تفاوت ميان تحقيق و تجسس و مرزهاي آن را بيان فرماييد. در تحقيق و تجسس مرزهاي غيبت کدام است؟

خداوند در آيه 12 سوره حجرات مي فرمايند: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَب بَّعْضُکم بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُکمْ أَن يَأْکلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَکرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ اي کساني که ايمان آورده ايد از بسياري گمان بپرهيزيد همانا برخي از گمان ها گناه است و تجسس نکنيد. تعريف تجسس: تجسس به معناي پي گيري و تفحص از امور مردم است، اموري که مردم مي خواهند که پنهان بماند و تو آنها را پي گيري کني تا خبر دار شوي. به همين جهت بعضي گفته اند معناي آيه اين است که دنبال عيوب مسلمانان را نگيريد و در اين مقام برنياييد که اموري را که صاحبانش مي خواهند پوشيده بماند، آنها را فاش سازيد. در حقيقت گمان بد عاملي است براي جستجو گري و جستجوگري عاملي است براي کشف اسرار و رازهاي نهاني مردم و اسلام هرگز اجازه نمي دهد که رازهاي خصوصي آنها فاش شود. و به تعبير ديگر اسلام مي خواهد مردم در زندگي خصوصي خود از هر نظر در امنيت باشند، بديهي است اگر اجازه داده شود، هر کس به جستجو گري درباره ديگران برخيزد حيثيت و آبروي مردم بر باد مي رود و جهنمي به وجود مي آيد که همه افراد در آن معذب خواهند بود. اما تحقيق به معناي کشف حقيقت يا حقيقت يابي در قرآن با دو عنوان از آن ياد شده است. يکي با لفظ تحسّس که در آيه 87 سوره يوسف به آن اشاره شده است. که يعقوب به فرزندانش براي پيدا کردن يوسف امر به تحسّس فرمود: يَا بَنِيَّ اذْهَبُواْ فَتَحَسَّسُواْ مِن يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلاَ تَيْأَسُواْ مِن رَّوْحِ اللّهِ إِنَّهُ لاَ يَيْأَسُ مِن رَّوْحِ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکافِرُونَ و ديگري با لفظ تبيّنوا که در آيه 6 سوره حجرات به آن اشاره شده اي کساني که ايمان آورده ايد اگر شخص فاسقي خبري براي شما بياورد درباره آن تحقيق کنيد مبادا به گروهي از روي ناداني آسيب برسانيد و از کرده خود پشيمان شويد. مرحوم طبرسي ذيل آيه مذکور از تبينوا با عنوان تحقيق ياد کرده است. نکته: 1. اگر يکي از معاني تجسس را آشکار ساختن عيوب مردم يا پي گيري بدي هاي ديگران بدانيم، مي توانيم آيه را اين گونه تفسير کنيم که از بسياري گمان بپرهيزيد زيرا برخي از گمان ها گناه هستند و عاملي براي تجسس احوال ديگران مي شوند و چون در پي تجسس عيوب ديگران بر آمديد باعث مي شود آن را پراکنده سازيد و همين سبب غيبت مي شود. به همين خاطر است که حق تعالي در آيه فوق فرمود: گمان مبريد، تجسس نکنيد و غيبت ننمايد و اين سه را يکجا در يک آيه و دنبال هم ذکر فرمود. مي بينيم که قرآن با عبارت و لا تجسّوا انواع تجسس را به صراحت تامّ منع فرموده است و چون هيچ قيد و شرطي ذکر نشده، اين امر دلالت دارد بر اينکه جستجو در کارهاي ديگران و تلاش در جهت فاش کردن اسرارشان گناه است. اما قرائن موجود در آيه و غير اين آيه نشان مي دهد اين قسم تجسس که گناه مي باشد مربوط به زندگي افراد شخصي و خصوصي است ولي روشن است هر گاه مصالح جامعه يا حکومت اسلامي در ميان باشد حکم مختلف است. از پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ روايت شده است که فرمود: اي جماعتي که به زبان ايمان آورده و هنوز در دل مسلمان نشده ايد، به دنبال زشتي ها و بدي هاي مسلمين نباشيد که هر کس به دنبال زشتي هاي ديگران باشد، خداوند به دنبال زشتي هاي اوست و هر کس خدا به دنبال زشتي هاي او باشد رسوا خواهد شد. 2. آنچه در تجسّس يا تحقيق لازم است بدانيم اين است که آنچه خير را از شرّ در اين دو مورد از هم جدا مي کند هدف و نيّتي است که از اين کار داريم. اگر هدفمان آشکار ساختن عيوب مردم است اين کار تجسّس محسوب شده و از نظر اسلام جايز نيست. اما اگر نيّتي خير داريم يا به دنبال مصالح افراد جامعه و نظام اسلامي هستيم حتي اگر عيوب ديگران آشکار هم شود اين کار گناه نيست. همان طور که خداوند خود در آيه 6 سوره حجرات فرمود (که آن اشاره شد) اگر شخص فاسقي خبري براي شما آورد، تحقيق کنيد تا درستي خبر بر شما معلومشود. و البته اگر کذب خبر روشن شد، عيبي است که از شخص خبر آورنده آشکار مي شود. ولي چون از اين کار هدف والايي مدّ نظر است. اين کار جايز است و آن هدف والا اين است که از روي ناداني به گروهي آسيب نزنيم (همان طور که در آيه به آن اشاره شده است). پس اصل هدف و نيت است، که در تجسّس هدف فرد، فقط به دنبال آشکار کردن عيب مردم است اما در تحقيق هدف اين نيست هر چند در اين بين عيبي معلوم شود. اما در مورد قسمت ديگر سئوال که فرموده ايد مرز غيبت در تحقيق و تجسّس کجاست؟ با کمي دقت در توضيحات سابق معلوم مي شود و آن اين است که در تحقيق (مثلا در امر ازدواج) چون با هدف اشاعه عيبي از مردم نيست، کار به غيبت نمي انجامد اما در تجسس که به هدف آشکار ساختن عيوب مردم است اين امر به غيبت مي انجامد. در حديث آمده است هنگامي که درباره فردي از عيبي سخن گفتي که داراي آن نيست،بر او بهتان زده اي و اگر داراي عيب است و خداوند آن عيب را بد مي داند او را غيبت کرده اي. بنابراين مرز غيبت در هر کاري آشکار ساختن عيوب مردم در حضور ديگران است. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه