزل چند تن از روحانیون رفتند و از آنان خواستند که از [امام ] خمینی دفاع کنند.” نیروهای رژیم با آرایش ضد شورش ، ماشینهای آبپاش و نـفـربـرهـای نـظـامـی در انـتـظـار تـجـمـع بـعـد از ظـهـر مـردم قـم بـودنـد کـه مـردم قـصـد راهـپـیـمـایـی بـسـوی خـیـابـان بـیـگـدلی ، و منزل آیه الله نوری را داشتند.بـعـد از تـجـمـع مـردم ، آیـه الله نـوری طـی سـخـنـانـی چـنـیـن گـفـت : “هـرکـجـا نـهـضـت قـابـل توجهی به وجود آمده روحانیت راستین اسلام در پیشاپیش آن در حرکت بوده و رهبری نهضت به دست آنان هدایت می شد، و روحانیت در حرکت جامعه نـقـش مـؤ ثـر و خـلاقـی داشـتـه اسـت . مـردم مـسـلمـان ، بـا روحـانـیـت اصـیـل هـسـتـنـد. روحـانـیـت اصـیـل بـا آیـه الله العـظـمـی آقـای خـمـیـنـی و در پشت سر ایشان است و مبارزه دستگاه طاغوتی با اسلام و رهبری آیه الله خمینی به جایی نخواهد رسید.” پـس از سـخـنـان آیـه الله نـوری ، انـبـوه جـمـعـیـت کـه بـه ده هـزار نـفـر مـی رسـیـد، راهـپـیـمایی را آغاز که می خواستند از طریق خیابان ساحلی به مـنـازل آیـات سـلطـانـی طـبـاطـبائی و مشکینی بروند. اولین نشانه های درگیری بوسیله مأموران رژیم رخ داد. یکی از آنها شیشه بانک صادرات را شکست و مأمور دیگری همان شیشه را با پاره آجر نشانه گرفت . همین بهانه کافی بود که اسلحه ها به طرف مردم نشانه گیری شود. با دستور فـرمـانـده نیروهای امنیتی ، تیراندازی شروع شد. با به زمین افتادن تعدادی از مردم ، جمعیت در کوچه های اطراف پناه گرفتند مردم با هر آنچه که بـه دسـت مـی آوردنـد، مـقـابـل مـأمـوران مـسـلح رژیـم ایـسـتـادند. جنگ و گریز تا ساعاتی از شب ادامه یافت . مجروحان به بیمارستان بزرگ شهر منتقل شدند و عده ای برای آگاهی از اوضاع مصدومین روبروی بیمارستان اجتماع کردند. در این روز دست کم شش نفر شهید و دهها تن زخمی شدند.بـعـد از ایـن حـادثـه ، طـلاب و عـلمـای قـم بـا انـتـشـار اعـلامـیـه ای ضـمـن مـحـکـوم کـردنـد کـشـتـار مـردم بـی دفـاع ، ایـن سـئوال را مـطـرح کـردنـد که آیا فضای باز سیاسی به این معناست که اگر کسانی به مطالب غیر واقعی روزنامه اعتراض ‍ کنند، باید با گلوله پاسخ بگیرند؟رژیـم ، شـب بـیـسـتـم دی مـاه شـهـر را مـمـلو از نـیـروهـای امـنـیـتـی کـرد و بـه نـوعـی در شـهـر حـکـومـت نـظـامـی اعمال کرد.عکس العمل رژیمرژیـم پـهـلوی بـعـد از واقـعه خونین 19 دی ، عده ای از کارمندان و اعضای حزب رستاخیز را جمع آوری و با به راه انداختن تظاهراتی نمایشی سعی کرد وانمود کند که روشنفکران ایران ، شورش مرتجعین قم را محکوم می کنند.تـظـاهر کنندگان قلابی ، صبح روز 23 دی 1356، سوار بر اتوبوسها راهی قم شدند و طی یک راهپیمایی ، به حمایت از شاه پرداخته و جاوید شاه گویان به سمت حرم حرکت کردند.عـکـس العمل دیگر رژیم ، به منظور انحراف افکار عمومی از رهبری امام (ره ) اجازه دادن فعالیت به برخی از گروههای موافق سلطنت بود که خواهان اصلاحات جزیی بودند.در هـمـیـن دوران ، اعـلام مـوجـودیـت کـمـیـتـه دفـاع از آزادی و حقوق بشر در شمار اخبار جالب توجه است . نماینده هیئت اجرائیه این کمیته با دعوت از خبرگزاریهای معتبر جهان بطور رسمی موجودیت این کمیته را اعلام کرد.نتایج و پیامدهای قیام نوزدهم دیاین واقعه به لحاظ نتایج و پیامدها از چند نظر شایان توجه است :1- سازش شاه و کارتر و تو خالی بودن شعار فضای باز سیاسی شاه را به مردم نشان داد.2- ثابت کرد که شاه از حرکت مذهبی - سیاسی به رهبری روحانیت و در رأس آنها امام خمینی (ره ) بیش از هر حرکت سیاسی دیگر وحشت دارد.3- آنـچـه را کـه رژیـم از آن وحـشـت داشت ، به تبع قیام نوزده دی به وقوع پیوست و حوزه های علمیه و روحانیت در خط امام (ره ) به حرکت در آمدند و زمینه ای فراهم گردید که نهضت در مسیر صحیح مبارزه قرار گیرد، به نحوی که حتی ترفندهای بعدی رژیم نیز بی اثر شد.4- روشـن شـد کـه جـریـان حقوق بشر و فضای باز سیاسی ، طلیعه ای برای میدان دادن به ملی گراها، لیبرالها و... بوده و آمریکا و رژیم شاه ، عملا در جذب مردم بسوی میانه روها موفقیتی نداشته اند و آنان هیچ پایگاهی در میان مردم ندارند.5- مـتـحـجـریـن حـوزه هـا و کـسـانـی کـه مـروج جـدایـی دیـن از سـیـاسـت بـودنـد و هـمـواره درس و بـحـث و فـقـه و اصول و... را به مبارزه با شاه ترجیح می دادند، شکست خوردند و مردم نیز فهمیدند که باید سراغ چه کسانی بروند.6- مـاهـیـت رژیـم ضـد مـردمی شاه را برای بسیاری آشکار کرد. از آن پس بود که شعار مرگ بر شاه شعار اصلی و تکیه کلام توده های انقلابی شد.7- باعث تعمیق و مردمی شدن نهضت و شرکت توده های مذهبی ، بویژه جوانان گردید.8- بـرخـی از احـزاب و جـمعیتهایی که حرکت سیاسی خود را با اتکا به حقوق بشر کارتر و فضای باز سیاسی ایجاد شده توسط شاه و در چهار چوب قانون اساسی شکل داده بودند، بتدریج از مردم جدا شدند و به دامن آمریکا و غرب پناه بردند.9- با قیام قم ، آهنگ حرکت انقلاب به صورت “استراتژی جهلم ها”ی پشت سرهم ، با صورت و محتوای کاملا اسلامی شتاب فزاینده و گسترده تری به خود گرفت و رهبری امام (ره ) به عنوان نقش اصلی مبارزه با رژیم ظاهر شد .( بر گرفته از : روزها و رویدادها ((جلد سوم )) ، نویسندگان : على برى دیزجى ، محمد رضا مطیعان ، مجید ترکاشوند ، سایت غدیر ) (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد رهبری، کد: 1/100124718) .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه