ِآيا مي‌توان فهرستي کلي از صفات سلبيه خداوند متعال ارائه داد؟ صفات ثبوتيه كدامند؟

صفات جمال يا صفات ثبوتي صفاتي اند که بر وجود کمالي در خداوند دلالت مي کنند مانند عالم و علم، قدرت و قادر، خلق و خالق، رزق و رازق و غيره، صفات جلال يا صفات سلبي صفاتي اند که چون بر نقصان و فقدان کمال دلالت مي کنند از خداوند سلب مي شوند مانند ترکيب، جسمانيت، مکان، جهل، ظلم، عبث و غيره. صفات سلبي به هيچ وجه به معناي وجود نقصاني در ذات باري تعالي نيستند بلکه همانند ثبوتي از کمال ذات حکايت مي کنند زيرا در صفات سلبي، در واقع مفاهيمي که شايسته مقام الهي نيستند و به نوعي نشانگر نقص و عجز موصوف خودند، از ذات خداوند سلب مي شوند. نکته ديگري که در شيوه بيان صفات سلبي وجود دارد آن است که به اين دليل که اين صفات مستقيما و صريحا نقصي را از صفات الهي سلب مي کنند، تغاير و تمايز خداوند را با مخلوقات خويش با صراحت بيشتري اظهار مي دارند. صفات سلبي شمار خاصي ندارد بلکه هر گونه نقصي و کاستي را بايد از خدا سلب کرد و اگر متکلمان از برخي صفات ثبوتي و سلبي بيشتر ياد مي کنند، از قبيل مصداق و نمونه است حال ما براي آشکار شدن صفات سلبي آنها را به ترتيب ذکر مي نمائيم. 1. نفي ترکيب و صفات زائد بر ذات. در بحث توحيد ثابت گشته است که اگر خداوند از اجزائي تشکيل يافته باشد وجودش متوقف بر اجزاي آن است به نحوي که با انتفاي يکي از اجزاء، وجود خداوند معدوم مي شود اين در مورد خداوند صادق نيست. زيرا وجود خداوند متوقف بر آن اجزاء نيست و مرکب بودن خداوند مستلزم ممکن بودن ذات خداوند خواهد بود. اما صفات زائد بر ذات: فرض صفات زائد بر ذات مستلزم نيازمندي ذات خدا به آن صفات خواهد بود. 2. رؤيت: رؤيت با چشم ظاهري ممتنع است زيرا ديدن زماني ممكن است که طرف مقابل جسم و در مکاني خاص باشد. 3. جهت: جهت عبارت است از نقطه اي که مي توان به آن اشاره حسي کرد موجودي که داراي جهت باشد جسم يا جسماني است. 4. حلول حوادث در خداوند لازمه آن اين است که خدا محل حوادث باشد که مستلزم تغيير و انفعال و حدوث ذات الهي است که همگي ملازم با محدوديت و نيازمندي مي باشند. 5. الم و درد: الم و درد در جايي است که از دو موجود زنده که خاصيت متضاد دارند يکي بر ديگري غالب آيد و در ساختار ديگري خلل ايجاد کند در حالي که در موجودي رقيب و ضد خدا وجود ندارد. 6. جسمانيت: جسم علاوه بر اين که مرکب است به مکان نيز نياز دارد. 7. حلول: زيرا لازمه حلول اين است که وجود، قائم به وجود محل خود و تابع آن باشد اين مستلزم نيازمندي به غير است. 8. اتحاد: اتحاد حقيقي آن است که دو شي چنان با يکديگر در هم آميزند که از آميزش آنها شي ديگري حاصل شود و آن دو از بين روند در نادرستي اين معنا در مورد خداوند جاي ترديد نيست. چون باعث انفعال و تغيير و ترکيب است. 9. زمان نداشتن: زمان داشتن نيز از خداوند سلب مي شود. زيرا زمان داري از نظر امتداد و عمر زماني قابل تجزيه است. 10. حرکت و تحول: از خداوند حرکت و تحول نفي مي شود زيرا هيچ حرکت و تحول بدون زمان امکان پذير نيست و قبلا گفتيم که زمان داشتن از صفات خدا نيست. 11. حد ندارد: حد داشتن مخصوص موجودات محدود است و قابل تعريف بودن مال موجودات محدود مي باشد در حالي که خداوند نامحدود است و نمي توان او را در حدي گنجاند. حدّ، مخصوص موجوداتي است که انسان بتواند ذات و ماهيت آن موجود را بشناسد در حالي که انسان نمي تواند ذات باري تعالي را بشناسد قبلا گفتيم که صفات سلبي و ثبوتي خداوند محدود به اين موارد نمي شود. صفات ثبوتيه صفات ثبوتي خداوند: 1. علم: يکي از صفات ثبوتيه خداوند علم است معناي جامع علم عبارت است از حضور معلوم در نزد عالم بسياري از فيلسوفان و متکلمان معتقدند که علم خداوند صرفا از گونه علم حضوري است علم الهي داراي سه مرتبه است: 1. علم به ذات؛ 2. علم به اشياي ديگر قبل از ايجاد؛ 3. علم به اشيا پس از ايجاد آنها. 2. قدرت الهي. يکي ديگر از صفات ثبوتيه، قدرت است معناي قدرت آن است که اگر فاعل بخواهد فعل را انجام دهد و اگر بخواهد آن را ترک مي کند، قدرت داشتن بر انجام کاري مستلزم وقوع آن نيست. زيرا ممکن است فاعل قادر، به خواست خودش فعلي را که به انجام آن تواناست ترک کند دليل اثبات قدرت مطلق خداوند آن است که اگر بخواهد هيچ قدرتي نمي تواند جلوي او را بگيرد. 3. حيات: حيات يکي از کمالات وجودي خداوند است که دو صفت فعاليت ارادي و ادراک از لوازم آن است معناي حيات الهي آن است که ذات خداوند کمال خاصي دارد که به اعتبار آن، به علم و قدرت و فعاليت متصف مي شود حيات از اوصاف ذاتي خداوند است. 4. ازلي و ابدي بودن: قرآن کريم تنها موجودي که حياتش ازلي و ابدي و تغيير ناپذير است خدا معرفي مي کند معناي دقيق اين اوصاف آن است که خداوند فراتر از چارچوب قانون زمان قرار دارد. و لذا مي توان گفت او همواره موجود بوده است و همواره موجود خواهد بود. 5. اراده الهي: يکي ديگر از صفات ثبوتيه، اراده داشتن خداوند است اراده الهي آن است که افعال خدا بدون اجبار و اکراه انجام مي پذيرد دليل بر اراده داشتن خداوند آن است که افعال خداوند مانند آفرينش جهان و موجودات در زمان هاي خاص انجام مي پذيرد. 6. کلام الهي: حقيقت کلام الهي آن است که خداوند حروف يا اصواتي را در صورت هاي مختلف ايجاد مي کند اين حروف و اصوات قائم به ذات الهي نيستند بلکه حادث و مخلوقند هم چنين تکلم الهي، بر خلاف تکلم انسان ها، از به کار گيري هر گونه ابزار بي نياز است. 7. صدق: يکي از صفات ثبوتي خداوند است. در صورت تشکيک در صادق بودن خداوند اعتبار وحي مخدوش مي گردد قرآن بر صادق بودن خداوند تأکيد و او را صادق ترين سخنگويان مي داند درستي محتواي کتاب الهي و آسماني و حقايق وحياني بستگي به صفت صدق دارد. 8. حکمت: حکمت الهي به معاني مختلف به کار رفته است از جمله: 1. علم خداوند به حقايق امور؛ 2. هدفمند بودن افعال الهي؛ 3. متقن و کامل بودن افعال خداوند؛ 4. اجتناب او از انجام افعال قبيح ـ دليل متقن و کامل بودن افعال الهي آن است که هيچ يک از علل نقصان فعل مانند جهل و عجز فاعل يا لغو گرايي در مورد خدا جاري نيست. 9. سميع و بصير بودن: خداوند بينا و شنواست. بينايي و شنوايي در انسان نيازمند چشم و گوش است و به تعبيري ابزار مادي اند امّا اگر موجودي را بتوان تصور کرد که بدون چشم و گوش به همه امور ديدني و شنيدني آگاه است مي توان او را سميع و بصير دانست. از اين رو سميع و بصير بودن مستلزم عضو مادي نيست. 10. عدل: صفت عدل که از صفات فعل خداوند است در تفکر اسلامي اهميت ويژه اي دارد به گونه اي که به نظر اماميه از اصول دين و مذهب به شمار مي رود مقصود از عدل قرار دادن هر چيزي در جاي مناسب خود است بنابراين معناي خداوند در جهان تکوين و تشريع هر چند و هر کس را در جاي شايسته خود قرار داده است به گونه اي که حق هيچ موجودي تباه نمي گردد به دليل اين که خداوند هيچ گاه کار زشت و ظالمانه انجام نمي دهد و تمام افعال او متصف به صفت عدل است. نه مرکب بود و جسم و نه مرئي و نه محل بي شريک است و معاني تو غني دان خالق .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه