ازل یعنی بی ابتدا بودن و ابد یعنی بی انتها بودن. در مورد موجود زمانی(موجد مادی) ازلی بودن یعنی ابتدای زمانی نداشتن و ابدی بودن یعنی انتهای زمانی نداشتند. اما در مورد موجود مجرد و غیر مادی که فراتر از افق زمان است. ازلی بودن یعنی ابتدا نداشتن در وجود و به عبارت دیگر یعنی حادث نبودن. یعنی مخلوق نبودن و ابدی بود برای موجود مجرد یعنی بی انتها بودن در وجود.

ازل یعنی بی ابتدا بودن و ابد یعنی بی انتها بودن. در مورد موجود زمانی(موجد مادی) ازلی بودن یعنی ابتدای زمانی نداشتن و ابدی بودن یعنی انتهای زمانی نداشتند. اما در مورد موجود مجرد و غیر مادی که فراتر از افق زمان است. ازلی بودن یعنی ابتدا نداشتن در وجود و به عبارت دیگر یعنی حادث نبودن. یعنی مخلوق نبودن و ابدی بود برای موجود مجرد یعنی بی انتها بودن در وجود. یعنی فناناپذیری بودن.از نظر حکمای صدرایی عالم ماده از نظر زمانی ازلی و ابدی است ولی حوادث زمانی ابتدا و انتها دارند لذا قیامت انتهای این عالم فعلی است و با قیامت صورت عالم فرو می ریزد نه ماده آن فلذا بعد از قیامت باز عالمی دیگر برپا می شود و این روند همواره بوده و خواهد بود. اما درعین اینکه کل عالم ماده- که یک واحد سیال است- ازلی و ابدی زمانی است(قدیم زمانی است) ولی حادث ذاتی است و ممکن است الوجود است و محتاج به علت است. اما مجردات همگی قدیم زمانی هستند. مجرد فراتر از زمان است پس اگر موجود مجرد نسبت به عالم ماده سنجیده شود گفته می شود که تا زمان بوده مجردات نیز بوده اند و در واقع خود عالم ماده در کلیت خویش امری موجرد است و ماده اعتبار عقل است. بنابراین مجردات قدیم زمانی هستند ولی حادث ذاتیند و تنها خداست که ازلی ذاتی است وهمه مجردات ابدی ذایتند. پس مراد از «خالدین فیها ابدا» یا به معنی ابدیت ذاتی است نه زمانی- که البته هر ابدی ذاتی ابدی زمانی نیز خواهد بود- و یا مراد ابدی زمانی است. یعنی تا زمان در دنیا هست، کافران نیز در جهنم خواهند بود و زمان دنیا ابدی است و زمان پایان ندارد. امور زمانی حادث زمانیند ولی خود زمان قدیم زمانی و حادث ذاتی است.و دلیل اینکه عالم ماده و زمان ازلی و ابدی زمانی(قدیم زمانی است) این است که عالم ماده فعل خداست و فعل خدا معلول خداست و خدا علیت تامه فعل خود است. پس وجود عالم ماده نمی تواند منفک از وجود خدا باشد. معنای اینکه بگوییم خدا بود و هنوز عالم ماده نبود این است که تخلف معلول از علت ممکن است و این خلاف ضرورت است معلول از علت تامه خود تخلف نمی کند و ملازم اوست اگر چه از حیث رتبه وجود علت مقدم بر معلول است و مراد از تقدم علت بر معلول تقدم زمانی نیست.با این بیان سایر روایات و آیاتی که کلمات مربوط به زمان را در امور مجرده بکار برده اند نیز قابل توجیه فلسفی خواهند بود و البته فهم این لطایف حکمی محتاج به سالیان درازی تلمذ و تحقیق در وادی فلسفه است و کمتر می توان این مطالب حکمی را در کتب غیرتخصصی پیدا نمود حتی در تفاسیر نیز به این گونه از مباحث پرداخته نمی شود. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه