آیا این ادعا که همه علوم در قرآن موجودند ادعای درستی است یا نه؟!

« وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ لا یَعْلَمُها إِلاَّ هُوَ وَ یَعْلَمُ ما فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلاَّ یَعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ فِی ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاَّ فِی کِتابٍ مُبِینٍ »(1)؛ کلیدهای غیب تنها نزد او است و جز خداوند کسی آن را نمى داند، آنچه در خشکی و دریاست مى داند، و هیچ برگی از درخت ساقط نمى شود مگر این که خدا آن را مى داند و هیچ راهنمایی در تاریکى های زمین و هیچ تر و خشکی نیست مگر این که در کتاب مبین ثبت است».  چند دیدگاه، در این باره وجود دارد؛  1. دیدگاه حداکثری؛ بنابراین دیدگاه تمام علوم در قرآن موجودند به دلیل آیه مذکور و آیه 88 سوره نحل: « وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ ؛ ما کتاب را بر تو نازل کردیم که روشن کننده هر چیزی است». لذا همگان مى توانند با سعی و تلاش خود و متناسب با رشته تخصصی خود حتی دانش هی مختلف شیمی، فیزیک را از قرآن استخراج کنند و حقایق را کشف کنند. اسکندرانی در «کشف الاسرار النورانیه» طنطاوی در کتاب «الجواهر فی تفسیر القرآن» و ابن کثیر در «تفسیر القرآن العظیم» و ملا محسن فیض کاشانی، از این گروهند.  2. دیدگاه حداقلی؛ بنابراین دیدگاه قرآن تنها به بیان عقاید و ارزش ها پرداخته است و طرح مسائل علمی با قدسی بودن قرآن و دین سازگار نیست. «محمد عَزّه دَر رُوزه » در «تفسیر الحدیث» و «عبدالکریم سروش» در «فربه تر از ایدئولوژی» از این گروهند. البته ناگفته نماند که طرح مسائل علمی در قرآن با قدسی بودن آن منافات ندارد چنان که ظاهر بسیاری از آیات قرآن، درباره کارهی دنیایی مردم، جنگ و صلح آنها و دقت در پدیده هی طبیعی و زمین و آسمان مى باشد.   3. دیدگاه اعتدالی؛ همه علوم در قرآن نیست بلکه قرآن کتاب هدایت است و علوم دیگر به مناسبت هی گوناگون تنها مورد اشاره قرار گرفته اند. و اگر گفته شود همه علوم در قرآن موجودند ما همه را نمى فهمیم. بلکه آنانی که اهلش هستند مى دانند لذا روایت دارد که قرآن هفت بطن دارد و هر بطنی هفت بطن دارد. علامه طباطبائی(ره) از این گروهند.  بنابراین دیدگاه، آیه شریفه: « وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ » درست است که مربوط به همین قرآن کریم است ولی روشن کننده هر چیزی در موضوع خودش است و موضوع قرآن هدایت بشراست نه علوم تجربی و ریاضی و فیزیک بلکه هر چیزی راجع به هدایت لازم باشد در قرآن هست.  فرض کنید در کتاب شیمی، دانشمندی بنویسد من در این کتاب از هیچ مسئله ی فرو گذار نکردم، منظور چیست؟ مسلما مراد او مسائل مربوط به موضوع همان کتاب که شیمی است مى باشد.  قرآن نیز کتاب هدایت و کتاب انسان سازی است و اگر گفته شود همه چیز در آن است منظور آن چیزهایی است که مربوط به هدایت است.  گاهی گفته مى شود؛ در آیه شریفه لفظ « کل شى ء » آمده؛ اگر منظور آیه مقید به هدایت بود قیدش را مى آورد حالا که قیدش را نیاورده پس مرادش مطلق است. به ویژه در ادبیات گفته شده اگر کلمه «کل» آورده شود، افاده عموم مى کند. پس چرا مى گویید فقط مربوط به هدایت است؟!  پاسخ: گاهی قید، لفظی است و گاهی عقلی است. قید لفظی هم، گاهی متصل است و گاهی منفصل است. باید دانست قرینه و قید عقلی نیز از شمار قرائن متصل محسوب مى شود زیرا مطلب از بس که روشن است نیاز به ذکر ندارد قرینه عقلی گاهی از لفظ هم دلالتش بیشتر است.  در اینجا قرینه و قید عقلی این است که اگر همه علوم در قرآن وجود مى داشت:  اولاً، مثنوی هفتاد من مى شد.  ثانیاً، باید آن مطالب از قرآن فهمیده مى شد و صرف ادعا فائده ندارد. در حالی که فهم علوم و دانش ها مختلف مانند شیمی و فیزیک از قرآن مشکل است.  پس به قرینه عقلی در این آیه و ظهور آیات دیگر، منظور این است که قرآن، کتاب هدایت بشر است و آن چه در این باره لازم است فروگذار نکرده است.  درباره آیه شریفه: « لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاَّ فِی کِتابٍ مُبِینٍ »(2)؛ همه موجودات و هر چه تر و خشک را شامل مى شود» نیز برخی گفته اند منظور از «کتاب مبین»، لوح محفوظ و کتاب علم غیب الهی مى باشد که فراتر از این قرآن مى باشد.  البته مى توان گفت: قرآن داری لایه ها و بطون فراوان است؛ اما کلید فهم آن در اختیار مخاطبان اصلی و اهل بیت(ع) است و مربوط به عموم مردم نیست.  بنابراین؛ سؤال این بود که وجود همه علوم بشری در قرآن آری یا نه؟ ما معتقدیم نه، بلکه اشاراتی در قرآن هست، تشویق کسب علم در قرآن هست. مثلا ما آهن را خلق کردیم در آهن منافعی بری شما هست. با این آیه خداوند به بشر خط مى دهد که به سراغ استفاده از آهن برود و اما معنی آن این نیست که هر چه در رابطه با آهن هست در قرآن به شما یاد دادیم. ادعائی نکنیم که در اثباتش نمى توانیم از قرآن درآوریم.  بله یک نکاتی هست مثلا آیا زمین به دور خورشید مى چرخد یا خورشید به دور زمین، یک زمانی نمى شد از قرآن استفاده کرد کم کم در اثر رشد عقل و علم بشری، از بعضی آیات استفاده شد زمین به دور خورشید مى گردد البته قرآن بری این نازل نشده ولی اشارات علمی دارد حتی از بعضی آیات استفاده مى شود که تمام کهکشان در حال حرکت است. مثل « کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ» همه چیز در حال سیر است. ولی معنی آن این نیست که قرآن تمام علوم نجوم را بیان نموده است. بنابراین دیدگاه؛ اگر گفته شود تمام علوم و یا بسیاری از دانش ها از قرآن قابل استخراج است؛ چنین کاری توسط پیامبر و امامان علیهم السلام امکان دارد، در این باره به چند نمونه از روایات اشاره مى شود:  « سمعت ابا عبدالله (ع) یقول قد ولدنی رسول الله ص و انا اعلم کتاب الله و فیه بدء الخلق و ما هو کائن الی یوم القیامه و فیه خبر السماء و خبر الارض و خبر الجنه و خبر النار و خبر ما کان و خبر ما هو کائن اعلم ذلک کما انظر الی کفی ان الله یقول فیه تبیان کل شى ء »(3)؛ «امام صادق علیه السلام فرمودند: من از اولاد رسول خدا (ص) هستم و من نسبت به کتاب خدا داناترینم و در آن شروع خلق است و آنچه تا روز قیامت مى باشد و در آن خبر آسمان و زمین و خبر بهشت و جهنم و خبر آنچه اتفاق افتاده و آنچه اتفاق مى افتد موجود است، من این مطالب را (از قرآن) مى دانم همانطور که به کف دستم نگاه مى کنم، بدرستیکه خدا مى فرماید: در آن روشن کننده هر چیز است».  « قال ابو عبد الله(ع) ما من امر یختلف فیه اثنان الا و له اصل فی کتاب الله عز و جل و لکن لا تبلغه عقول الرجال »(4)؛ «امام صادق علیه السلام فرمودند: هیچ چیز نیست که دو نفر در آن اختلاف کنند مگر آن که بری آن در کتاب خدی عزوجل اصلی مى باشد ولی اندیشه و عقل مردم بدان نمى رسد».  البته دیگر مردمان نیز به هر مقدار در متن آیات قرآن و ارتباط آنها با یکدیگر بیشتر تعقل و تدبر کنند و از احادیث معصومان و محبت و ولایت آنان بیشتر بهره مند باشند بری نیازهی علمی خود در سطوح مختلف فردی، اجتماعی، بیشتر مى توانند پاسخ بیابند.  نکته پایانى  در پایان مى توان به این نکته مهم به عنوان جمع بندی توجه داشت؛ اگر چه شأن اولیه و اصلی قرآن، بهره گیری از آن در جهت هدایت فرد و جامعه است و همه علوم در ظاهر الفاظ قرآن نیامده است. اما از آنجا که راه یابی به حقایق هستی و بهره مندی از نور علم، نیاز به قابلیت و لیاقت دارد. اعتصام و چنگ آویختن به ریسمان آیات قرآن و ولایت معصومان مى تواند بهترین امکان و شرایط را بری انسان فراهم مى آورد تا به «حقیقت ملکوتی علم» دست یابد و از طریق مراجعه و انس با قرآن، جرقه هی علمی و معنوی در انسان زده شود. چنان که موارد متعددی دیده و تجربه شده است. بسیاری از علوم و مجهولات بشری کشف شده است، بنابراین مى توان به صاحبان علم و خرد توصیه کرد که جهت دست یابی به سررشته هی علمی و پى ریزی بنیان هی علمی در رشته هی مختلف از قرآن بیشترین استفاده ها را ببرند.   پی نوشت ها: 1) انعام، آیه 59. 2) انعام، آیه. 3) الکافی، ج 1، ص 61، باب الرد الی کتاب و السنته. 4) الکافی، ج 1، ص 60، باب الرد الی کتاب و السنه. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه