با سلام و احترام خدمت شما فرهیخته گرامی ؛ القاب و عناوینی همچون آیت الله العظمی، آیت الله ، حجه الاسلام و ثقه الاسلام و مانند آن که در مورد علما و روحانیون اطلاق می شود ، عناوین رسمی نبوده و بیشتر جنبه عرفی دارند که به تناسب تحصیلات، سوابق، جایگاه و توان علمی در مورد افراد به کار برده می شوند که در طول تاریخ دستخوش تغییراتی شده اند.به عنوان نمونه لقب ثقة الاسلام که امروزه برای طلاب مبتدی به کار می‌رود در گذشته برای علمای بزرگی همچون ثقةالاسلام کلینی به کار گرفته می شده است .در سده ۴ قمری عنوان ثقه الاسلام برای محمد بن یعقوب کلینی به کار رفت.

با سلام و احترام خدمت شما فرهیخته گرامی ؛ القاب و عناوینی همچون آیت الله العظمی، آیت الله ، حجه الاسلام و ثقه الاسلام و مانند آن که در مورد علما و روحانیون اطلاق می شود ، عناوین رسمی نبوده و بیشتر جنبه عرفی دارند که به تناسب تحصیلات، سوابق، جایگاه و توان علمی در مورد افراد به کار برده می شوند که در طول تاریخ دستخوش تغییراتی شده اند.به عنوان نمونه لقب ثقة الاسلام که امروزه برای طلاب مبتدی به کار می‌رود در گذشته برای علمای بزرگی همچون ثقةالاسلام کلینی به کار گرفته می شده است .در سده 4 قمری عنوان ثقه الاسلام برای محمد بن یعقوب کلینی به کار رفت. (دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج 2، ص 260) محمد بن یعقوب کلینی در نزد همه طوائف اسلامی مقبول بود، شیعه و سنی به او مراجعه می کردند و روی همین اصل به ثقه الاسلام شهرت یافت. او نخستین کسی است که در دوره اسلامی به این لقب اختصاص یافت. (ریحانه الادب، ج 5، ص 79، کلمه کلینی) در سده پنج هجری قمری عنوان «حجه الاسلام» برای امام محمد غزالی به کار رفت.(دائره المعارف بزرگ اسلامی و ریحانه الادب، ج 4، ص 237) در سده هفتم هجری قمری عنوان «محقق» برای جعفر بن حسن حلی به کار رفت. (دائره المعارف بزرگ اسلام) در سده هشت هجری قمری عنوان علامه و آیت الله برای حسن بن یوسف حلی به کار رفت که معروف به علامه حلی است. این لقبها قرنها مختص همین علماء بود. در سده چهاردهم هجری قمری کاربرد برخی از این عنوان ها برای گروهی از فقهاء تکرار شد و رفته رفته گسترش یافت. اکنون عنوانهای ثقه الاسلام و حجه السلام و آیت الله کاربرد گسترده ای دارد و هر کدام از اینها نشان دهنده سطح معینی از علم فقه است. تا قرن چهاردهم هجری، فقط علامه حلی را آیت الله می نامیدند. در اوایل قرن چهاردهم هجری نخستین بار سید محمدمهدی بحرالعلوم آیت الله خوانده شد. چند دهه پس از آن شیخ مرتضی انصاری و سید محمدحسن شیرازی آیت الله خوانده شدند. مورخان مشروطه، «آیت الله» را بر آخوند ملا کاظم خراسانی و دیگران اطلاق کردند. پیش از این همه مراجع را حجه الاسلام می نامیدند. پس از تشکیل حوزه علمیه قم توسط شیخ عبدالکریم حائری، شماری از فقهای بزرگ که در آن گرد آمدند، آیت الله لقب یافتند و به تدریج معدودی از آنها آیت الله العظمی نامیده شدند. (دائره المعارف بزرگ اسلامی) آیت الله در عُرف امروز حوزه علمیه به مجتهدی گفته می شود که سابقه طولانی در تدریس درس عالیه حوزوی داشته و دارای تألیف در این زمینه باشند .رهبری و مراجع تقلید معمولا به کسی که در این رتبه نباشد، عنوان « آیت الله» اطلاق نمی کنند . حضرت امام تنها به آیت الله العظمی گلپایگانی و آیت الله العظمی مرعشی لقب «آیت الله» می دادند. ایشان به هیچیک از شاگردانشان -حتی آنهایی که قطعا مجتهدان مسلّم و بزرگ بودند- لقب «آیت الله» نمی داد و همه را «حجت الاسلام» می نامید. رویه عموم مردم با رویه رهبری و مراجع تقلید تفاوت دارد. رهبری و مراجع تقلید معمولا در به کار بردن این لقب احتیاط می کنند اما عموم مردم روی معیارهای غیردقیق (ملاحظات سیاسی و اجتماعی) از این لقب استفاده می کنند. با توجه به اینکه آقای هاشمی رفسنجانی دارای چنین سابقه ای در زمینه علوم حوزوی نبودند ، مقام معظم رهبری در مورد ایشان لقب آیت الله را به کار نبردند .همانگونه که در پیام تسلیت حضرت آیت الله العظمی سیستانی نیز در مورد ایشان عنوان حجه الاسلام و المسلمین به کار برده شده است . رهبری باید عرف میان علما و مراجع را در این زمینه رعایت کنند نه آنچه در عرف مردم مطرح بوده که بدون در نظر گرفتن جایگاه علمی افراد و بر اساس ملاک های سیاسی اجتماعی و بر پایه مسامحه و از روی احترام اطلاق می شود. در کاربرد این القاب و عناوین برای افراد از سوی مقام معظم رهبری و برخی بزرگان به جایگاه علمی افراد بیشتر توجه می شود و با توجه به اینکه کاربرد این عناوین و القاب برای افراد از سوی این بزرگان از حساسیت بیشتری برخوردار است این بزرگواران در کاربرد این عناوین برای اشخاص ملاحظات خاصی را دارند . .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه