آیا تمام علوم بشرى در قرآن موجود است؟

در این مورد سه دیدگاه عمده وجود دارد که به صورت مختصر بدانها اشاره می‌کنیم و دلایل آنها را مورد بررسی قرار می‌دهیم:دیدگاه اول: همه علوم بشری در قرآن وجود دارد.برای اولین بار این اندیشه در کتاب «احیاء العلوم» و «جواهر القرآن» ابوحامد غزالی (م 505 ق) دیده شده است. او سعی کرد که نشان دهد همه علوم را می‌توان از قرآن استخراج کرد. او می‌نویسد:«پس علوم، همه آنها در افعال و صفات خدا داخل است و خداوند در قرآن، افعال ذات و صفات خود را توضیح می‌دهد و این علوم بی‌نهایت است و در قرآن به اصول و کلیات (مجامع) آنها اشاره شده است». (2)سپس ابوالفضل المرسی (655 ـ 570 ق) که صاحب کتاب تفسیر است این دیدگاه را به صورت افراطی می‌پذیرد و می‌گوید: «همه علوم اولین و آخرین در قرآن وجود دارد.»(3)آنگاه بدرالدین زرکشی (م 764 ق) در «البرهان» این نظریه را می‌پذیرد.(4)و پس از او جلال الدین سیوطی (م 911 ق) در کتاب «الاتقان فی علوم القرآن» و «الاکلیل فی استنباط التنزیل» دیدگاه غزالی و المرسی را می‌پذیرد و تقویت می‌کند. (5)و مرحوم فیض کاشانی (م 1091 ق) هم در مقدمه تفسیر «صافی» این دیدگاه را به صورت خاصی در قسمتی از علوم می‌پذیرد. (6)در عصر جدید هم با پیشرفت علوم این دیدگاه تقویت شد و کسانی مثل طنطاوی جوهری (متولد 1862 م) در تفسیر مشهور «الجواهر فی تفسیر القرآن» سعی کرد تا بسیاری از علوم جدید را به قرآن نسبت دهد.و جدیدترین تمایل نسبت به این نظریه از طرف شخصی به نام رضا نیازمند در سال گذشته (1375 ش) اظهار شد که در مقاله‌ای نوشت:«کسی که قرآن را قبول داشته باشد،‌ باید قبول کند که مطالب آن شامل کلیه علوم هم هست و در آن هر چیزی بر اساس دانش تفصیل داده شده است». (7)دلایل دیدگاه اول:1. ظاهر برخی آیات قرآن دلالت بر این دارد که همه چیز در قرآن وجود دارد. مثل: (وَنَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ تِبْیَاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ) (8) «و کتاب را بر تو نازل کردیم در حالی که بیان کننده همه چیز است.»2. آیاتی که اشاره به علوم مختلف می‌کند. مثل: آیه‌ای که از حساب سخن می‌گوید اشاره به علوم ریاضی دارد: (وَکَفَى بِنَا حَاسِبِینَ) (9) و از آیه (رَفِیعُ الدَّرَجَاتِ) (10) با حساب ابجد 360 درجه بودن درجات دایره در هندسه استخراج می‌شود. و علم پزشکی از آیه (وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفِینِ) (11) به دست می‌آید.3. روایتی که دلالت می‌کند همه علوم در قرآن کریم وجود دارد. مثل: از امام باقر (ع) روایت شده که فرمودند: «ان الله تبارک و تعالی لم یدع شیئا تحتاج الیه الامة الا نزّله فی کتابه و بیّنه لرسوله». (12)خداوند تبارک و تعالی هیچ چیزی را که مسلمان به آن محتاج باشند، فروگذار نکرده است مگر آنکه آنها را در قرآن نازل فرمود و برای پیامبر (ص) بیان کرده است.4. دلیل دیگر بر وجود همه علوم در قرآن، مسأله بطون آن است که در روایات متعددی وارد شده که قرآن دارای بطون مختلف است. (13)غزالی در «احیاء العلوم» به همین مطلب استشهاد کرده و تعداد علوم قرآن را تا هفتاد و هفت هزار و دویست علم ذکر کرده است. و بعد می‌گوید این عدد چهار برابر می‌شود، چون هر کلمه ظاهر و باطن دارد و حد و مطلع دارد. (14)تذکر: دلایل این دیدگاه را در هنگام ذکر دلایل دیدگاه دوم و سوم مورد بررسی و نقد قرار می‌دهیم. دیدگاه دوم: قرآن فقط کتاب هدایت و دین است و برای بیان مسائل علوم تجربی نیامده است. این دیدگاه را می‌توان از سخنان برخی از صاحب نظران و مفسران استفاده کرد.برای مثال ابواسحاق شاطبی (م 790 ق) که اولین مخالف با نظریه غزالی و المرسی بود می‌گوید:«قرآن برای بیان احکام آخرت و مسائل جنبی آن آمده است». (15)نویسندگان تفسیرهای «مجمع البیان» و «کشاف» نیز می‌نویسند:«منظور از بیان همه چیز در قرآن، مسائل مربوط به هدایت و دین است». (16)تذکر 1: دلایل این دیدگاه همراه با دیدگاه سوم بیان می‌شود.تذکر 2: سخنان این بزرگان قابل توجیه و تأویل است و نمی‌توان گفت که آنان متمایل به دیدگاه سوم نبوده‌اند و گرنه ظاهر سخن آنان با ظواهر آیات قرآن ناسازگار می‌آید چرا که در قرآن احکام و حدود و حتی قوانین ارث و دستورات جنگ و حکومت و اقتصاد و ... بیان شده است که مربوط به دنیای مردم است. (17)دیدگاه سوم: دیدگاه تفصیل؛ یعنی از طرفی همه علوم بشری در ظواهر قرآن وجود ندارد و هدف اصلی قرآن نیز هدایت‌گری بشر به سوی خداست. و از طرفی دیگر قرآن کریم دعوت به تفکر و علم می‌کند و برخی از مثال‌ها و مطالب علمی صحیح و حق را بیان می‌کند که بیانگر اعجاز علمی قرآن است.دلایل این دیدگاه،‌ همراه با ردّ دلایل و دیدگاه اول را چنین می‌توان خلاصه کرد:1. قرآن کتاب هدایت، اخلاق، تربیت و دین است و نازل شده است تا انسان‌ها را به سوی فضلیت‌ها و خداشناسی هدایت کند. بنابراین ضرورتی ندارد که قرآن، همه مسائل علوم تجربی، عقلی و نقلی را با تفصیلات و فرمول‌های آنها، بیان کند. هر چند که این موارد گاهی اشارات حق و صادقی دارد. این مطلب مورد تأکید مفسران قدیمی (18) و صاحب‌نظران معاصر (19) است.2. ظهور آیاتی که می‌فرماید: «همه چیز در قرآن است» قابل استناد نیست چرا که: اولاً: این ظهور بر خلاف بداهت است چون بسیاری از فرمول‌های شیمی و فیزیک در قرآن نیست.ثانیاً: ظهور این آیات مورد انکار صریح برخی از مفسران قرار گرفته است و گفته اند که منظور وجود چیزهایی است که در مورد هدایت انسان لازم است و اینها در قرآن وجود دارد (20) (کل شیء = امور دینی)ثالثاً: لفظ «کتاب» در آیات مورد بحث (وَنَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ تِبْیَاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ) (21) ممکن است به چند معنا باشد: «قرآن کریم، لوح محفوظ، اجل، ‌علم خدا، امام مبین» (22) پس نمی‌توان گفت که حتماً مراد قرآن است و همه چیز در آن است.و همین اشکال در مورد روایاتی که مورد استناد واقع شده بود نیز وارد است.رابعاً: این آیات با دلیل عقل (قرینه لبّی) تخصیص می‌خورد و محدود می‌شود. چون عقل انسان حکم می‌کند که قرآن در مورد هدف خود (هدایت معنوی انسان) بیان همه چیز باشد نه در اموری که خارج از حوزه هدف اوست.3. آیاتی از قرآن که اشارتی به علوم طبیعی دارد هدف آنها کشف فرمول‌های هندسه و شیمی و ... نیست بلکه این اشارات را به طور استطرادی و حاشیه‌ای مطرح کرده است. یعنی صرفاً ذکر مثال (البته حق و واقعی) و هدف آن آموزش علوم نیست.علاوه بر آنکه برخی از آیاتی که مورد استشهاد طرفداران دیدگاه اول قرار گرفت از لحاظ موازین تفسیری قابل نقد است بریا مثال: آیه «رفیع الدرجات» ربطی به درجات دایره ندارد. و حمل آیات بدون قرینه عقلی یا نقلی معتبر بر یک مطلب موجب تفسیر به رأی می‌شود.4. مسأله بطون قرآن و علم ائمه: از مورد بحث ما خارج است چون موضوع بحث در اینجا این است که آیا همه علوم بشری را می‌توان از ظواهر قرآن استخراج کرد یا نه؟جمع بندی و نتیجه‌گیری:بنابر آنچه بیان کردیم به این نتیجه می‌رسیم که ظاهر آیات قرآن، بر تمام علوم بشری (با تمام فرمول‌ها و جزئیات آن) دلالت ندارد.بلی در قرآن، اشاراتی به بعضی از علوم و مطالب علمی شده است که استطرادی و عرضی است ولی همه علوم بالفعل در قرآن مذکور نیست و آیاتی که در این زمینه است (مثل آیه 89 سوره نحل و 38 و 59 سوره انعام) دلالت بر این مطلب دارد که تمام احتیاجات دینی و هدایتی مردم، در قرآن به طور تفصیل یا مجمل ذکر شده است. (23)پی‌نوشت:1. برگرفته شده از: پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، محمد علی رضایی، رشت: کتاب مبین، 1381، ص 35 ـ‌ 39.2. احیاء العلوم، ج 1، ص 289، چاپ دارالمعرفه، بیروت.3. ر.ک: التفسیر والمفسرون، ج 2، ص 478 ـ 482.4. البرهان فی علوم القرآن، ج 2، ص 181، چاپ دارالمعرفه، بیروت.5. الاکلیل فی استنباط التنزیل، ص 2، و الاتقان، ج 2، ص 271 ـ 282 دارالکتب العلمیه، بیروت.6. تفسیر صافی، ج 1، ص 57.7. مجله بینات، سال سوم، شماره 10، ص 21، تابستان 1375 ش.8. نحل / 89 .9. انبیاء / 47.10. غافر / 15.11. شعراء / 80 .12. نورالثقلین، ج 2، ص 74.13. بحارالانوار، ج 92، ص 95.14. احیاء العلوم، ج 1، ص 289.15. الموافقات،‌ج 2، ص 76 ـ 79 به نقل از التفسیر والمفسرون، ج 2، ص 485.16. طبرسی، مجمع البیا، ج 4، ص 289 و زمخشری،‌کشاف، ج 2، ص 628.17. آیات مربوط به آیات الاحکام حدود پانصد آیه است که در کتاب‌هایی تحت همین عنوان جمع‌آوری شده است.18. ر.ک: مجمع البیان، ج 3، ص 298 و کشاف، ج 2، ص 628.19. ر.ک: المیزان، ج 14، ص 325 و معارف قرآن، مصباح یزدی، ص 229 و تفسیر نمونه، ج 11، ص 361 ـ 362.20. ر.ک: تفسیر القرآن الحکیم (معروف به المنار)، ج 7، ص 395 و تفسیر الجواهر، طنطاوی، ج 8، ص 130 و التفسیر و المفسرون، ج 2، ص 489.21. نحل / 89 .22. ر.ک: مجمع البیان، ج 4، ص 298 و ج 6، ص 380 و کشاف، ج 2، ص 628 و المیزان، ج 14، ص 325 و تفسیر نمونه، ج 11، ص 381 و ... .23. برای اطلاعات بیشتر در این زمینه و بررسی تفصیلی دلایل طرفین ر.ک: درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، از نگارنده، انتشارات اسوه، 1375 ش، قم.---------------منبع :حجه الاسلام والمسلمین دکتر محمد علی رضایی اصفهانی -مرکز تحقیقات قرآنی المهدی (عج).جهت اطلاعات بیشتر به سایت زیر مراجعه فرمایید: http://quran.porsemani.ir/( الّلهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَعَجِّلْ فَرَجَهُمْ ) .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه