چرا طلبه‌ها لباس ۱۴۰۰ سال پیش را می‌پوشند در حالی که آن لباس متداول آن زمان بوده اما امروزه آنان را به عنوان قشری جداگانه معرفی می‌کند؟ آیا این نوعی خودنمایی نبوده و لباس شهرت به‌حساب نمی‌آید؟

به طور کلی می‌توان فلسفه لباس روحانیت را از جهات زیر بررسی نمود[ اقتباس و تلخیص از: لباس روحانیت؛ چراها و بایدها، محمد عالم‌زاده نوری.]:  1. اعلام آمادگی  این لباس که لباس عالمان دین است، برای ابلاغ پیام دین، دفاع از وحی و ایفای وظیفه سترگ تعلیم و تربیت، زمینه مناسبی پدید می آورد همان‌طور که پزشک و پلیس هر کدام با استفاده از نماد ویژه ای هویت صنفی و نوع خدمات اجتماعی خود را اعلام می کنند. روحانیت نیز با این لباس هویت و حضور خود را ابراز می دارد. به‌خوبی روشن است که این اعلام هویت، مصداق تظاهر و خودنمایی مذموم نیست. خودنمایی آن هنگام مذموم است که به هدف جلب توجه، فخرفروشی یا اثبات بزرگی خود یا تحقیر دیگران صورت پذیرد اما اگر به هدف نمایاندن توانایی خود و اعلام آمادگی برای انجام وظیفه باشد یک ضرورت اجتماعی به‌شمار می رود. در این صورت آنچه اصالت و اهمیت دارد، انجام وظیفه است و این نمایاندن مقدمه آن است. پزشک با معالجه بیمار، آهنگر با ساختن در و پنجره و عالم دین با بیان و قلم، قابلیت های خود را اثبات می کنند و خود را در معرض مراجعه دیگران قرار می دهند. به یقین اگر این سه در باطن خویش به‌دنبال کسب شهرت و محبوبیت و اعتبار باشند، در فرهنگ اخلاقی اسلام محکوم و از رشد و تعالی معنوی محروم می گردند؛ اما اگر به دنبال ایفای نقش اجتماعی و انجام وظیفه باشند، هر سه مأجور و محترم‌اند. نظیر راننده تاکسی که با رنگ مشخص اتومبیل خود هیچ‌گاه در صدد فخرفروشی و خودنمایی نیست. اگر پیامبران به بهانه پرهیز از تظاهر، پیام خدا را منتقل نمی کردند، عالمان دین نیز در گوشه انزوا خاموش می نشستند، نه می گفتند و نه می نوشتند و نه در مقابل اندیشه های باطل برمی آشفتند و از نمایاندن توان علمی دین و بهره خود طفره می رفتند، امروز چه مقدار از ارزش ها و اصالت ها به ما منتقل می شد؟ پیامبر اکرم? فرمودند: «اذا ظَهَرت البِدَعُ فی اُمّتی فَلیظهِر العالمُ عِلمَه فَمَن لَم یفعَل فَعَلیهِ لَعنة اللَّه»[ الکافی، ج 1، ص 135.]؛ «هنگامی که بدعت در امت من آشکار شد عالم باید علم خود را آشکار نماید و هر کس چنین نکند لعنت خدا بر او باد!». پس عنوان «خودنمایی» همیشه مذموم نیست بلکه گاهی عبادت و گاهی هم واجب است. چنانچه کلمه «مبارزه» از ماده «بروز» گرفته شده و به‌معنای ابراز وجود و نشان دادن توان خود در صحنه نبرد است. لباس روحانیت، لباس مبارزه است. لباس ابراز هویت صنفی و اعلام آمادگی برای انجام بخشی از خدمات اجتماعی است. لباس حمایت از ارزش های دینی، دفاع از مکتب تشیع و پاسداری از رسالت انبیا است.  2. تداعی ارزش ها  این لباس به‌جهت پیوندی که با دین یافته، تداعی کننده دعوت انبیا به خدا، قیامت، وحی و آسمان است و این «تداعی» ارزش فراوان دارد. آدمی که باید در منزل دنیا مقدمات سعادت ابدی خود را به دست آورد به جهت دل مشغولی به شهوات و آرزوها، از وظایف الهی خود غافل می شود. داروی این غفلت، تذکر و توجه است و نمادهایی مانند لباس، اندکی در غفلت زدایی و ایجاد حالت «توجه» تأثیر دارند. بسیاری از روحانیان به جهت ارج نهادن به حرمت و قداست این لباس جز با طهارت کامل (وضو) و ذکر نام خدا این لباس را به تن نمی کنند و دائماً به مسئولیت سنگینی که این نماد بر دوش آنها می نهد توجه دارند و تقیدات رفتاری و توجهات معنوی ارزشمندی بر ایشان پدید می آید. این توجهات علاوه بر صاحب لباس برای سایر مردم نیز حاصل می شود. آیت الله حسن زاده آملی می فرمودند: «در ایام کشف حجاب که پوشیدن لباس بلند- جز برای عده ای از علمای بزرگ و مجتهدان با سابقه- ممنوع اعلام شده بود و مأموران دولت رضاخان لباس روحانیت را به زور از تن طالبان علوم دین بیرون می کردند، یکی از علمای بزرگ،[ مقصود ایشان آیت الله شیخ محمد علی شاه آبادی در تهران بوده است. ] خود را موظف کرده بود که روزانه یکی دو ساعت در بازار شهر حضور یابد و قدم بزند. ایشان می فرمودند می خواهم با این عمل از فراموش شدن دین و روحانیت جلوگیری کنم.» این ماجرا نشان می دهد که عالمان دین به نقش مؤثر نشانه ها در تبلیغ دین به خوبی آگاه بوده و از سر آگاهی از نمادها، پاسداری و بهره برداری می کرده اند. علاوه بر این، این لباس به جهت همراهی مستمر تاریخی با شخصیت های بزرگ جهان اسلام، بندگان شایسته خدا، دانشمندان بصیر، فقیهان نامدار، عارفان متأله، عالمان روشن‌گر و مبارزان نستوه، تداعی کننده یاد همه آن رادمردان است و راهی را که آنها پیمودند و ارزش هایی را که با جان و دل برگزیدند در دل‌ها شعله‌ور می سازد. این لباس پژواک حماسه ها و مجاهدت های روحانیت شیعه در قرن های متوالی تاریخ است. این لباس به‌نوعی احیاگر چهره علم و تقوا و استقامت مردان خداست.  3. اعلام حضور اندیشه اصیل دینی  این لباس اعلام موجودیت فرهنگ دینی در جامعه و نشانه ای از حیات و حضور اندیشه اصیل حوزه های شیعی است. هرچه تعداد روحانی در جامعه ای بیشتر باشد، هویت روحانی در نظر آنان موجه تر و دارای رسمیت بیشتر است.  4. تصریح به آرمان ها  لباس روحانیت لباس حضور اجتماعی است، لباس اعلام وفاداری نسبت به یک مکتب است. روحانی با لباس خود همانند سرباز آماده برای دفاع از آیین و اندیشه تشیع به‌شمار می رود. داشتن این لباس برای واجدین شرایط بدون شک موجب تقویت جبهه حق و نگرانی و عصبانیت دشمنان اسلام است و به همین جهت مانند همه اعمالی که به غیظ کفار می انجامد عبادت به‌شمار می رود. (((وَلاَ یَطَؤُونَ مَوْطِئًا یَغِیظُ الْکُفَّارَ وَلاَ یَنَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَّیْلًا إِلاَّ کُتِبَ لَهُم بِهِ عَمَلٌ صَالِحٌ))).[ توبه (9)، آیه 120.] پیامبر اکرم? بر این نکته تأکید می ورزیدند که دشمن در مواجهه اول با جبهه مسلمین باید مرعوب قدرت و هیبت و کثرت آنان باشد. به همین جهت پیرمردان ریش سپید را به رنگ زدن محاسنشان امر فرمودند تا دشمن به ضعف آنها پی نبرد و به حمله و هجوم طمع نکند.[ مجموعه آثار شهید مطهری، ج 21، ص 162.(اسلام و مقتضیات زمان)] آیا شایسته است ما در جایی که این همه نیروی آماده به خدمت در اختیار داریم نیروی دین و اقتدار خود را ننمایانیم؟! راز مخالفت دشمنان با این لباس و سایر نمادهای منسوب به دین که در قالب مقاله و توهین و تهدید و طنز و کاریکاتور و... ابراز می شود در همین نکته نهفته است.  5. القای ناخودآگاه حقانیت  جمعیت فراوان طلبه در یک منطقه به خودی خود، استدلالی نامرئی برای حقانیت این مسیر است. صورت مرئی این استدلال که در نهاد ناآگاه انسان حضور می یابد چنین است: «اگر انتخاب این راه ناحق بود، این همه جمعیت به آن تمایل نمی یافتند و پدران و مادران و نزدیکان به آن رضایت نمی دادند». «حقانیت» گرچه نتیجه منطقی این استدلال نیست اما توده مردم تحت تأثیر ضمیر ناخودآگاه خود، چنین برداشتی می کنند.[ رک: المیزان، ج 6، بحث اخلاقی ادب. البته هیچگاه کمیت را نمی‌توان دلیل بر حقانیت یا عدم حقانیت دانست اما در مردم شناسی دینی ویژگی‌هایی برای توده عوام شمرده می‌شود که یکی از آنها کمیت گرایی است و دستورات دین برای تربیت عمومی براساس پذیرش این ویژگی‌ها تنظیم و تشریع شده است.] مشابه این فرایند در داستان کشف حجاب رخ داد. بانوان ایرانی که قرن ها پوشش مقدس چادر را برگزیده و به آن افتخار می نمودند با بخشنامه و تهدید و اسلحه، دست از آن نکشیدند. به طور معمول هرچه تعداد یک پدیده نادرتر باشد، زمینه به حاشیه راندن و طرد آن بیشتر است و هرچه فراوان تر شود، در نظر مردمان پایدارتر جلوه می‌کند و حذف آن سخت‌تر می‌شود.  6. گزارشی از اهمیت دین  تعداد فراوان روحانی براساس آمار، نمایانگر حساسیت ها، علاقه ها، آرزوها و باورهای نوع مردم است و اهمیت و عظمتی که دین در نظر مردم داشته به صورت استقبال از «نهاد منسوب به دین» ظهور می یابد و این استقبال به دو صورت موجب اهمیت مضاعف دین می شود؛ یکی این‌که با تأمین نیروی انسانی بیشتر، رسالت های روحانیت بهتر انجام می پذیرد؛ دوم تشویق دیگران به سوی ارزش‌های دینی.  7. تبلیغ غیرمستقیم  اگر ارتباط روحانی با مردم ارتباط موفقی باشد و به جلب اعتماد آنها بینجامد علاوه بر بهره های تبلیغی مستقیمی که از سخن او به مردم انتقال می یابد، اثر مهم دیگری نیز دارد و آن خوش‌بینی به دین و دفع شایعات بی اساس درباره دین‌داران است. این بهره غیرمستقیم از انبوه مطالبی که مبلّغ تلاش می کند به ذهن مخاطب خود سرازیر کند به مراتب ارزشمندتر است.  8. قداست لباس  از مجموع شواهد روایی می توان استفاده کرد که این لباس علاوه بر بهره های اجتماعی از ارزش و قداست نیز برخوردار است. کسانی که در خواب یا بیداری به محضر امام عصر(علیه السلام) و دیگر ائمه(علیهم السلام) مشرف شده اند آن بزرگان را با عمامه و در کسوت روحانی دیده اند. از امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) نقل شده است: «عمّمنی رسول اللّه صلوات اللّه علیه یوم غدیر خم بعمامة سدل طرفها على منکبی و قال: هذه العمامة حاجزة بین المسلمین و المشرکین» [ شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار(علیهم السلام) ؛ ج 1 ؛ ص321.]؛ «رسول خدا? در روز غدیر عمامه‌ای را بر سر من گذاشت که یک طرف آن را روی شانه ام آویخت و فرمود این عمامه وجه تمایز مسلمین از مشرکین است». به طور کلی هیأت عمومی این لباس در همان نگاه اول زیبایی همراه با سنگینی، عظمت و قداست را می نمایاند و نوعی دلالت نمادین بر مقام بندگی دارد. یکی از اندیشمندان در این باره می نویسد: «مسئله لباس ابداً یک امر سطحی و بی اهمیت نیست. مسلمین با توجه و تکیه ای که در طول قرن ها بر تعالیم شریعت در باب متانت و سادگی داشته اند، و نیز با عنایت به سرمشق های مستقیم پیامبر اکرم ? و اهل بیت ایشان، لازم است به نوع پوشش و مدل آن دقت داشته باشند. به‌طوری که علاوه بر حفظ هویت دینی و ملی خود، آراستگی، زیبایی و متانت نیز رعایت گردد.[ ر.ک: جوان مسلمان و دنیای متجدد، ص 162.] .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه