در مورد واقعه عاشورا، هر جایی که سخن از فرزندان امام علی (ع)به میان آمده است: اول امام حسین (ع) عنوان شده اند که شخص اصلی این واقعه می باشند بعد هم حضرت زینب (س) اما هیچ وقت تقریبا، از ام کلثوم سخنی نگفته اند و برای من همیشه سوال بوده است که ام کلثوم چه نقشی داشته اند و می خواستم در مورد ایشان بیشتر بدانم و متاسفانه منبعی که بتوان در مورد ایشان مطالب بیشتری هم فهمید کمیاب می باشد لطفا اگر ممکن است در این باره توضیح دهید و در کتابی خوانده ام که دختر حضرت علی ام کلثوم به عقد عمر در آمده است آیا این صحت دارد؟-

نام امّ‌کلثوم همواره ، همراه با حادثه کربلا مطرح است . نام عاشورا و ام‌کلثوم ، همیشه همدیگر را تداعى مى‌کنند . ام‌کلثوم از نظر سنّ و فضیلت ، در ردیف دوم قرار دارد . زینب کبرى در میان دختران حضرت على ( ع ) ، مقام اول را دارد و مقام دوم از آنِ ام‌کلثوم است ( السیده زینب ، على محمد على دخیل ، ترجمه آدینه وند ، ص 22 ) . ام‌کلثوم در سال ششم هجرى به دنیا آمد ( السیده زینب ، على محمد على دخیل ، ترجمه آدینه وند ، ص 9 ) . او را زینب صغرى مى‌گویند ( منتهى‌الامال ، ج 1 ، ص 351 ، چاپ هجرت ) . ام‌کلثوم در سال 61 هجرى قمرى به کربلا آمد و در کربلا ، روز عاشورا اسیر شد . او در مدت اسیرى ، بارها سخنرانى کرد و در آن سخنرانى‌ها به افشاگرى حکومت امویان پرداخت . در کوفه پس از سخنرانى او ، همه‌ى مردم گریستند و حتى زنانِ حاضر در آن اجتماع ، موهاىِ سر خود را پریشان کردند ، خاک بر سر ریختند و سیلى به صورت زدند ( بحارالانوار ، ج 45 ، ص 112 ) . و همین ام‌کلثوم بود که خرماها را از دست کودکان آل محمد گرفت و گفت که اى مردم کوفه زکات بر ما حرام است . ام‌کلثوم ، در شام وفات کرد و قبرش در قبرستان « باب‌الصغیر » است ( تاریخ و اماکن زیارتى و سیاحتى سوریه ، اصغر قائدان ، ص 135 ، چاپ سوم ، نشر مشعر ، 1380 هجرى شمسى ) ( بحارالانوار ، ج 45 ، ص 114 ) امام على ( ع ) چهار دختر داشت که همه کنیه ام کلثوم داشتند : 1 - ام کلثوم , دختر حضرت فاطمه ( س ) , ( المجدى فى انساب الطالبین , ص 11 و 17 - اصیلى , ص 56 - تاریخ طبرى , ج , 4 ص 118 - اعلام الورى , ص 203 ) . نام او را برخى رقیه کبرى , ( المجدى , ص 11 و 17 ) . و برخى زینب صغرى نوشته اند , ( تاریخ طبرى , ج , 4 ص 118 ) . 2 - ام کلثوم , که نامش نفیسه , مادرش ام سعید ثقفى , ( مناقب , ج , 3 ص 350 ) یا کنیز بود , ( اصیلى , ص 60 - انساب الاشراف , ج , 2 ص , 415 تصحیح محمودى ) . وى نخست همسر عبدالله اصغر عقیل و سپس همسر کثیر پسر عباس بن عبدالمطلب و بعد از آن همسر پسر دیگر عباس شد , ( اصیلى , ص 60 - المجدى , ص 11 - اعلام الورى , ص 240 - مقتل امیرالمؤمنین , ص 123 ) . 3 - ام کلثوم صغرى , مادرش کنیز بود و پیش از بلوغ درگذشت , ( اصیلى , ص 58 ) . 4 - ام کلثوم صغرى , نامش رقیه و مادرش کنیز , ( اعلام الورى , ص 204 - المجدى , ص 11 و 18 - انساب الاشراف , ج , 2 ص , 414 تصحیح محمودى ) یا ام سعید ثقفى , ( مناقب , ج , 3 ص 350 - مقاتل الطالبین , ص 98 - تاریخ طبرى , ج , 4 ص 359 ) بود . وى همسر مسلم بن عقیل شد و از او دو پسر داشت که یکى از آنان ( ( عبدالله ) ) در کربلا شهید شد , ( المجدى , ص 11 و 18 ) . روایات تاریخى از همسر شدن ( ( ام کلثوم دختر حضرت فاطمه ( س ) با عمر بن خطاب خبر مى دهند . به نظر اینجانب این قضیه در تاریخ رخ داده وعمر با دختر امام على ازدواج کرده است . در میان منابع شیعه کتاب معتبر کافى , ( ج , 5 ص 346 و ج , 6 ص 115 ) اثر شیخ کلینى ( از امام صادق ) - تهذیب الاحکام , ( ج , 8 ص 161 و ج , 9 ص 362 ) نوشته شیخ طوسى ( از امام باقر ) ( این دو کتاب از کتب اربعه هستند ) , وسایل الشیعه , اثر شیخ حر عاملى , ( وسایل الشیعه , ج , 2 ص 811 ) و دیگر آثار شیعه چون کتاب هاى نسب شناسى و شرح حال , همه از ازدواج ام کلثوم و عمر خبر مى دهند . منابع معتبر اهل سنت نیز چون صحیح بخارى ( ج , 5 ص 36 ) - سنن دارمى ( ج , 2 ص 379 ) - مستدرک حاکم ( ج , 3 ص 142 و ج , 4 ص 346 ) ( برخى این حاکم را شیعه دانسته اند ) - سنن بیهقى ( ج , 7 ص 139 و ج , 7 ص 114 و ص 233 و ج , 4 ص 33 و 38 و ج , 7 ص 436 ) - انساب الاشراف ( ج , 2 ص 411 و , 412 تصحیح محمودى ) و . . . از این ازدواج خبر داده اند . همچنین منابع شیعه و سنى آورده اند که ام کلثوم دو فرزند به نام هاى زید و رقیه به دنیا آورد , ( انساب الاشراف , ج , 2 ص 411 - المجدى , ص 11 و 17 و 18 - اصیلى , ص 56 و 60 - عمده الطالب , ص 332 به بعد ) هر چند از هیچ یک از آن دو نسلى باقى نماند . زید به بزرگسالى رسید و در نزاعى که شبانه بین قبیله بنى عدى ( قبیله عمر ) در گرفت , میانجى گرى مى کرد که زخمى شد و چند روز بعد از دنیا رفت , ( انساب الاشراف , ج , 2 ص 411 ) . برخى منابع مرگ زید و مادرش را در یک روز و در سال 52 هجرى دانسته اند , ( تهذیب الاحکام , ج , 9 ص 362 - انساب الاشراف , ج , 2 ص 411 ) . حال عمر ابن خطاب چه نسبتى با حضرت على داشته است ؟ نسب عمر بن خطاب چنین است : عمر بن خطاب بن نفیل بن عبدالعزى بن ریاح بن عبدالله بن قرط بن رزاح بن عدى بن کعب بن لؤى . نسب حضرت على ( ع ) چنین است : على بن ابى طالب بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصى بن کلاب بن مره بن کعب بن لؤى ( تاریخ طبرى ، 8 جلدى ، ج 3 ، ص 267 - سفینه البحار ، حرف ع - سیره ابن هشام ، ج 1 ، ص 271 با کمى تفاوت ) . نسب عمر بن خطاب و على ( ع ) به کعب بن لؤى مى رسد . البته توجه داشته باشیم که خویشاوندى ، معیار فضیلت نیست و ابولهب با این که عموى بدون واسطه پیامبر اسلام ( ص ) است ولى مطرود درگاه خداوند است . اما این که على ( ع ) چرا دخترش را به ازدواج عمر درآورد ؟ در آن روزگار ازدواج مردى پیر با دخترى جوان کارى معمول بود . از طرف دیگر امام على پیشنهاد چنین ازدواجى نکرده بود . عمر بن خطاب براساس روایتى که مى گفت از پیامبر ( ص ) شنیده و مضمون آن این بود که : ( ( روز قیامت تمام پیوندهاى سببى ( ازدواجى ) بریده مى شود جز پیوند سببى من ) ) , ( انساب الاشراف , ج , 2 ص 411 - مستدرک حاکم , ج , 3 ص 142 - شرح الاخبار فى فضایل ائمه الاطهار ( اثر قاضى نعمان صاحب دعایم ) , ج , 2 ص 506 - ذخائر العقبى , ص 69 - بحار , ج , 25 ص 247 - اعلام الورى , ص 204 - المجدى , ص 17 ) اصرار داشت که با دختر امام على ( ع ) از حضرت فاطمه ( ع ) ازدواج کند . به این منظور چند بار و به اصرار از ام کلثوم خواستگارى کرد و هر بار امام على ( ع ) به بهانه کوچک بودن ام کلثوم خواسته عمر را رد کرد تا ان که کار به اجبار و تهدید کشید وعباس عموى امام على ( ع ) واسطه شد و این ازدواج صورت گرفت , ( کافى , ج , 5 ص 346 ) . چنین ازدواج هایى در صدر اسلام سابقه داشت و ازدواج زنان علوى با مردانى که به گونه اى با اهل بیت دشمن بوده یا دست کم شیعه نبوده اند بسیار است . از جمله ازدواج یکى از دختران حضرت على ( ع ) ( ام الحسن ) با عبدالله بن زبیر , ( المجدى , ص 18 - اصیلى , ص 59 - انساب الاشراف , ج , 2 ص 414 ) و ازدواج رمله کبرى , ( مقتل امیرالمؤمنین , ص 121 - جمهره انساب العرب , ص 87 ) با معاویه پسر مروان حکم و ازدواج سکینه دختر امام حسین ( ع ) با مصعب بن زبیر . از سوى دیگر امام حسن و امام حسین ( ع ) نیز با دختر طلحه مشهور ازدواج کرده اند . پیامبر ( ص ) نیز دو دختر خود را به عثمان بن عفان و یکى را به ابوالعاص ابن ربیع شوهر داد . روابط خانوادگى خاندان پیامبر ( ص ) با دیگران و حتى کسانى که دشمنى داشته اند منحصر به ام کلثوم دختر امام على ( ع ) نیست . در کتاب کافى درباره تزویج ام کلثوم چهار حدیث صحیح وارد شده و ما داورى خود را براساس این حدیث ها قرار مى دهیم : 1 - حضرت امام جعفر صادق ( ع ) گفت : وقتى که عمر بن خطاب به خواستگارى ام کلثوم رفت , حضرت على ( ع ) به او گفت : ام کلثوم کوچک است . عمر بن خطاب برگشت . عباس بن عبدالمطلب را دید و گفت : آیا من عیبى دارم ؟ عباس گفت : چه عیبى ؟ عمر بن خطاب گفت : براى خواستگارى نزد برادرزاده ات على رفتم و او جواب رد داد . به خدا سوگند چاه زمزم را پر مى کنم , همه احتراماتتان را نابود مى کنم و دوشاهد اقامه مى کنم که على دزدى کرده و دستش را مى برم . عباس نزد على ( ع ) آمد و ملاقات با عمر را به اطلاع آن حضرت رساند واز او درخواست کرد که امر ازدواج ام کلثوم را به من بسپار و حضرت على ( ع ) هم چنین کرد و عباس هم ام کلثوم را به همسرى عمر درآورد , ( فروع کافى , ج , 5 ص , 346 حدیث , 2 باب تزویج ام کلثوم , چاپ آخوندى , 1362 ) . 2 - زراره از حضرت امام صادق ( ع ) درباره تزویج ام کلثوم به عمر پرسید . حضرت امام صادق ( ع ) فرمود : ناموسى بود که از ما غصب کردند , ( همان , حدیث 1 ) . 3 - از حضرت امام صادق ( ع ) پرسیدند : اگر شوهر زنى بمیرد , باید در کجا عده وفات نگه دارد , در خانه شوهرش یا هر کجا بخواهد ؟ امام فرمود : هر کجا بخواهد . سپس امام فرمود : وقتى که عمر بن خطاب مرد , حضرت على نزد ام کلثوم رفت و او را به خانه خودش آورد , ( همان , ج , 6 ص , 115 حدیث 1 - تهذیب , ج , 8 ص 161 به نقل از کافى - استبصار , ج , 3 ص 352 ) . 4 - سلیمان بن خالد مى گوید : از امام صادق ( ع ) پرسیدم : زن شوهر مرده در کجا عده وفات نگه دارد ؟ امام فرمود : هر کجا که بخواهد . سپس فرمود : وقتى که عمر مرد , حضرت على ( ع ) ام کلثوم را به خانه خودش آورد , ( همان , حدیث 2 - تهذیب , ج , 8 ص 161 - استبصار , ج , 3 ص , 352 هر دو به نقل از کافى ) . از این چهار حدیث چند مطلب استفاده مى شود : 1 - حضرت على خواستگارى عمر را رد کرد . 2 - عمر , حضرت على را تهدید کرد . 3 - حضرت على در اثر آن تهدید و به خاطر رعایت مصالح تن به این کار داد ولى راضى نبود . 4 - متولى تزویج عباس بن عبدالمطلب بود نه خود حضرت على ( ع ) . 5 - ام کلثوم کوچک بود و هنوز در سنى نبود که شوهر کند . اما بنا بر تحقیق آیت الله العظمى مرعشى , ام کلثوم که با عمر بن خطاب ازدواج کرده است و از او صاحب فرزند شده است غیر از ام کلثوم معروف است که دختر فاطمه زهرا ( س ) و خواهر زینب کبرى ( س ) مى باشد . بلکه ربیبه حضرت على ( ع ) از اسما بنت عمیس بوده است . چنان که در نامه مورخه ربیع الاول 1407 با مهر و امضاى آیت الله مرعشى آمده است : ( ( ام کلثوم که با عمر ازدواج کرد ربیبه على ( ع ) بود . دختر اسما بنت عمیس از ابوبکر . او کودک بود و با ازدواج اسما با على ( ع ) پس از مرگ ابوبکر به خانه على آمد و بزرگ شد و با عمر ازدواج کرد او را همه جا ام کلثوم بنت على ( ع ) مى گفتند . او با پسرش زید بن عمر در زمان امام مجتبى فوت کردند . امام ( ع ) بر او و پسرش یک نماز میت خواند و همین دلیل بر جواز نماز بر دو میت در یک نماز شد . ام کلثوم دختر فاطمه ( س ) در کربلا با خواهرش بود و در شب یازدهم تا صبح مواظب اطفال امام حسین ( ع ) بود که خود دلیل دیگرى بر نفى ازدواج او با عمر است زیرا اگر زن عمر بود و فرزندى داشت در جریان کربلا منعکس مى شد , در اسارت کوفه و شام مطرح مى گشت , اصولا براى او حرمتى قائل مى شدند . مرحوم سید ناصر حسین معروف به ناصرالمله نجل صاحب کتاب عبقات الانوار , کتابى دارد در نفى این تزویج به نام افحام الاعدا و الخصوم فى نفى تزویج سیدتنا ام کلثوم . مرحوم بلاغى صاحب آلاءالرحمن نیز رساله مفصلى دارد در نفى این تزویج ) ) , ( حسنى , على اکبر , تاریخ تحلیلى و سیاسى اسلام , ج , 2 ص 57 - 60 ) . .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه