آیا می توان تمام آیات قرآن را بر حسب فهرست دقیقی به دو نوع محکمات و متشابهات،تقسیم بندی نموده و با ذکر شماره آیات، آن ها را از هم متمایز نمود؟

مبحث محکم و متشابه از جدل انگیزترین و پر اختلاف ترین مباحث قرآن پژوهی است. در ابتدا لازم است خاطر نشان شود، منشأ تشابه گاهی لفظ، گاهی معنا و بعضاً هر دوی این ها است. امّا منشاء تشابه را در جای دیگری نیز می توان جستجو کرد. بسیاری از متشابهات ناشی از فاصله فرهنگی، زمانی و مکانی ما از عرب معاصر پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ است. سیلان معنایی و سیر و تطورّی که زبان طی فرآیند زمان، پشت سر می نهد بسیار شگفت انگیز است و از این میان زبان عربی جایگاه ویژه ای دارد. هم چنین توجه به این نکته که غالب نحویان، مفسران و قرآن پژوهان و حتی دانشمندان دیگر امّهات علوم اسلامی، غیر عرب ـ عجم ـ و به ویژه ایرانی بوده اند، این مدعا را قوت می بخشد. از طرف دیگر همان گونه که استاد محمد هادی معرفت خاطر نشان می سازد، مدلول بسیاری از کلمات قرآنی در اذهان عرب معاصر پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ عینی تر، مادی تر و زمینی تر بوده است و بعدها در اثر همین تطور زبانی ذهنی، معنوی دو وجه گشته است. با توجه به آیه شریفه: و هو الذی انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هن ام الکتاب و اخر متشابهات که، کلمه محکمات در مقابل «متشابهات» قرار گرفته، روشن می شود که آیات قرآن دو قسمند، آن دسته که محکم است متشابه نیست و آن که متشابه است محکم نیست. و مراد از «محکمات»، آیاتی است که مفهوم آن به قدری روشن است که جای گفتگو و بحث در آن نیست. و آیات «متشابه»، طوری است که مقصود از آن برای فهم شونده روشن نیست، و چنان نیست که شنونده به مجرد شنیدن آن، مراد از آن را درک کند، بلکه در این که، منظور فلان معناست یا معنای دیگر، تردید می کند و تردیدش برطرف نمی شود تا آن که به آیات محکم رجوع نموده و با کمک آن ها معنای آیات متشابه را مشخص کند و در نتیجه همان آیات متشابه نیز محکم می شود. پس آیات محکم به خودی خود محکم است، آیات متشابه به وسیله آیات محکم، محکم می شود. در روایات نیز بدین موضوع که آیات قرآن مشتمل بر محکم و متشابه است اشاره شده است. اکنون به برخی از آیات محکم و متشابه اشاره می گردد: آیات محکم: الف) قل هو الله احد؛ «بگو او است خدای یگانه.» ب) لیس کمثله شی ء ؛ «هیچ چیز همانند او نیست.» ج) الله خالق کلّ شی ؛ «خداوند آفریدگار همه چیز است.» د) للذکر مثل حظّ الانثیین ؛ «سهم ارث پسر معادل سهم دو دختر است.» و هزاران آیه مانند آن ها درباره عقاید، احکام، مواعظ و تواریخ، همه از محکمات می باشند. آیات متشابه: الف) ید الله فوق ایدیهم «دست خدا بالای دست های آن ها است.» ب) و الله سمیع علیم «خداوند شنوا و دانا است.» ج) و نضع الموازین القسط لیوم القیمة «ترازوهای عدالت را در روز رستاخیز قرار می دهیم.» د) الرحمن علی العرش استوی «خداوند بر عرش تکیه کرده است.» بدیهی است که خداوند نه دست ـ به معنی عضو مخصوص ـ دارد و نه گوش ـ به همین معنی ـ و نه ترازوی سنجش اعمال، همانند ترازوهای انسان ها، بلکه این ها اشاره به مفاهیم کلی قدرت و علم و وسیله سنجش می باشد. در آیه شریفه «الرحمن علی العرش استوی» نیز معلوم نیست منظور از برقرار شدن خدا بر عرش چیست؟ ولی وقتی مراجعه به آیه لیس کمثله شی می کند می فهمد که قرار گرفتن خدا مانند قرار گرفتن سایر موجودات نیست و منظور از «استوی» تسلط بر ملک و احاطه بر خلق است نه روی تخت نشستن و بر مکانی تکیه دادن که کار موجودات جسمانی است. بنابر این با توجه به مطالب گذشته می توان تمام آیات قرآن را به دو قسمت مجزّا یعنی محکم و متشابه تقسیم نمود ولی ذکر این نکته لازم است که این کار از عهده هر شخصی بر نخواهد آمد، چه بسا که خیلی از مفسرین در تشخیص و معنای محکم و متشابه، اشتباه کرده اند از جمله این که برخی گفته اند منظور از آیات محکمات، آیات احکام و منظور از متشابهات غیر آیات احکام است، که با یکدیگر سازش ندارند این قول را به «مجاهد» و غیر او نسبت داده اند.. در پایان به معرفی دو کتاب مهم جهت مراجعه که منحصراً در باب «محکم و متشابه» به نگارش در آمده اشاره می شود. نخستین کتاب «متشابه القرآن و مختلفه» تالیف محمد بن علی بن شهر آشوب (588 ق) است. این کتاب به صورت موضوعی نوشته شده است و آیات متشابه را نه به ترتیب سوره ها، بلکه ذیل موضوع مربوطه آورده است. کتاب دوم؛ «البرهان فی تشابه القرآن» تالیف محمود بن نضر الکرمانی (500 ق) است آیات، در کتاب اخیر بر خلاف کتاب پیشین به ترتیب سوره ها آمده است. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه