اگر ملائکه در اعمال خود اجبار دارند و فقط راه اطاعت را باید طی کنند و هیچ گونه اختیاری ندارند، چرا عنوان می شود که بعضی از ملائکه در اجرای دستور الهی تعلل کردند؟ و چرا بعضی از ملائکه بیشتر به خداوند تقرب دارند و برخی از ملائکه مانند فطرس مجازات می شوند؟ در صورتی که تقرب یا مواخده و تنبیه برای موجوداتی وجهه عقلانی دارد که صاحب اختیار باشند

ملائکه موجوداتی هستند که شهوت و غضب ندارند و مرتکب گناه نمی­شوند. حضرت علی علیه السلام در بیان ویژگی های ملائکه می­فرماید: «خداوند ملائکه را خلق کرد و آنها را در آسمان­ها مسکن داد، در آنها سستی نیست، غفلت نیست، معصیت نمی­کنند و از همه موجودات به خداوند آگاه­تر و از همه به او نزدیک­تر و خداترس تر هستند، اطاعتشان از خدا از همه بیشتر است، نه خواب به دیدگان آنها راه می­یابد و نه دچار سهو و نسیان می­شوند و بدن­هایشان سست نمی­شود.» [1] از این بیان نورانی حضرت، بخوبی روشن می­شود که گناه نکردن ملائکه به خاطر این است که اساسا میل و کششی در وجودشان به سوی گناه نیست، نه اینکه مجبور به ترک گناه و انجام عبادت باشند. زیرا اجبار در جایی معنا دارد که کسی را وادار نمایند بر خلاف خواسته و میل خود، کاری را انجام دهد یا ترک کند و در ملائکه اینطور نیست. مرحوم علامه محمد تقی جعفری «ره» در این­باره در شرح کلام حضرت علی علیه السلام ( فَهُم اُسَراء ایمان ، یعنی آنها اسیران ایمانند) می­فرماید: «به جهت فهم و درک عالی که فرشتگان درباره ضرورت و عظمت ایمان دارند، به قدری اشتیاق و علاقه آنان به ایمان شدید است که شبیه اسیر و وابسته به ایمان می­باشند.» [2] حضرت علی علیه السلام درباره اشتیاق آنان به طاعت و بندگی حق می­فرماید: «اشتیاق ایشان به طاعت و بندگی حق به خاطر علاقه­ای است که در دل های آنان است و موارد آن عبارت است از امیدواری به رحمت و ترس از عذاب او.» [3] اما همه ملائکه در یک سطح و درجه نیستند، بلکه دارای مراتبی هستند. قرآن مجید می­فرماید: « وَ ما مِنّا إِلاّ لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ » [4] یعنی و هیچ یک از ما نیست جز آنکه مقام معلومی دارد. بعضی از آنها مانند جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و عزرائیل، از ملائکه مقرب درگاه الهی هستند و درجات­شان بسیار عالی است که حکما و فلاسفه از آنها به عنوان «رؤوس الملائکه» تعبیر می­کنند و بعضی دیگر در درجات پائین­تری قرار دارند و هر یک وظیفه خاصی برعهده دارند. حضرت علی علیه السلام درجات و وظایف ملائکه را اینطور بیان می­کند: «بعضی از آنها امین وحی پروردگار به سوی پیامبران هستند و برخی نگهبانان بندگان خدا و برخی دربان بهشت اویند...» [5] اما روایاتی که درباره تخلف بعضی از ملائکه از فرمان الهی و احیانا تنبیه و مجازات آنها وارد شده است، نظیر روایت «فطرس»، چندان مسلم نیست و همه علما اسلام چنین روایاتی را نپذیرفته­اند. آیت الله جوادی آملی «مدظله» می­فرماید: «جریان فطرس به اثبات نیاز دارد، زیرا فطرس واژه­ای یونانی است و در دعای سوم شعبان هم فرشته خوانده نشده است. بلکه به این صورت آمده « و عاذ فطرس بمهده » یعنی «فطرس به گهواره امام حسین علیه السلام پناه برد» از سوی دیگر سند این دعا هم باید تحقیق شود و میزان اعتبارش بدست آید...» [6] علامه طباطبایی «ره» منکر معصیت فرشتگان و تنبیه آنها می­شود، ایشان می­فرماید: «روایت عصیان فطرس، با آیه شریفه « عِبادٌ مُکْرَمُونَ » [7] و آیه « لا یَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ » [8]   یعنی آنها دستورات الهی را معصیت نمی کنند و آنچه را که امر شده اند انجام می دهند، منافات دارد.» بنابراین ایشان در منافات بین آیات قرآن و روایات، روایات را نمی پذیرند و عصیان فرشتگان را رد می کنند.      از سوی دیگر علمای شیعه با فرض صحت چنین روایاتی، احتمالاتی را مطرح کرده اند: 1- بعضی از مفسرین فرموده­اند: مجازات و تنبیه «ملائکه» در اثر «ترک اَولی» بوده است نه گناه و معصیت. منظور از ترک اولی، این است که آنها در اجرای دستورات الهی عملی را که دارای اولویت بیشتری بوده رها کرده­اند و به سوی عمل کم اولویت تر رفته­اند یا انجام عمل را در وقتی و شرایطی که اولویت بیشتری داشته است، رها کرده و در شرایط و وقت دیگری به جا آورده­اند و به همین جهت مجازات و تنبیه شده­اند. [9] 2- شهید مطهری، برای حل مشکل عصیان و تنبیه فرشتگان، احتمال داده­اند که این قبیل روایات مربوط به دسته­ای از ملائکه باشد که شبیه به انسان هستند. ایشان می­فرماید: «بعضی از ملائکه را در اخبار و احادیث «ملائکه ذمی» می­گویند، آنها موجوداتی هستند نامرئی، اما شاید خیلی به انسان شبیه­اند. یعنی تکلیف می­پذیرند و احیانا تمرد می­کنند. حقیقت اینها بر ما روشن نیست...حتی در بعضی از اخبار آمده است که بعضی از ملائکه از عنصرهای این عالم آفریده شده اند.» [10] 3- آیت الله جوادی می­فرمایند: «چنانچه درستی سند و فرشته بودن فطرس، هر دو اثبات شود، این امر با آیه « لا یَعْصُونَ اللّهَ » [11] منافاتی ندارد. زیرا فرشتگان یکسان نمی­باشند، فرشتگان حامل عرض و حامل وحی، مقامی والا دارند، « وَ ما مِنّا إِلاّ لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ » [12] . فرشتگان حامل وحی معصوم می­باشند و تکامل هم ندارند و دلیلی نداریم که تمام فرشته­ها از یک سنخ باشند و فرشته­ای همانند انسان که دارای نفس مستکمله باشد، نداشته باشیم. پس امکان دارد که فطرس از فرشتگان زمینی به شمار آید و با فرشتگان آسمانی یا اخروی تفاوت داشته باشد.» [13] با توجه به آنچه در کلام حضرت علی علیه السلام در توصیف و ویژگی های فرشتگان بیان شد، اگر این کلام را وصف «فرشته بما هو فرشته» گرفتیم و گفتیم حضرت در بیان توصیف تمام فرشته­ها می­باشد، در این صورت باید نازل ترین درجه فرشتگان هم دارای آن ویژگی­ها باشند و لذا معصیت در حق آنها تصور ندارد، مگر به نحو ترک اولی و گناه منزلتی [14] و اما اگر گفتیم که حضرت در بیان توصیف فرشتگان خاصی بوده است و شاهد ما روایات دیگر این باب است، باید به یکی از دو توجیهی که در بالا بدان اشاره شد، روی بیاوریم. بهر حال چون فرشتگان موجوداتی غیر مادی هستند، شناخت و آگاهی دقیق از آنها، تنها از راه آیات و روایات ممکن است و به هر روایتی نیز نمی توان تمسک کرد. بلکه باید روایات از نظر سند و دلالت کاملا مورد اعتماد باشند و تا به چنین روایتی دست نیافتیم، مرجع ما تنها آیات قرآن است.  آنها گفتند: «خداوند رحمان فرزندی برای خود انتخاب کرده است»! او منزه است (از این عیب و نقص)؛ آنها [= فرشتگان‏] بندگان شایسته اویند.  ای کسانی که ایمان آورده‏اید خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسانها و سنگهاست نگه دارید؛ آتشی که فرشتگانی بر آن گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی‏کنند و آنچه را فرمان داده شده‏اند (به طور کامل) اجرا می‏نمایند!  ای کسانی که ایمان آورده‏اید خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسانها و سنگهاست نگه دارید؛ آتشی که فرشتگانی بر آن گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی‏کنند و آنچه را فرمان داده شده‏اند (به طور کامل) اجرا می‏نمایند! .

پایگاه اطلاع رسانی حوزه

مرجع:

ایجاد شده در 1401/04/17

لینک کوتاه