هدف انسان برای رسيدن به مقام توحيد, نوعی هواي نفس است، يا يك نيت الهي؟

قبل از هر كلامي در اين باره بايد اشاره شود كه بين مقام معنوي و مقام دنيايي و يا رسيدن به امور نفساني تفاوت از زمين تا آسمان است، تلاش براي رسيدن به مقامات معنوي، نه تنها مذموم نيست، بلكه در آموزه‌هاي ديني سفارش شده كه انسان براي نيل به آنها سعي و تلاش كنند، مثلاً براي رسيدن به مقاماتي نظير: علم، تقوا، پارسايي، معرفت، يقين، كرامت و صدها مقام ديگر انساني و الهي؛ سعي و تلاش از ديد معارف ديني كاملاً مطلوب است و در روايات فراوان براي نيل به آن مقامات سفارش شده است. اما اگر اين مسأله با رويكرد لطيف عرفاني تحليل شود و از اين منظر بحث شود كه از نظر بزرگان و متخصصان فن، رياضت و تلاش براي رسيدن به مقامات عرفاني كه قلة بلند آن فناي در توحيد است، چگونه است؟ به نظر مي‌رسد بهترين و جامع‌ترين بيان در اين باره، كلام نافذ عارف بزرگ حضرت امام خميني (ره) است كه مي فرمايد: «شيخ استاد ما مي‌فرمودند: ميزان در رياضت باطل و رياضت شرعي صحيح، قَدَم نفس و قَدَم حق است، اگر سالك به قدم نفس حركت كرد و رياضت او براي پيدايش قواي نفس و قدرت و سلطنت آن باشد، رياضت باطل و سلوك آن منجر به سوء عاقبت مي‌باشد، و دعوي‌هاي باطله نوعاً از همين اشخاص بروز مي‌كند، و اگر سالك به قَدَم حق سلوك كرد و خداجو شد، رياضت او حق و شرعي است، و حق تعالي از او دستگيري مي‌كند، به نص آية شريفه كه مي‌فرمايد: و الذين جاهدوا فينا لنهد ينهم سبُلنا كسي كه مجاهده كند در راه ما، هر آينه هدايت مي‌كنيم او را به راه‌هاي خود. و معلوم است كسي كه اخلاق حسنه خود و ملكات فاضلة نفس را به چشم مردم بكشد و ارائه به مردم بدهد، قدمش، قدم نفس است و خودبين و خودخواه و خودپرست است، و با خودبيني، خداخواهي و خدابيني خيالي است خام و امري است باطل و محال، مادامي كه مملكت وجود شما از حب نفس و حبّ جاه و جلال و شهرت پُر است، نمي‌توان ملكات شما را ملكات فاضله دانست. از اين كلام عميق عرفاني حضرت امام، قاعده و اصل بنيادين براي بسياري از مسايل از جمله مسأله مورد سؤال به دست مي‌آيد و آن اينكه اگر كسي براي رسيدن به مقام توحيد كه بالاترين مقام عرفاني است، تلاش كند كه قواي نفس خود را در جهت بروز كارهاي خارق‌العاده و به رخ مردم كشيدن آنها مستعد نمايد، روشن است كه چنين سير و سلوكي هر چند به بهانه مقام فناي در توحيد باشد، به تعبير امام «قَدَم نفس» است، اما اگر سير و سلوك عرفاني از هر گونه امور نفساني منزّه باشد و خالص براي خدا، در راه خدا و در جهت رسيدن به كمال انساني و نيل به مقامات معنوي از جمله فناي در توحيد باشد، طبيعي است كه اين يك حركت مقدس و يك عمل كاملاً الهي است. حكيم بزرگ ابن سينا در نمط نهم، الاشارات و التنبيهات مي‌گويد: «مَنْ اثر العرفان للعرفان فقد قال بالثاني» در اين فراز، ابن سينا نكته ظريفي را مورد اشاره قرار داده و می فرماید: كسي كه در سير و سلوك عرفان قرار مي‌گيرد، بايد بگونه‌اي باشد كه عرفان و معرفت مورد قصد و انتخاب و هدف او نباشد، بلكه بايد از عرفان و معرفت تنها به عنوان مقدمه و ابزار دست‌يابي به معروف (شهود اسماء و صفات حق) استفاده شود وگرنه كسي كه عرفان را براي خودش بخواهد، در واقع به توحيد خالص نرسيده و دچار شرك در وجود است و موحد خالص نيست و توحيد او خالص نشده است. استاد حسن‌زاده آملي در تحليل اين كلام ابن سينا مي‌گويد: هر كسي عرفان را براي عرفان بخواهد، نه براي معروف، تحقيقاً قائل به دومي شده است، در اين‌جا نه تنها بايد احدي و چيزي نبيند، بلكه خود و عرفان خود را هم ننگرد، فقط معروف را ببيند و بس. علم رهزن و حجاب الله اكبر نشود، علم و عرفان بايد انسان را متخلق به اخلاق ربوبي كه همان لقاء الله است بكند و الّا به لقاء الله دست نيابد و گرفتار أَنا أَنا گفتن شود، آن علم و عرفان براي او حجاب اكبر مي‌شود. بر اساس اين مبنا نيز ملاك خوبي براي تشخيص نيت الهي از هواي نفس در تلاش سلوك عرفاني به دست مي‌آيد، زيرا طبق آنچه بوعلي گفته است، اگر كسي در راه نيل به مقام توحيد، تنها معرفت و عرفان و شناخت كه نوعي علم است هدف و مقصودش باشد، چنين شخصي در واقع گرفتار حجاب اكبر است و در حقيقت هنوز از دام نفس بيرون نيامده و به توحيد نرسيده است، زيرا عرفان و معرفت ميانه راه است، مقصد و مقصود سالك از عرفان بايد معروف باشد و نه معرفت پس اگر كسي تنها به عرفان بسنده كند و فراتر از آن نرود در واقع نيت او الهي نيست و در بند هواي نفس است. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه