خوش اخلاقی تا کجا؟

آیا باید با همه افراد خوش اخلاق باشیم یا این امر استثنایی هم دارد؟ این سوال در زمینه حد و مرز خوش اخلاقی مطرح است. در پاسخ به این سوال نکته مهم و اساسی این است که ببینیم با خوش اخلاقی به چه کسی نیرو می دهیم، چه نیرویی منتقل می کنیم و در چه جهتی؟ اگر با یک فرد بدکردار و یا کافر خوش اخلاق باشیم چه اتفاقی می افتد؟ این انرژی  مثبتی که به او منتقل می کنیم چگونه کاربردی در وجود او خواهد داشت؟ آیا او را در جهت انجام خطای بیشتر تشویق می کند. تاییدی برای کردار ناشایسته او محسوب می شود و در حقیقت باعث انحراف بیشتر او می گردد و یا نه، باعث تنبه، بیداری، نجات و هدایت او خواهد بود. معیار انتخاب طرز برخورد با این گروه بسته به کارکرد و تاثیری است که اخلاق خوب می تواند در آنها ایجاد کند. به طور کلی و به عنوان اصل  اولیه، خوش اخلاقى در ارتباطات اجتماعى، خانوادگى و... یک اصل ضرورى و مفید است و در قرآن و روایات به آن دستور داده شده است و حتى المقدور نباید از این اصل اخلاقى عدول کرد. اما گاهى اوقات برخى موقعیت ها و شرایطى خاص ایجاب می کند. براى رعایت امر مهمترى از آن دست کشیده می شود از جمله آنجا که براى نهى از منکر یا امر به معروف لازم است کمی جدی تر با متخلف برخورد شود. به طور مثال گاهی با یک بار اخم کردن، اگر چه نوعی انرژی منفی به او منتقل می کنیم، ولی این باعث می شود که از این به بعد فرد خاطی حواس خود را بیشتر جمع کند و احساس کند کار او ناپسند بوده و آن را تکرار نکند و یا آنجایی که طرف مقابل فردى متکبر است و با روش هاى عادى و متواضعانه رفتارش را تغییر نمی دهد، لازم است (همان طور که در روایات نیز آمده) با چنین افرادى متکبرانه برخورد کرد، بنابراین اصل اولی در برخورد و رفتار با دیگران آن است که با همه خوش اخلاق باشیم مگر در موقعیتی که انتخاب خوش اخلاقى، موجب مفسده و ضررى می شود و به افراد خاطی و گناهکار انرژی بیشتری برای خطا و گناه می دهد، در این صورت مطلوب نیست.   مرز حسن خلق در آیات و روایات: از جمع بندی آیات و روایات و سیره معصومین ـ علیهم السّلام ـ به دست می آید. که خوش اخلاقی ذاتا و به عنوان اصل اولی خوب و پسندیده است، ولی دارای حد و مرزی است که لازم است رعایت شود. اکنون برای روشن شدن حدود حسن خلق، موضوع را از چند جهت بررسی می کنیم: الف ـ حسن خلق مؤمنان با یکدیگر: بدیهی است که خوشرفتاری مؤمنان با یکدیگر، یکی از ارزش های والای اخلاقی به حساب می آید. قرآن کریم، یاران رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ را به این صفت ستوده، می فرماید: محمد ـ صلی الله علیه و آله ـ فرستاده خداست و کسانی که با او هستند در برابر کفار سرسخت و در میان خود مهربانند.   محمد رسول الله و الذین معه اشداء على الکفار رحماء بینهم (1) بر اساس این آیه، مسلمانان باید نسبت به عموم امّت، مهربان و دلسوز باشند، با آنان خوشرفتاری نمایند، به کمکشان بشتابند، در غم و شادی مردم سهیم باشند و با چهره ای متبسم، مؤدّب و خوشرویی با آنان رو به رو شوند و از این راه سبب ترویج حسن خلق و پیوند با مردم شوند. ب ـ با مجرمان و منحرفان: جرم و انحراف با روح شریعت، سر ناسازگاری دارد و از هر کس که سر بزند زیانبار است و خردمندان موظند از آن جلوگیری کنند و عقل و شرع می گوید؛ خندیدن به روی مجرم، کاری نابخردانه است؛ بنابراین مسلمانان ـ گرچه از خصلت زیبای حسن خلق برخوردارند ـ ولی مجرمان و منحرفان، شایسته چنین موهبتی نیستند و نباید لبخند را تأیید اعمال ناشایست خود بدانند. بلکه در این گونه موارد وظیفه اسلامی، عمل به نخستین مرحله نهی از منکر است که رویگردانی و نشان دادن حالت تنفّر و انزجار از عمل خلاف است و اگر خلافکار با ترشرویی و گرفتگی چهره ما دست از خلاف نکشد، نوبت به امر و نهی زبانی می رسد که البته در این مقام باید مستدّل، محکم، منطقی و در عین حال با خوش خلقی و ادب، خلافکار را نصیحت و موعظه کنیم چنان که قرآن مجید می فرماید: با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت کن و با آنها با نیکوترین وجه، مناظره نما.(2) در چنین مواردی می توان به ذکر آیه یا روایت یا طرح قانون و مقررات یا بیان صلاح و مصلحت فرد و مملکت، همین طور بازگو کردن آثار ناهنجار گناه و خلاف و پیامدهای زیانبار آن، خلافکار را به اشتباهی که مرتکب شده واقف کرد تا آن را ترک گوید و باید دانست که حلاوت گفتار، خوشرویی، استدلال قوی و منطق در سخن و اخلاص و دلسوزی بیش از هر چیز دیگر برطرف مقابل تأثیر می گذارد و سبب اصلاح می شود.   حسن خلق آری، بی تفاوتی نه! از نظر اسلام، حسن خلق هرگز به این معنا نیست که اگر با منکری رو به رو شدیم، در برابر آن سکوت کرده، لبخند بزنیم، یا در برابر اعمال زشت دیگران واکنش منفی نشان ندهیم. زیرا برخورد منفی و توأم با کمی تندی و خشونت، زمانی مذموم و ناپسند است که پای بی اعتنایی به دین و ارزش های والای آن در میان نباشد و بلکه باعث ایجاد انرژی منفی و دین گریزی شود وگرنه رنجیدن نزدیک ترین افراد به انسان نیز اگر به دلیل حفظ ارزش ها و پایبندی به آن باشد و باعث ایجاد نیرو و حرکت به سمت ارزش ها گردد، نه تنها زشت نیست، بلکه در ردیف مهم ترین وظایف شرعی و از مراتب نهی از منکر است. به فرموده امام علی ـ علیه السلام ـ : پیامبر خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ به ما دستور داده است که با معصیت کاران با چهره های عبوس روبه رو شویم. امرنا رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ ان نلقی اهل المعاصی بوجوه مکفهره.(3)   پی نوشت ها: 1-    فتح، 29. 2-    نحل، 125. 3-    وسائل الشیعه، ج 11، ص 413.     .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه