تفاوت نظام اخلاقي اسلام با ساير نظامهاي اخلاقي در چيست؟

اسلام به عنوان آخرين دين الهي كه خاتم اديان مي‎باشد، پاسخگوي نيازهاي حياتي و اساسي انسان مي‎باشد و در راستاي اين هدف براي اخلاق و چگونگي رفتارهاي انسان، برنامه‎ها و توصيه‎هاي خاص خود را ارائه نموده است. از اين رو، اگر در صدد تعريف دين از منظر اسلامي برآييم بايد اخلاق را يكي از بخش‎هاي بسيار مهم آن به حساب آوريم. از منظر اسلامي،‌اخلاق جزيي از دين به حساب مي‎آيد و از چنان اهميت رفيعي برخوردار است كه پيامبر گرامي اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ در اين باره فرموده‎اند كه من براي تكميل نمودن مكارم و فضايل اخلاقي مبعوث گرديده‎ام. ليكن از آنجا كه اخلاق و مسايل اخلاقي يكي از مهمترين مسايل فكري همه انسانها در همة زمانها بوده است، بحث از اخلاق سابقة بسيار ديرينه‎اي داشته و در اين ميان برخي نيز با نظام سازي ديدگاههاي خود در صدد ارائه مكتب اخلاقي خاصي برآمده‎اند. از اين طريق مكاتب اخلاقي فراواني پديد آمده‎اند كه بررسي كامل نظريه‎هاي موجود در اين رابطه و مقايسة آن با مكتب اخلاقي اسلام كار بسيار وسيع و پردامنه‎اي است كه پژوهشي گسترده و عميق را مي‎طلبد. از طرف ديگر تمام جوانب و دقت‎هاي نظام اخلاقي اسلام نيز به اين سهولت قابل بررسي نبوده و زمان و تلاش طولاني و پيوسته‎اي را مي‎طلبد. از جمله اينكه بايد اصول و مباني معرفت شناختي، هستي شناختي و انسان شناختي اخلاق اسلامي و اهداف اخلاق اسلامي مورد تأمل و تحقيق عميقي قرار گيرد و براي يافتن پاسخ مناسبي به پرسش مذكور تفاوت‎هاي آن با ساير مكاتب نيز بررسي شود. ما در اينجا تنها به بيان برخي خصوصيات و ويژگي‎هاي نظام اخلاقي اسلامي مي‎پردازيم كه در مجموع مزيت و برتري آن را بر ساير مكاتب اخلاقي نشان مي‎دهد:1ـ جهان بيني توحيدي و نظام اخلاقي اسلاميكي از اموري كه موجب اختلاف ديدگاه‎هاي اخلاقي گرديده است، ‌چگونگي نگريستن آنها به مقولاتي همچون هستي و انسان مي‎باشد و در اين ميان دو ديدگاه متفاوت مادي و الهي وجود دارد. هر يك از اينها ملاك خاصي براي سعادت انسان، مطرح نموده و رفتارهاي اخلاقي ويژه‎اي را توصيه مي‎نمايند. گرايش غالب در مكاتب اخلاقي مغرب زمين ارائه نظامي اخلاقي با نگاهي مادي به هستي و انسان مي‎باشد. براين اساس يكي از ويژگي‎هاي بسيار مهم نظام اخلاق اسلام داشتن بينش توحيدي نسبت به هستي است. و اسلام با اين نوع نگرش، نظام اخلاقي خود را بر دو اصل توجه انسان به مبدأ آفرينش و معاد مبتني مي‎سازد. قرآن كريم كه حيات آدمي را نامحدود، و سهم اصلي زندگي انسان را به بعد از مرگ مربوط مي‎داند مصداق سعادت و فلاح را در ارتباط با حيات اخروي بازشناسي مي‎كند. مادّه سعادت كه فقط يك بار در قرآن آمده است بر سعادت اخروي تطبيق شده است.[1]2ـ ايمان و عمل صالح، راه رسيدن به سعادت از ديدگاه اسلاميكي از پرسشهايي كه موجب پيدايش اختلاف‎هاي فراواني در مكاتب اخلاقي گرديده، اين است كه چه چيزي ما را به سعادت مي‎رساند؟ نظام اخلاقي اسلام نيز در اين زمينه ديدگاه خاص خود را دارد. در ديدگاه اسلام خداوند به عنوان غنيّ مطلق و انسان به عنوان موجودي وابسته و نيازمند به او معرفي مي‎گردد «يا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ» (فاطر/15). براساس اين بينش كه انسان را فقر محض نسبت به خداوند مي‎داند، رابطة عبوديت و ربوبيّت ميان انسان و خداوند برقرار مي‎گردد؛ انسان با حالت فروتني كامل، و بدون هيچ گونه اعتراضي بايد در برابر اوامر و نواهي خداوند تسليم محض باشد.گفتني است كه امر و نهي الهي نيز تابع مصالح و مفاسد است و مصالح و مفاسد نيز صرف نظر از اوامر و نواهي خداوند، داراي واقعيت مي‎باشند. بنابراين از آيات فراواني از قرآن كريم مي‎توان چنين استفاده نمود كه شرط لازم و كافي در رسيدن به سعادت حقيقي برخورداري از ايمان و عمل صالح است. درحقيقت ايمان خود يك عمل قلبي است كه در صورت فراهم بودن شرايط مستلزم عمل صالح نيز مي‎باشد. از اين رو ايمان با علم و عقيده فرق مي‎كند و خود بعنوان يك عمل اختياري در دايرة اخلاق قرار مي‎گيرد و لذا جا دارد كه از انگيزة آن نيز سؤال شود که آيا انگيزة ايمان علم و معرفت است، و يا نه، كسب كمال است.[2]3ـ نقش نيت و انگيزه در كار اخلاقي از نظر اسلاميكي ازتفاوت‎هاي اساسي مكتب اخلاقي اسلام با ساير نظريه‎هاي اخلاقي توجه به نقش نيّت در ارزش اخلاقي است.[3] از نظر اسلام، كاري ارزشمند است كه به انگيزة تحصيل رضايت و خشنودي خداوند صورت پذيرد. البته رضايت خداوند هم داراي مراتبي است؛ گاهي رضاي خداوند به اين لحاظ كه منشأ پاداش اخروي و يا نجات از عذاب الهي است، مورد توجه انسان قرار مي‎گيرد و گاهي مي‎تواند انگيزة انسان در كارهايش فقط رضايت خداوند باشد بدون آنكه توجهي به پاداش و كيفر داشته باشد. بنابراين نيّت و انگيزه در كارهاي اخلاقي از اين نظر نيز داراي مراتب و درجات مختلفي است. شخصي كه از چنان معرفتي نسبت به خداوند برخوردار شده است كه تمام اعمالش را فقط براي رضاي او انجام مي‎دهد، ارزشمندترين اعمال را انجام داده است. همچنين كسي كه به انگيزة كمال جويي نيز دست به اعمال اخلاقي پسنديده زده است، اعمال او مورد رضايت خداوند بوده و از ارزش اخلاقي برخوردار است.[4]4ـ اخلاق و كمال انسان از ديد اسلاممكتب اسلام بر اساس انسان شناسي خاص خود بر اين باور است كه، انسان موجودي است مركب از نفس (روح) و بدن. از نظر اسلام اين نفس و روح انسان است كه داراي اصالت مي‎باشد.[5] و از اين رو، كمال اخلاقي وي نيز در واقع تكامل يافتن بعد اصيل او كه همان بُعد روحاني و نفساني است مي‎باشد. ايمان نيز كه يك عمل قلبي اختياري است نقش مستقيم و بلاواسطه‎اي در كمال روح انسان دارد. همچنين نيّت و انگيزة عمل نيز ارتباط مستقيمي با كمال روحي انسان قرار دارد. بر اين اساس از نظر اسلام، رعايت اصول اخلاقي موجب كمال و تهذيب روح مي‎گردند و در حقيقت بين اعمال و رفتار انسان و كمال روح يا سقوط منزلت حقيقي روح انسان، يك رابطة عيني و واقعي وجود دارد.[6]معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:1ـ اخلاق در قرآن، (جلد 1ـ2)، محمد تقي مصباح يزدي، قم، انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، 1376.2ـ فلسفه اخلاق، مجتبي مصباح، قم، انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني.3ـ اخلاق اسلامي و مباني نظري آن، دكتر علي شيرواني، انتشارات درالفكر، قم 1379.4ـ فلسفه اخلاق با تقرير احمد حسين شريفي، محمد تقي مصباح يزدي، قم، انتشارات مؤسسه امام خميني.5ـ اسلام و چالش هاي کلي معاصر، اکبر اسد عليزاده، مرکز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما. .

سامانه پاسخگویی به سوالات و شبهات

مرجع:

ایجاد شده در 1400/12/28

لینک کوتاه