قاعده لاحرج چيست؟ درباره مباني فقهي آن توضيح دهيد؟ آيا با قاعده نفي عسر و حرج متفاوت است؟

افعالي كه بندگان خدا بايد انجام دهند سه حالت دارد حالت اول افعالي است كه به راحتي و بدون هیچ مشقت و دشواری مي توانند انجام دهند. حالت دوم افعالي است كه به طور كلي بندگان قادر به انجام آنها نيستند مثل پرواز كردن در آسمان بدون وسيله اي يا نفس نكشيدن در حال حيات. حالت سوم افعالی است که بندگان مي توانند انجام دهند ولي همراه با مشقت و دشواری که از آن به عسر و حرج تعبیر می شود. مانند روزه در حال بيماري و يا انفاق اموال در صورت شدت نياز. موضوع قاعده نفی حرج اين قسم از افعال است. به صورت کلّی موارد کاربرد قاعده لا حرج، شرایط استفاده از آن و استثنائاتی که احیاناً برای قاعده وجود دارد متوقف بر یک بحث فنّی دقیق است که از حوصله این نوشته خارج است. اجمالاً می توان گفت که آنچه از آيات قرآن و روايات و كلمات فقها استفاده مي شود اين است كه الزام كردن مكلف به يك حكم تكليفي كه در آن سختي و عسر و حرج باشد در شرع مقدس اسلام نفي شده است و اين حكم كلي را بنام قاعده عسر و حرج ناميده اند. موضوع در اين قاعده هر فعل يا ترك فعلي است كه در آن حرج و شدت و سختي براي مكلف داشته باشد و محمول اين قاعده نفي حكم الزامي است و خبر دادن از اين كه در شريعت اسلام حكم حرجي نداريم. بنابراين مثلاً غسل كردن در شدت سرما با آب سرد منتفي مي شود و به جاي آن تيمم مي آيد و يا روزه در حال مريضي برداشته مي شود. فقهاء برای اثبات این قاعده به ادّله ای از آیات قرآن و روایات استناد کرده اند که ما به برخی از آنها – بدون اینکه وارد کیفیت استفاده از آنها بشویم- اشاره می کنیم: 1ـ آية ماجعل عليكم في الدين من حرج (الحج / 77) ما در دین برای شما [حکم یا فعل]ی که مستلزم مشقت شدید باشد قرار نداده ایم. اين آيه مهمترين دليل و مبنا در قاعدۀ لاحرج است. 2ـ مايريد الله ليجعل عليكم من حرج (المائده / 9) يعني خدا اراده نكرده كه بر شما سختي و حرج قرار دهد. 3ـ يريد الله بكم اليُسر و لايريد بكم العسر (البقره / 185) يعني خدا اراده كرده بر شما آساني را و اراده نكرده عسر و سختي را 4ـ ربّنا لاتحمل علينا إصراً كما حملته علي الذين من قبلنا (البقره / 286) كه إصر در لغت به معني ثقل و سختی و حبس مي باشد يعني خدايا بر ما إصر و سختي قرار نده كه اين هم دلالت مي كند بر طلب نفي حكم حرجي: گذشته از آياتي كه بيان شد قاعده لاحرج مبناي روايي هم دارد يعني ما رواياتي هم داريم كه دلالت مي كند بر اين كه در دين حكم حرجي قرار داده نشده است. ما براي اختصار به ذكر دو مورد از اين روايات اكتفاء مي كنيم و شما براي توضيح بيشتر مي توانيد به كتب قواعد فقهي مراجعه كنيد كه برخي از آنها در پايان ذكر مي شود. 1ـ از جملۀ اين روايات، روايتي است كه از امام صادق (ع) روايت شده است. به اين مضمون است كه راوی مي گويد به حضرت عرض كردم ناخن دست من قطع شده و آن را بسته ام چگونه وضو بگيريم؟ حضرت فرمود اين موارد را بايد از قرآن بفهمي كه فرمود ماجعل عليكم في الدين من حرج لذا مي تواني بر روي پارچه دست بكشي و لازم نيست آن را باز كني 2ـ روايت ديگر كه مبناي اين قاعده قرار مي گيرد روايتي است كه پيامبر (ص) فرمودند بعثتُ بالحنيفية السمحة السهله يعني من با دين سهله و آسان مبعوث شدم و روايات ديگر از جمله حديث رفع و ... نتيجه گيري: با اين مقدماتي كه بيان شد مي توان گفت قاعدۀ لاحرج همان قاعده نفي عسر و حرج است و به معني اين است كه در اسلام حكم حرجي وجود ندارد. و مباني اين قاعده هم آيات قرآن و روايات مي باشد كه از مضمون آنها فقهاء اين قاعده را درست كرده اند. در پايان تذكر اين نكته لازم است كه اين قاعده داراي فروعاتي نيز مي باشد مثلاً آيا حرج شخصي ملاك است يا نوعي يا مقدار اين حرج چقدر است و غيره ... كه در اين مختصر قابل براي صحبت نبود. لذا براي فهم بهتر اين قاعده مي توانيد به منابع ذيل مراجه نمائيد. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه