حزب توده چگونه شکل گرفت؟ اهدافش چه بود؟ رابطه آن با کمونیست چه بود؟ در چه سالی تشکیل و در چه سالی نابود شد؟ آیا اکنون نیز در ایران وجود دارد؟ رهبر آن که بود؟ چرا انقلاب با آن مخالفت کرد؟ نقش حزب توده در آگاهی دادن مردم برای انقلاب تا چه حدی بود؟

در طول تاریخ مارکسیسم ایرانی، «حزب توده ایران» مهم‌‌ترین، متشکل‌ترین و معتبرترین سخنگو و نماینده این جریان سیاسی ـ فرهنگی محسوب می‌شده است. حزب توده، که به عنوان وارث سوسیال دموکراسی عهد مشروطه و سپس «حزب کمونیست ایران»، در مهرماه 1320 پایه‌گذاری شد ؛ در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم، که اتحاد شوروی در صحنه بین‌المللی حضور خود را به عنوان یک «ابرقدرت» اعلام داشت، توانست به سرعت به عنوان یک حزب منسجم در صحنه سیاست و فرهنگ ایران حضور یابد و در کشمکش با جریان‌‌های وابسته به بریتانیا و آمریکا تصویری پرآشوب از این دوران تاریخی را رقم زند. پس از اشغال ایران توسط متفقین در جریان جنگ جهانی دوم، اعضای گروه 53 نفر که به رهبری دکتر ارانی در دوران رضا شاه به فعالیت‌های کمونیستی در حد مطالعات تئوریک و نه مبارزات اجتماعی مشغول بودند، پس از آزادی از زندان، هسته اولیه حزب توده ایران را تشکیل دادند. رهبری این گروه با ایرج اسکندری بود و افرادی مانند دکتر رادمنش نیز در کنار او به فعالیت پرداخته بودند. این افراد که احساس می‌کردند برای آغاز کار یک حزب کمونیست در ایران نیاز به حمایت شوروی دارند، ابتدا از آنها طلب حمایت کردند که برخلاف انتظارشان مورد مخالفت قرار گرفت. سرانجام با وساطت رضا روستا، مشروط به شرایطی، اجازه تأسیس حزب از سوی مقامات شوروی (سابق) صادر شد.( انور خامه‌ای، فرصت از دست رفته، خاطرات ج2 (تهران: هفته، 1363)، صص 16 - 17 .)حزب توده به علت جو ایران آن زمان و روحیه مذهبی مردم، هیچ‌گاه توان اقدام انقلابی برای بدست گرفتن قدرت را نداشت و ناچار بود هرگز جانب احتیاط را از دست ندهد، لذا رعایت احتیاط در موضع‌گیریها و اظهارنظرهای آنها درباره مذهب به وضوح دیده می‌شود. با کودتای 28 مرداد سال 1332 ش فعالیت حزب توده بسان سایر احزاب از سوی دولت متوقف شد و برخی از اعضای کمیتة مرکزی آن دستگیر، زندانی و اعلام و برخی دیگر مخفی و یا به خارج از کشور گریختند. بدین‌ترتیب از نظر سیاسی ضربة شدیدی به حزب وارد شد و فعالیتهای آن تقریباً متوقف گردید.این حزب پس از کودتای 28 مرداد 1332 ش مجدداً کوشید سازمان خود را تجدید کند. بدین‌منظور دکتر رادمنش، پرویز حکمت‌جو، علی خاوری، علی حکیمی و عباس شهریاری به ایران آمدند. هدف آنها جذب نیروهای سابق و چاپ نشریه حزبی «ضمیمه مردم» بود که از سال 1342 ش به این کار اقدام شد، اما رژیم پس از چندی عناصر اصلی حزب را دستگیر و به زندانهای طویل‌المدت محکوم کرد. در سال 1345 ش، چاپخانه نشریه حزب نیز کشف شد و فعالیت حزب توده در ایران عملاً از سال 1346 ش متوقف گردید.پس از آن تا سال 1357 ش، حزب توده در ایران هیچ‌گونه فعالیت چشمگیری نداشتند، فقط عده معدودی به صورت مخفی‌ گاهی اقداماتی علیه رژیم انجام می‌دادند. بیشتر رهبران و اعضای کمیته مرکزی حزب در این سالها در شوروی سابق و بقیه کشورهای بلوک شرق سابق بودند.پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 ش و با وجود فضای باز سیاسی و آزادیهای بوجود آمده در اثر انقلاب شکوهمند اسلامی ایران، اعضای حزب توده زمینه را برای فعالیت مجدد مناسب دیده و به ایران بازگشتند و دوباره حزب توده را سازماندهی کردند. در این زمان، حزب تلاش کرد تا خود را همسو با انقلاب و نظام جمهوری اسلامی ایران نشان دهد. اما در واقع حزب توده به عنوان یک حزب مارکسیست،‌سیاستی جز تحقق یک نظام سوسیالیستی یا کمونیستی را تعقیب نمی کرد. این حزب در تاریخ مبارزات خود هرگز حذف نظام شاهنشاهی را به عنوان شعار سیاسی خود انتخاب نکرد بلکه مدعی مبارزه در چارچوب قانون اساسی بود. این در حالی بود که انقلاب اسلامی رویارویی با اصل نظام شاهنشاهی را به عنوان یک شعار برای نیروهای سیاسی در جامعه، مطرح کرد و برای نابودی آن تلاش می کرد. حزب توده در جریان انقلاب اسلامی، سعی داشت با تغییر شعار مردم از «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» به «استقلال، آزادی، عدالت اجتماعی» در واقع به نفی جمهوری اسلامی بپردازد. همچنین سعی می کرد تا از راه های مختلف، شعار «نه شرقی» را از شعار معروف «نه شرقی نه غربی جمهوری اسلامی» حذف کند و تلاش جدی در گسترش دیدگاه های کمونیستی خود در میان مردم داشت اما پایبندی مردم به اسلام و تعداد کم اعضای آن در مقابل انبوه هواداران انقلاب اسلامی، موجب ناکامی آنها در نیل به اهداف خود شد. این حزب پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سعی کرد تا خود را مدافع انقلاب، اسلام و خط امام نشان دهد. آنها در این راه حتی اصطلاحات خاص اسلامی را نیز بکار گرفتند. مثلاً به جای سوسیالیسم از «بینش توحیدی» و به جای پرولتاریا از «مستضعفین» استفاده می کردند. آنها نفوذ در نهادها و مراکز قدرت را جهت نیل به اهداف خود در پیش گرفتند. این حزب که پیش از انقلاب در میان برخی اقشار جامعه، به ویژه نیروهای مسلح نفوذ داشت، پس از انقلاب هم به این نفوذ ادامه داد، بگونه ای که ناخدا افضلی، فرمانده نیروی دریایی جمهوری اسلامی ایران، توده ای از آب درآمد. حزب توده در جریان و پس از پیروزی انقلاب با اقبال مردمی روبرو نشد. عدم تجانس اعتقادی،‌وابستگی به قدرت های بیگانه، مخالفت با اهداف و شعارهای انقلاب اسلامی از جمله دلایل رویگردانی مردم از حزب توده و انزوای آن بود و نهایتاً در سالهای اولیه پس از انقلاب سران آن به همراه تعداد زیادی از اعضای نفوذی حزب در ارتش و سایر ارگانها و ادارات دستگیر و محاکمه و محکوم به حبس‌های طولانی شدند. در نتیجه فعالیت حزب ممنوع و عمر سیاسی حزب هم به پایان رسید. منابع جهت آشنایی بیشتر:جریان شناسی چپ در ایران ، حمید احمدی حاجیکلایی ، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ، 1387 تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی در ایران، یحیی فوزی ،تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1384،ج1جریان‌شناسی و غرب‌شناسی ، مهدی نظرپور و علی‌باقی نصرآبادی، تهران: پژوهشکده تحقیقات اسلامی ، 1382حدیث پیمانه پژوهشی در انقلاب اسلامی، حمید پارسانیا،‌قم، معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی، 1377احزاب و تشکیلات سیاسی در ایران، لطف علی لطیفی پاکده ، معاونت آموزشهای عقیدتی سیاسی نمایندگی ولی فقیه در نیروی مقاومت بسیج، 1379 سیاست و سازمان حزب توده از آغاز تا فروپاشی، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه