آیا جهاد ابتدایی از نظر عقلی عملی پسندیده است؟ آیا دین حق شایسته این گونه گسترش است؟

در پاسخ و بررسی دقیق این موضوع توجه شما را به مطالب ذیل جلب می نمائیم:یکم . فلسفه و هدف جهاد در اسلام:خداوند متعال دستورها و برنامه هایی برای سعادت، آزادی، تکامل، خوشبختی و آسایش انسانها طرح کرده است و پیامبران خود را موظف ساخته که این دستورها را به مردم ابلاغ کنند. بر این اساس، مهمترین و اساسی ترین وظیفه انبیاء الهی ابلاغ پیام الهی و دعوت مردم به سوی خدا و پرستش اوست. همان طور که قرآن کریم می فرماید: «فهل علی الرسل الا البلاغ المبین» (نحل، آیه 35). حال اگر فرد یا جمعیتی یا دولتی ابلاغ این فرمان ها را مزاحم منافع و امیال خود ببیند و بر سر راه دعوت انبیا موانعی ایجاد کند آنها حق دارند نخست از طریق مسالمت آمیز و اگر ممکن نشد با توسل به زور این موانع را از سر راه دعوت خود بردارند و آزادی تبلیغ را برای خود کسب کنند. اگر بخواهیم از دیدگاهی دقیق تر به بررسی این موضوع بپردازیم باید گفت: خداوند متعال هدف از آفرینش عالم هستی را تکامل موجودات قرار داده است و چون تکامل انسان اختیاری است و متوقف بر یک سلسله شناخت ها و تعلیمات صحیح است، لطف و حکمت الهی اقتضا می کند که خداوند متعال با ارسال انبیا و از طریق وحی، این هدف را تأمین کند و در این راستا اگر پیغمبری فرستاده نشود مسلما نقض غرض است و با هدف اصلی خداوند از خلقت، منافات دارد و از سوی دیگر اگر پیغمبری فرستاده شود ولی حق تبلیغ یا وظیفه تبلیغ نداشته باشد و یا به دلیل موانع از انجام تبلیغ صرف نظر کند، باز هم موجب نقض غرض است، بنابراین هم پیامبران حق و وظیفه تبلیغ و رساندن پیام های روشنگر و حیات بخش الهی را به گوش تمام جهانیان را بر عهده دارند و هم هیچ فرد یا قدرتی نمی تواند انسانها را از این حق مسلم خود باز دارد. از این رو اگر کسانی بخواهند مردم را از حق مشروعشان محروم سازند و اجازه ندهند صدای منادیان راه خدا به گوش جان آنها برسد و از قید اسارت و بردگی فکری و اجتماعی آزاد گردند، فرستادگان الهی حق دارند برای فراهم ساختن این آزادی ابتدا از راه های مسالمت آمیز نظیر موعظه حسنه، جدال احسن، نامه نگاری و فرستادن نماینده و... استفاده نموده و اگر مخالفین معارضه یا ممانعت نمودند، بحث «جهاد دعوت» مطرح می شود اگر همه انسانها به حق گردن نهند هیچگاه بحث جهاد در اسلام مطرح نخواهد شد بحث جهاد در اسلام زمانی مطرح می شود که عده ای با گردن کشی و طغیان از راه حق سر باز زنند و مانع گسترش حق شوند که در اینجا نوبت به جنگ و جهاد می رسد. و در واقع جهاد در اسلام آخرین چاره و علاج برای در هم کوبیدن شرک و فساد است مثلا یکی از حقوق اساسی انسان از طرفی و تکلیف وی از سوی دیگر اطاعت از خداوند متعال است زمانی که حق با دلایل روشن ثابت شد بگونه ای که هیچ عذری و شبهه ای برای کسی باقی نماند. باید به حق گردن نهند و خدای متعال را پرستش کنند و از اطاعت غیرخدا دوری نمایند اگر عده ای نه تنها اطاعت خدا نکردند که در مقابل را حق مانع ایجاد کردند و با نصحیت، بیان حق، هشدار حاضر به کناره گیری نشدند نوبت می رسد به برخورد فیزکی تا این موانع از راه حق برداشته شوند. و همانگونه که شهید مطهری آورده است : تجاوز بد است اینکه عده ای از انسانها با چشم داشت به حقوق، سرزمین یا ثروت ملتی تحت تاثیر جاه طلبی و برتری طلبی عده ای دیگر را مورد تاخت و تاز قرار دهند.هیچ کس شک ندارد که صلح خوب است و تجاوز بد است از آنجایی که اسلام دین جامعی است برنامه ای برای پیروانش در نظر گرفته است که اگر مورد تجاوز قرار گرفتند یا اگر خودشان مورد تجاوز قرار نگرفتند و مردم دیگر مورد تجاوز قرار گرفتند چه کنند. برای چنین موارد قانون جنگ و جهاد در نظر گرفته شده است. [مجموعه آثار شهید مطهری؛ جهاد، ج20، ص211-264.] در اسلام اهداف متعددی برای جهاد بیان شده است که به قرار ذیل است. گسترش خدا پرستی و راهنمایی انسانها به راه حق. برچیدن فتنه از روی زمین. رفع هر گونه ظلم و ستم. ایجاد زمینه برای هدایت گمراهان اصلاح و تربیت خود مسلمانان. از این رو جهاد به عنوان بخشی از برنامه های اسلام واجب شد تا اهداف مقدسی را که از طریق صلح ممکن نیست تحقق بخشد. پیامبر اکرم(ص) به خاطر سه اصل اقدام به جهاد ابتدائی نمودند:1ـ محو آثار شرک و بت پرستی، زیرا از نظر اسلام بت پرستی یک دین و آیین نیست، بلکه یک انحراف، بیماری و خرافه است . هرگز نباید اجازه داد جمعی در یک مسیر صددرصد غلط و خرافی پیش روند و به سقوط کشانده شود. اسلام بت پرستان را از راه تبلیغ به سوی توحید دعوت کرد . آن جا که مقاومت کردند، متوسل به زور شد. بت خانه ها را در هم کوبید . از هر گونه مظاهر بت و بت پرستی جلوگیری کرد تا این بیماری روحی و فکری به کلّی ریشه کن گردد . آیات جهاد با مشرکان مانند آیه 189 سوره بقره (به کارزار با مشرکان ادامه دهید تا آن که شرک از اجتماع برافتد) نظر به همین موضوع دارد.2ـ در برابر کسانی که نقشه نابودی و حمله مسلمانان را می کشیدند، دستور جهاد دفاعی و توسل به قدرت نظامی داده شده است. شاید بیش تر جنگ های اسلامی در زمان پیامبر(ص) از همین قبیل باشد، به عنوان نمونه جنگ اُحد، احزاب، حنین، موته و تبوک را می­توان نام برد.3ـ برای کسب آزادی در تبلیغ، زیرا هر آیینی حق دارد به طور آزاد به صورت منطقی خود را معرفی کند . اگر کسانی مانع از این کار شوند، می تواند با توسل به زور این حق را به دست آورد.( تفسیر نمونه ،مکارم شیرازى ، ج 2، ص 206، دار الکتب الإسلامیة، تهران ، 1374 ش ؛ مرتضی مطهری، آشنایی با قرآن، ج 3، ص 219.انتشارات صدرا.)دوم . بررسى شرایط و مقررات جهاد در اسلام: جهاد و جنگ در اسلام، شرایط و مقررات ویژه اى دارد که مجاهدان اسلام باید آنها را فرا گرفته و مراعات کنند، از جمله این شرایط این است که مبادرت به جنگ ابتدایى مستلزم وجود امام یا نایب خاص او است.در زمان حضور امام معصوم(ع) برای جهاد ابتدایی اجازه امام(ع) واجب و لازم است. و در زمان غیبت امام معصوم(ع) جهاد ابتدایی از دیدگاه بسیاری فقها جایز نیست هر چند برخی از فقها نیز معتقدند این نوع جهاد تنها با صلاح دید ولی فقیه جامع الشرایط مجاز خواهد بود. (رساله اجوبه الاستفتائات آیت الله العظمی خامنه ای، ص 243، سوال، 1048)نکته دوم اینکه لازم است قبل از جنگ ابتدایى دعوت به اسلام صورت پذیرد؛چنانکه حضرت رسول اکرم(ص) در هر یک از لشکرکشى هاى خود، به جنگجویان توصیه مى فرمود که پیش از آن که دشمن را به دین اسلام دعوت نکرده اند از هرگونه حمله اى خوددارى کنند و همیشه از صلح و آشتى درآیند. حضرت على(ع) در این باره مى فرماید: «پیامبر مرا روانه یمن کرد و فرمود: اى على! تا کسى را دعوت به اسلام نکرده اى با او نجنگ؛ به خدا قسم اگر خدا یک تن را به دست تو هدایت کند، بهتر از چیزهایى است که خورشید بر آن طلوع و غروب مى کند و وظیفه تو اى على دوست داشتن و سرپرستى اوست»، (اصول کافى، ج 1، ص 335) و بالاخره نکته سوم اینکه در مورد جهاد ابتدایى در صورتى که اهل ذمه یا امان، بر خلاف معاهده با دولت اسلامى عمل نکرده باشند، نمى توان مواد عهدنامه با ایشان را نقض کرد. سوم . جهاد در شرایط حاضر :واقعیت مطلب آن است که، تحقق شرایط جهاد ابتدایى در شرایط کنونی بسیار مشکل است، به ویژه در این زمان که تمام کشورها، بر اساس روابط بین المللى، موجودیت یک دیگر را به رسمیت شناخته اند. و با هم دیگر عهد و پیمان دارند؛ در نتیجه هیچ کس حق جنگ و تهاجم نظامی به کشورهاى دیگر حتى کافر و مشرک را ندارد. بدیهی است پایبندی به تعهدات ریشه در مبانی و آموزه های اصیل اسلامی و سیره معصومین (ع) دارد چنانکه در قرآن مجید مى خوانیم: {/Bإِلاَّ اَلَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ اَلْمُشْرِکِینَ ثُمَّ لَمْ یَنْقُصُوکُمْ شَیْئاً وَ لَمْ یُظاهِرُوا عَلَیْکُمْ أَحَداً فَأَتِمُّوا إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اَللَّهَ یُحِبُّ اَلْمُتَّقِینَ {w1-23w}9:4/}؛ «مگر کسانى از مشرکان که با آن ها عهد بستید، و چیزى از آن را در حق شما فروگذار نکردند و کسى را علیه شما تقویت ننمودند، پیمان آن ها را تا پایان مدّتشان محترم بشمرید؛ زیرا خداوند پرهیزگاران را دوست دارد»، (سوره ى توبه (9) ، آیه ى 4، و ر.ک: مجله ى فقه اهل بیت، سال سوم، شماره ى نهم، بهار 1376، ص 7، تقریر درس خارج مقام معظم رهبرى درباره ى حکم صائبان و کافران) مگر آن که از سوى آنان عهدشکنى شود و به توطئه چینى اقدام کنند که در این صورت باید به دفاع پرداخت و با از بین بردن سردمداران آنان، آن ها را به عقب نشینى واداشت؛ چنان که در قرآن مجید مى خوانیم: {/Bوَ إِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فِی دِینِکُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ اَلْکُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ {w1-20w}9:12/} (سوره ى توبه (9) ، آیه ى 12) «و اگر پیمان هاى خود را پس از عهد خویش بشکستند و آیین شما را مورد طعن قرار دهند، با پیشوایان کفر پیکار کنید؛ چرا که آن ها پیمانى ندارند، شاید دست بردارند». گذشته از آن این که جهاد ابتدایى، به عنوان آخرین گام آن هم تنها به منظور رفع موانع و ایجاد بستر مناسب براى رساندن نداى توحید است و الا در مواردی که امکان تبلیغ و رساندن آموزه ها و احکام حیات بخش اسلام از راهکارهای متعدد که در زمان معاصر نظیر رسانه ای صوتی و تصویری ، شبکه های مختلف رادیوئی و ماهواره ای و ، سایت های اینترنتی ، اعزام مبلغ و ...امکان پذیر است به گونه ای که سایر افراد جهان قابلیت دسترسی به آموزه های اسلامی را داشته باشند ، دیگر جهاد ابتدائی مشروعیت ندارد . بر این اساس برخورد و مقابله با دشمن، تنها منحصر در راهکارهای نظامی نیست، بلکه علاوه بر آن راهکارهای دیگری نظیر اقدامات سیاسی، فرهنگی و ... مورد اهتمام می باشد. و این واقعیتی است که از سیره مبارزاتی پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) به خوبی نمایان است. به عنوان نمونه ، پیامبر اکرم(ص) و امام علی(ع) در برخورد با دشمنان علاوه بر راهکارهای نظامی بر اقدامات سیاسی و فرهنگی و ... نیز تأکید داشتند و حتی در مقاطع زیادی اولویت را به آنها می دادند.اصولا، ترجیح مبارزه سیاسی و فرهنگی بر مبارزه مسلحانه، یکی از ویژگی های متمایز کننده جریانات شیعی نسبت به دیگر گرایش های استعماری در جهان اسلام است. که این کاملا با تعالیم و آموزه های اسلامی هماهنگ است. چنانکه یکی از اندیشمندان اسلامی در این زمینه می گوید: «جهاد از دیدگاه پیامبر(ص) در شرایطی آخرین راه حل دیپلماسی است که همه راههای صلح شرافتمندانه و مسالمت آمیز عاقلانه بسته شده باشد و این شیوه در دیپلماسی منطبق با قاعده عقلانی دفع افسد به فاسد است، به این معنی که وقتی شرایط بدتری در انتظار است آن را با تحمل ضرر و خسارت کمتری دور می کنیم...» (ر.ک: فقه سیاسی حقوق تعهدات بین المللی و دیپلماسی در اسلام، عباسعلی عمید زنجانی، انتشارات سمت، 1379، ص 365)از سوی دیگر علاوه بر اینکه نباید از حساسیت هاى حقیقت جویى انسان ها، کاست و دائماً درباره ى حقانیت اسلام تبلیغ شود؛ در عین حال به زندگى مسالمت آمیز و روابط عادلانه و انسانى، سفارش فراوان شده است و از هر گونه ظلم و تجاوز و نقض حقوق دیگران، مسلمانان را برحذر داشته است. البته گاهی مواقع نیز محدودیت ها و موانعی پیش می آید که نمی توان به حکم وجوب جهاد ابتدائی یا دفاعی در موارد لازم عمل نمود که برخی از این محدودیت ها و موانع عبارتند از:1. فقدان قدرت و امکانات کافی دولت اسلامی؛2. فقدان اتحاد کشورهای اسلامی؛3. مشکلات نظام بین الملل؛بنا براین ؛ جهاد و مبارزه نظامی با دشمن فی نفسه اصالت نداشته و تنها به عنوان راهکاری اضطراری در مواقعی که سایر راهکارهای غیرنظامی پاسخ گو نباشد. مشروع می باشد، از این رو در تشخیص و شناسایی موارد جواز جهاد و مبارزه نظامی باید کاملا شرایط، مقتضیات زمان و مکان، نتایج حاصله از سایر راهکارهای غیرنظامی و میزان بازدهی و موفقیت آنان و ...، بررسی و سپس به صورت منطقی و کارشناسی، تصمیم گیری و بهترین راهکار، انتخاب شود. مجموعه عوامل فوق سبب می شود تا جمهوری اسلامی ایران در شرایط فعلی ضمن استفاده از راهکارهای فرهنگی ، سیاسی و دیپلماسی موجود برای تبلیغ اسلام ، در برخی موارد نیز نظیر هجوم بیگانگان به کشورهای اسلامی ، به دلیل محدودیت ها و موانع بین المللی سیاست خویشتن داری همراه با حساسیت را دنبال نماید. و الا بر اساس حقوق بین الملل اسلامی و حتی بر اساس برخی دیدگاه ها در حقوق بین الملل معاصر، در شرایط فعلی و با توجه به اقدامات خصمانه آمریکا بر علیه ایران و سایر کشورهای اسلامی این حق برای نظام اسلامی ایران محفوظ است که به عنوان دفاع پیشگیرانه به سلطه طلبی های آمریکا، پاسخ قاطع و دندان شکن دهد. و قطعاً در صورتی که مصالح جامعه اسلامی و جهان تشیع اقتضاء نماید از جهاد به عنوان آخرین وسیله برای بیرون راندن متجاوزین و کسب حقوق قانونی مسلمانان و شیعیان استفاده خواهد شد.براى آگاهى بیشتر ر.ک: 1- مرتضى مطهرى، جهاد 2- ابوافضل شکورى، فقه سیاسى اسلام، ص 430 3- دکتر محمد رضا ضیائى بیگدلى، اسلام و حقوق بین الملل، ص 117 4- سید صادق حقیقت، مسؤولیت هاى فرا ملى در سیاست خارجى دولت اسلامى، 295 5- جعفر سبحانى، پیامبر در میدان نبرد، مجله درسهایى از مکتب اسلام، شماره 10، سال ششم 6- مجید خدورى، جنگ و صلح در قانون اسلام، ص 196 7- جلال الدین فارسى، حقوق بین الملل اسلامى 8- محمد دشتى، امام على(ع) و امور نظامى .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه